Психология
жүктеу/скачать 10,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| эм бриологиялы қ
белгілер. Конституциондық тұжырымдардың көпшілігі жантану ғылымында өткір сынға алынды. Бүл теориялардың негізгі кемшілігі — тұлғаның психикалық қасиеттерінің қалыптасуында қоршаған орта мен әлеуметтік жағдайлардың ескерілмеуі. У. Шелдон теориясын сынға аяған Я. Сгреляу былай жазады: «Адамның тамаққа әуес болу, ұжымшыл болу не қайырымды зоз болу сияқты темпераменттік қасиеттері оның дене құрылымындай нэсілдік белгі емес, мұндай қасиеттер анатомиялық-физиоло- гиялық негізге ие болғанымен тәрбие және элеуметтік ортада ғана қалыптасады». Ал ғылым шындығына келетін болсақ, адамдағы психика- лық үдерістер мен оның қылығы жүйке жүйесі қызметімен байланысты екендігі ежелден-ақ белгілі болған. Темперамент түрлерінің кейбір жалпы психикалық үдерістен ерекшелігіне тәуелді келуі И.П. Павлов жэне оның шәкірттерінің еңбектерінде эксперименталды дэлелденген. И.П. Павлов иттің шартты рефлекстік әрекет ерекшеліктерін зерттей отырып, олар қылық-әрекеттеріндегі даралық өзге- шеліктердің пайда болуына назар аударды. Мұндай айыр- машылықтар ең алдымен иттердің рефлекстік қозулары мен сол қозулардың сөну тендігі мен дәлдігінен көрінген. Бұл жағ- дайлардың көрінуі жүйке үдерісінде қалыптасатын тұрақты қасиеттер — қозу жэне тежелуге байланысты екендігі жөніндегі эксперименттермен айқындалған. И.П. Павлов темперамент тиі- нің жүйке қасиеттері ретінде қозу мен тежелу күшін, теп-теңдігін жэне қозғалмалылығын атап көрсетті. Қозу күші мен тежелу күші — бір-біріне тәуелсіз жүйке жүйесінің дербес қасиеттері. Қозу күші жүйке жасушаларының эрекетшеңдік қабілетінің белгісі. Осы күшке орай жүйке тө- зімді, ұзақ не қысқа мерзімді эсерлі қозуды сақтай алады, те желуге бейімделеді. Ал тежелу күші жүйке жүйесіндегі күшті әсерлерді басып, сөну жэне біріктіру шартты реакцияларын іске асыру қызметін атқарады. Жүйке жүйесі үдерістерінің тепе-тендігі қозу мен тежелу құбылыстарының өзара бірдейлік сипатын көрсетеді. Осы екі үдеріс күштерінен, аралық қатынастарынан, бір үдеріс күші екіншісінен басым болуынан тұлғаның ұстамды, байсалдылығы не ұстамсыз, ауыспалылығы туындайды. Жүйке жүйесінің үшінші қасиеті — жүйке үдерісінің қозғалмалылығы — бір жүйке үдерісінің екінші түріне ауысу жылдамдығында көрінеді. Соны- мен бірге, жүйке үдерістерінің қозғалмалылығы адам қылық- эрекетінің өмір жағдайларының өзгеруіне сай қалыпқа ене алу қабілетін де танытады. Жүйке жүйесінің мұндай қасиетінің өлшемін бір әркеттен екіншісіне, енжарлықтан белсенділікке немесе кері өту шапшаңдыгымен бағалаймыз. Жүйке қозгалма- лылығына қарсы құбылыс — жүйке жүйесінің селқостығы (инертность). Бір үдеріс түрінен екіншісіне өту үшін қаншалықты көп уақыт пен күш қажет болатын болса, жүйке жүйесінің селқостығы сонша үлкен болтаны. Аталған жүйке үдерістерінің қасиеттері негізінде жүйке жүйесінің типі немесе жоғарғы жүйке қызметінің типі деп ата- латын қүрылым түзіледі. Бүл жүйе эр дара түлғаның жүйке жүйесіне тэн негізгі қасиеттер бірлігінен қүралады. Ол қасиет- тер: қозу мен тежелу үдерістерінің күші, тепе-теңдігі, қоз- ғалмалылыгы. Осы үш қасиетті негізге ала отырып, И.П. Пав лов жүйке үдерісінің күшіне орай жэне күшті тип пен әлсіз тип- ті айыра, дәстүрлі Гиппократ типологиясына жақын жүйке жүйесінің торт негізгі типін ажыратты: • күшті, қозу мен тежелуі теңдей, қозғалмалы — жүктеу/скачать 10,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|