Психология
7 . Қабылдау түсінігі
жүктеу/скачать 10,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2.
7 . Қабылдау түсінігі Жогарыда айтқанымыздай, түйсіктер карапайым бейнелеудің жеке формаларының шеңберінен шыға алмайды. Ал сыртқы дүниені бейнелеудің шындықты үдерісі бүл формалардан ана- ғұрлым бай келеді. Адам бірінен бірі бөлектеніп, дербес оқшауланған түр не түс, дыбыс не иіс сезімдерімен шектелмей, заттар мен формалар, күрделі қүрылымдар мен жагдайлар әлеміңде жасайды, субъект нендей затты қабылдамасын, оны түйсіктер жиынтығы демей, түтас бейне (кейіп) деп таниды. Бұл бейнелерді қабылдауда адам бөлектенген түйсіктер шегінен асып, сезім мүшелерінің бірлікті қызметіне арқа сүйеумен бір- тұтас күрделі жүйеге өтеді. Біріктірудің (синтез) мұндай түрі бір сезімдік қызмет айм'агында да (суретке қарай, біз эртүрлі көру әсерлерін бір, бүтін бейнеге біріктіреміз, сондай-ақ, бір- неше сезімдік қызмет ауқымымен (апельсинді тану үшін біз көру, сипай сезу, дэм, бұларға қоса жеміс жөніндегі білімдері- мізді байланыстырамыз) орындалуы мүмкін. Осындай пси- хикалық біріктірудің нәтижесінде ғана дербес түйсіктер біртұ- тас қабылдауға айналып, дара белгілер мен қасиеттерді бей- нелеуден тұтас заттар мен жағдаяттарды тануға ойысамыз. Бүрыннан белгілі заттарды (кітап, үй) танудың ешбір қиын- дығы жоқ қажетгі пікірге келу үшін адам қабылданатын нысан- ның бір-екі белгісін біріктірсе, жетіп жатыр. Ал жаңа немесе бейтаныс заттардың қабылданып, танылуы әлдеқайда күрде- лірек эрі көптеген формалардың бір-біріне қатынасын үғу негізінде орындалады. Мұндай заттардың толық қабылдануы олардьщ мэнді тараптарын айыра білу, онша кажетті болмаған белгілерін елемеу арқылы түсінікті болған бөлшектерін біртұ- тас заттық мағынаға келтіру қүсаған күрделі талдау-біріктіру жұмыстың нәтижесінде іске асады. Қабылдау — аса көп талдап, біріктіру қызметін керек ететін қүрылымды эрі белсенді психикалық эрекет. Бұл күрделілік пен белсенділік келесі жайттардан көрінеді. Ең алдымен, ақпарат ағымы — бүл сезім мүшелерінің жай тітіркенуінің нәтижесінде қозулардың шеткі қабылдаушы мүшелерден миға жетуі ғана емес. Қабылдау қызметіне қозғалыс әрекетгері де қосылады (мэнді тетіктерін байқастыру үшін заттарды түртіп көру мен көзбен шолып шығу; дауыс ағымындағы мэнді ерекшеліктерді анықтау мақсатында тиісті дыбыстарды эуендеп не күбірлей қай- талау). Сондықтан да, психикалық қабылдау үдерісін субьекттің затты тануға бағытталған тікелей іс-әрекеті деп карастырған жөн. Сонымен бірге, кабылдау өткен тэжірибе іздерін жаңғыр- туға да байланысты. Осыған орай субъект өзіне келіп жеткен ақпаратты бүрыннан бар білікгерімен салыстырады, мэнді белгілерін айырады, жаңа ақпараттың болар маңызы жөнінде болжам жасайды; қабылданған затты тиісті категориялар то- бына жатқызу жөнінде ұйғарым қабылдайды. Былайша айт- қанда, субьекттің танымдық іс-эрекеті көрнекілік пен ойлас- тыру негізінде өтіп, қабылданатын объект неғүрлым бейтаныс эрі күрделі болса, ондағы көрнекілік басымдау келеді. Міне, сондықтан да, қабылдау барысындағы іс-әрекет еш- қашан да бір сезім қызметінің аймағымен шектелмей, бірнеше сезім мүшелерінің жұмысы нэтижесінде қалыптасады. Жэне бір, маңызды жағдаят: затгың санада қабылдануы ешуақытта қарапайым, жай деңгейде орындалуы мүмкін емес, ол психи- калық іс-эректтің ең жоғары сатысы тілмен тікелей байла- нысты. Адамзатқа жай назар аударып, оның қасиеттерін енжар танып қоймастан, олар ішіндегі мэнді деп есептегендерін айыра талдай жэне біріктіре, заттық бейнеге келтіріп, оны сөзбен баламаластырады, сонын арқасыдда заттың қасиеттері мен сапаларын терендете тани отырып, белгілі категориялар тобына қосады. Мысалы, адам уақыт көрсететін құралды қабылдай, танып, оны «сағат» сөзімен атайды, эрі осы тетік үшін онша қажетті маңызға ие болмаған сағаттың түрі, түсі, көлемі сияқты белгілерге мән берместен, оның негізгі қызметтік қасиеті — уақыт көрсетуге айыра зейін аударады. Сонымен қатар, бір сэтте адам қабылданып жатқан затын белгілі категорияға жат- қызып, сырттай ұқсас болған басқа категория заттарынан (барометр, компас) айырады. Осының бэрі субьекттің қабылдау іс-әрекеті өзінін психологиялық қүрылымы бойынша бейнелі ой ісіне жақын екендігін дэлелдейді. Сонымен, жүктеу/скачать 10,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|