1.2.1. Көне түркі қабаты Қазақтың жеке халық ретінде қалыптасғанға дейінгі халықтық тілінің тарихи негіздері
мен арналары жалпы түркілік кезеңнен басталатындығы ғылымда толық дәлелденіп отыр.
Қазіргі түркі тілдерінің барлығында кездесетін (кейбір дыбыстық, морфологиялық өзгерістерді
есептемегенде) лексика қазақ тілінде де өзгеріссіз келуі - бұл тілдердің өзінің тарихи бастауын
ата түркі тілінен алып, жалпы түркілік қабатты құрайтындығының берік дәлелі. Бұл пікірдің
топонимикалық атауларға да қатысы бар. Топонимдердің түркі тілдерінде бірдей тұлға мен
семантикада келуі географиялық атаулардың бізге ежелгі мазмұнмен жеткендігін көрсетеді.
Әсіресе, осы қасиеттерді топонимдік детерминативтердің бойынан анық байқауға болады.
Өйткені
су, тау, оба, сай, өзен, көл форманттары көне топонимдік жүйеде сол мағынада
кездесе береді. Тарихи топоформанттар түркі тілдерінің бәріне ортақ сипатта келіп, жалпы
түркілік қабатты құрайды.
Қазақ тілі топонимдерінің жалпы түркілік қабаты түбір және туынды сөздерден тұрады.
Олардың жалпы түркілік лексикамен семантикалық ортақтық сақталған да, айырмашылығы
кейбір дыбыстық және морфологиялық өзгерістерінде ғана көрінеді. Мысалы,
Айдын - Жаңақала ауданындағы елді мекен, жалпытүркілік сипатқа ие.
Бұл топонимді А.М.Щербактың
этимологиясына сай былай анықтауға болады:
Айдын > -
айлы+түн // ай+түн .
Айдын сөзі
көптеген түркі тілдерінде бар. Мысалы, азербайжан тілінде -
айдын, ұйғыр тілінде -
айдун. Ай
сәулесінің түнде су бетіне түсіп, шағылысқан жарығы су бетін жарқыратып, түбінде жатқан ай
суретінің көрінісін беретіні жоғарыдағы топонимнің пайда болуына негіз болған.
