ҚР қылмыстық атқару құқығының түсінігі, пәні және курс жүйесі

Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінің жеке өндіріс әрекетіне өндіріс олардың жеке бастауы әрекетімен тәуекел етіп және занмен белгіленген жауапкершілікке алғаны жатады.

Қылмыстық-атқару жүйесінің мекемелері жеке өндірістік әрекеті іске асырғанда мыналарға міндетті:

- олар қол қойылған шарттағы міндеттерін орындауға және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес шартты, несиені, есеп және басқа міндеттерді, өзге объектілердің жекеменшік құқық бұзғаны, қоршаған ортаны ластағаны, еңбектегі

- жалданып жұмыс істеп жүрген азаматтарды әлеуметтік, медициналық және басқа да міндетті түрлерімен қауіпсіздендіруді іске асыру, олардың еңбек ету әрекетіне заңға және ведомстволық нормативтік актілерге сәйкес жағдай жасап, қамтамасыз ету;

- жұмыс істеп жүргендерге еңбекте қауіпсіздік жағдайын қамтамасыз ету және олардың денсаулығы мен еңбекке жарамдылығына зиян келтірілгенде заңмен белгіленген тәртіппен жауап беру;

Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген тәртіппен бухгалтерлік және статистикалық есеп жүргізіп отыру. Олар мемлекеттік органдарға жалпы мемлекеттік жүйеде тиісті экономикалық ақпарларды жинау мен өңдеуді жүргізу үшін ақпар береді;

- жерді және басқадай жаратылыстың қорын тиімсіз пайдаланғаннан, қоршаған ортаны ластағанынан, өндірістегі қауіпсіздік ережесін бұзғаннан, қызметкерлердің халықтың өнімді тұтынушылардың денсаулығын қорғауда тазалық-санитарлық норма мен талаптарын орындамаудан келтірілген зияннынң орнын толтыру;

- жаратылысты қорғау және басқа да мемлекеттік органдарға Республика заңдарымен қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінің өндірістік әрекетің өз шеңберінде тексеру міндеттеліп, оларға ақпар беріп отыру.

Қылмыстық-атқару жүйелерінің мекемелері жеке өндірістік іскерлікті жүзеге асыра қалғандағы құқыктары:

жеке өндірістік әрекетін бастап және қосымша тіркеуден өткізбей жүргізе беруге;

жеке адамдар мен зандық тұлғалардың заңды құқығы мен заттарын, ой мүдделері меншігін, қаржы мүмкіндіктерін шартқа отырып пайдалануға;

өз еркімен жабдықтаушы мен өз өнімдерін тұтынушыларды таңдап алуға, оған Қазақстан Республикасы заңдары көрсеткен көлемде және жасалған шартқа байланысты баға белгілеуге;

-- Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес сыртқы экономикалық әрекет жасауға;

өзінің жеке өндірісін басқару ісінде әкімшілік-өкілеттілік әрекет жасауға;

еңбек туралы заңдар мен ведомстволық нормативтік актілерге сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлерді жалдауға немесе шығаруға;

жеке өндірісте жұмыс істейтін қызметкерлердің штатын бекітуге;

- шығарылатын өнімдер мен барлық міндетті төлемдерді және аумақтық баскару органдары әлде қылмыстық-атқару жүйесінің бас басқармасы құрған арнайы қорға бережақты төлегеннен кейінгі қалған пайданы жұмсауға;

мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің. медициналық және әлеуметтік қауіпсіздігі қызметтерімен пайдалануға;

Республикалық және шетел банкілерінің несиесін пайдалануға және заңдармен белгіленген ретпен валюта алуға;

Қылмыстық-атқару жүйесінің мекемесі жеке өндірістік әрекетін өз бетімен жоспарлайды және сотталғандар мен қамалғандарға жеткілікті жұмыс орнын құру қажеттілігіне, шығарған бұйымдарына тұтынушылардың талабы мен көрсететін қызметіне сүйене отырып даму болашағын белгілейді.

9-дәріс. Тәрбиелеу колонияларында жазаны өтеу.

1. Тәрбиелеу колонияларының түрлері және жазаны өтеу режимінің ерекшеліктері.

2. Кәмелетке толмаған сотталғандарға түзеу шараларын қолдануды құқықпен реттеу.

1. Соңғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында қылмыс көбейді. Қазіргі уақытта жасөспірімдер еліміздің ең қылмыс зардабына ұшыраған бөлігі болып отыр. Құқық бұзушы жасөспірімдер арасында кәмелетке толмаған әйел адамдардың саны да көбейді. Заңға байланысты түзеу колониялары кәмелетке толмай бас бостандығынан айыруға сотталғандарды ұстау үшін арналған. Бас бостандығынан айыру жүйесінде түзеу ықпалының объектісі кәмелетке толмағандар болғандықтан түзеу колониялары айырықша орын алады.

Тәрбиелеу колониялары жалпы және күшейтілген режимді колониялар болып бөлінеді.

Жалпы режимді тәрбиелеу колонияларында кәмелетке толмаған, алғаш рет бас бостандығынан айыруға сотталған ер адамдар жазаны өтейді.

Күшейтілген режимді тәрбиелеу колонияларында (Казакстан Республикасы КК-нін 79-бабы) кәмелетке толмаған, бұрын бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өткерген ер адамдар жазаны етейді.

Жалпы және күшейтілген режимді тәрбиелеу колонияларында кәмелетке толмағандар кәдімгідей үй-жайларда орналастырылады, бірақ жазаны өтеу жағдайларының кейбір өзгешеліктері бар.

Тәрбиелеу колонияларынын екі түрінде де отырған сотталғандарға Қазақстан Республикасы ҚАК-нің 109, 111, 130, 132-баптарында көрсетілген мадақтау мен жазалау шаралары қолданылуы мүмкін.

Түзеу-тәрбиелеу колонияларында жазаны өтеп жүрген кәмелетке толмағандар жасаққа және бөлімшеге бөлінеді. Әр жасақты аға тәрбиеші (жасақ бастығы) басқарады және тәрбиешілер кеңесі болады, оған жасақ бастығы, тәрбиешілер, сынып жетекшілері, шеберлер кіреді.

Тәрбиелеу колонияларында орнатылған режим бұл мекемелердің жұмыс әрекетінің тәртібін реттеу және оның максаты сотталғандарды оқшаулау, кашуды болдырмау. тәрбиеленушілерді қадағалап жүру және с.с.

Тәрбиелеу колонияларьшың аумағы кәсіпорынынан және тұрғын жай зоналарынан тұрады, олар өзара бөлінеді.

Күн тәртібі ережесін тәрбиелеу колониясының бастығы бекітеді және оны әрбір тәрбиеленуші орындауға міндетті. Бұл жерде, бас бостандығынан айыру орындарындағы режимнің жалпы талабы кәмелетке толмаған жазаны аткарушыларға да таратылатынын айта кеткен орынды. Бірак кылмыстык-аткару кұкығынын нормалары тәрбиелеу колонияларында жазаны аткару кезінде кейбір ерекшеліктерін караған.

Біріншіден, кәмелеткетолмаған сотталғандар тұратын жайда немесе өндірістік зонада еркімен жүре алады, кейбір жағдайларда тәрбиелеу колониясынын сыртына күндіз ешкім еріп жүрмей өз бетімен шығып келе алады.

Екіншіден, кәмелетке толмағандар кашса, оларға ату кұра-лын колдануға болмайды. Режимнін екі түрінде де кәмелетке толмаған сотталғандарға кездесу негізінен демалыс, мейрам күндері беріледі. Кездесу арнайы жабдыкталған бөлмеде етеді, оның ұзақтығы төрт сағаттан аспауы тиіс.

Тәрбиелеушілер бір түсті киім киеді. Одан баска, ТҚ-на (тәртіп капасы) камалғандар (мерзімі он тәулікке дейін) кез-десу кұкынан, сәлемдеме, бандероль, тағам және бірінші керекті заттар сатып алу күкынан айырылады. Оларға күніне серуендеуге екі сағат уақыт беріледі. Тәрбиеленуші, тәртіп капасына денсаулығы туралы медициналық аныктамасы болса ғана камалады. Үйыктағанда олар төсек-орынмен камтамасыз етіледі.

Заң күші бар нормалар бойынша 18 жаска толған сотталғандар жазалау мерзімі біткенше, бірақ 20 жастан асканша тәрби-елеу колониясында калдырылады. 18 жаска толған сотталған-дарды тәрбиелеу колониясында қалдыру мерзімін ұзарту ко-лония бастығының себептері келтірілген каулысы бойынша кәмелетке толмағандар ісі жәніндегі комиссиямен келісілген және прокурор рұксат еткенде істеледі.

Түзеу жолына түспеген тәрбиелеу колониясында отырған сотталғандар түзеу мекемесінің жалпы режиміне ауыстырылуы мүмкін.

Кәмелетке жеткен сотталған адамдарды тәрбиелеу колонияларында қалдыру басқа сотталған көпшілікке жағымды ықпалын тигізеді, бір талап қоюға мүмкіндік береді және тәрбиелеу әсерінің сабақтастығын білдіреді. Мұнымен қатар, ол жасөспірімдер жасындағыларға қылмыскерлік "мәдениетті" және "жалған қылмыскер арманшылдығын" үйренуді азайтады, яғни кәмелетке жетпеген сотталғандарға кері әсерін тигізуін азайтады.

а) кездесудің көбірек берілуінде, сәлемдеме, бандероль беру санының көбейтілуінде, ұстау жағдайы жақсы жерге аударудағы мерзімнің қысқартылуында;

ә) тәрбиелеу колониясы сыртына шығуға рұқсат етілгендігінде;

б) жекелеп бөлектенген бөлімшелердің жоқтығында;

в) оқ ататын қарудың қолданылмауында;

г) сотталғанның психикасына зиян келтіретін тәртіптік шараларды қолдануға рұқсат етілмейтіндігінде.

Кәмелетке толмағандарды еңбекке тәрбиелеудің де кейбір ерекшеліктері бар:

а) олардың талабын мамандығына қарай еске ала отырып еңбекке дағдыландыруды үйрету мақсатының маңыздылығы:

ә) бірінші орында өндірістік-оқу әрекеті мен техникалық мамандыққа үйрету қойылады;

б) кәмелетке толмағандарды түнде жұмыс істеуге, зиянды жұмысқа мерзімінен тыс және демалыс күндері жұмысқа пайдалануға рұқсат етілмейді;

в) техника қауіпсіздігі ережесін сақтауға жоғары талап қойылады;

г) еңбек жарысын ұйымдастыруға айрықша маңыз берілуі.

Заң дәрежесінде тәрбие жұмысын құқықтық реттеудің қажеттігі жоқ бірақ заңға негізделген құжаттар дәрежесінде тәрбие жұмысында, ересек сотталғандармен реттеудегіге қарағанда, көптеген өзгешеліктерді табуға болады. Олардың негізгісі - ол заңға негізделген құжаттардың психо-педагогикалық бағытта ашық айтылғандығы, кәмелет жасына жетпеген сотталғандарға жөн сілтеуінде. Мысалы, тәрбие жұмысының негізгі орталығы - жасақ, ал ол тәрбиелеу колониясында 25 адамнан аспайтын бөлімшеге бөлінеді. Бөлімшені тәрбиеші басқарады, ал төрт бөлімшеден тұратын жасақты жасақ бастығы басқарады және ол аға тәрбиеші. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің бұйрығына сәйкес тәрбие жұмысын тиімді жүргізу мақсатында жасақ бастығы жанынан жасақ Тәрбиешілерінің кеңесі кұрылады, оған тәрбиешілер мен бірге сынып жетекшілері, училище мамандары, өндіріс уәкілдері кіреді. Жасақтың Тәрбиешілер кеңесі жасақ бастығының жанындағы кеңесші орган, оның шешімі міндетті емес, тек кеңес беру ретінде болады, ал ақтық шешімді жасақ бастығы қабылдайды. Жоғарыдағы айтылған органның бұйрығымен тәрбиелеу колониясында колония ұжымынын кеңесі, жасақ ұжымынын кеңестері, бөлімше ұжымының кеңестері құрылады, олардың мүшелерінің тізімін колония бастығы бекітеді.

Тәрбиелеу колониясында жалпы білім беру мынандай болады:

а) үйретуді ең жоғары дәрежеде тәрбиелеу әрекеттері мен байланыстыру;

ә) мектептегі педагогикалык процесті тәрбиелеу колониясындағы барлық тәрбиелік жұмысымен тығыз байланыстыру;

б) педагогика ұжымы мен мекеме әкімшілігінің барлық басты назары жалпы білімді үйретуге аударылуы тиіс.

Техникалык-кәсіптікке үйрету - ол сотталғандарды міндетті түрде мамандыққа үйрету болып есептеледі. Үйрету ұзақтығы жұмыс күні бойында жүргізіледі. Мамандықтың күрделілігіне, оқытудың ұзақтығына және оқушылардың санына байланысты жасөспірімдерді үйрету 25-30 адамнан тұратын топтарда жүзеге асырылады, олар бір маманға немесе жеке үйрету ретінде маманданған жұмысшыға үш адамға дейін бекітіледі. Оқу біткеннен кейін оларға куәлік беріліп және мамандық дәрежесінің атағы беріледі. Сонымен, тәрбиелеу колониясында сотталғандарды тәрбиелеу процесінде кәмелетке толмағандардың жасын, физиологиялық ерекшеліктерін және олардың адамгершілік дәрежесі тәмендеуін еске алатындығымен қорытынды жасауға болады.

10-дәріс. Бас бостандығынан айырмай түзеу жұмыстары түріндегі жазаны өтеудің жағдайы мен тәртібі.

1.Бас бостандығынан айырмай түзеу жұмыстары түріндегі жазаны өтеудің жағдайы мен тәртібі.

2.Түзеу жұмыстарына сотталғандармен жүргізілетін тәрбие жұмысы.

3.Түзеу жұмыстарын өтеп жүрген адамдарға қолданылатын мадақтау шаралары.

Бұдан басқа кәмелетке толмағандар жөнінде айтқанда, олардың мінез-құлқын қадағалау мен өндірістік мамандық алуын қамтамасыз ету керектігі есепке алынады.

Қылмыстық заңға сәйкес түзеу жұмыстары жазаның негізгі түрі болып есептеледі және сот оны екі айдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындауы мүмкін.

Түзеу жұмыстарына сотталғанның жалақысынан мемлекет пайдасына сот үкімімен белгіленген мөлшерде ұстап қалынады, бірақ жиырма пайыздан аспауы тиіс.

Түзеу жұмыстары қылмыстық Кодекс баптарында жиірек көрсетілген, бірақ олар қоғамның оқшауланбайтын негізінен жеңіл қылмыс жасаған адамдарға қолданылуы мүмкін. Түзеу жұмыстары - бұл жазалау шарасы сотталғандарды міндетті түрде еңбекке тарту болғандықтан, жұмысқа жарамсыз азаматтарға қолданылмайды.

Түзеу жұмыстарына сотталғандар жазаны өтеудің белгіленген тәртібін сақтауға, бұл жазаны атқаратын органның шақыруы бойынша баруға міндетті. Бұл талапты себепсіз орындамағаны үшін сотталған жауапқа тартылуы мүмкін.

Түзеу жұмыстарын өтеудегі маңызды нәрсенің бірі - ол сотталғанның еңбек ақысынан сот үкімі белгілеген соманың Казақстан Республикасы ҚК-нің 43-бабына сәйкес ұстап қалынуы.

Түзеу жұмысына сотталғандар жазаны жұмыс жасап жүрген орнында, қандайда болмасын меншіктегі ұйымда өтейді.

Түзеу жұмысына сотталған адамдар сотталғанға дейінгі жүмыс істеген өндірісте, мекемеде, ұйымда, сол лауазымында, қызметінде жұмыс жасап қала береді.

Қазіргі уақытта түзеу жұмыстарын орындау Қазақстан Республикасы ҚАК-мен реттеледі.

Соттың түзеу жұмыстары жөніндегі үкімін жүзеге асыратын орган - ол аудандық ішкі істеріне қарайтын қылмыстық-атқару инспекциясы. Инспекция түзеу жұмыстарына сотталғандардың әр қайсысының бас басына есеп жүргізеді; керекті жағдайда оларға бұрынғы істеген жеріне жұмысқа орналастыруға көмек көрсетеді; сотталғандардың еңбек ақысынан дұрыс ұсталынуын, өндірістер, мекемелер, ұйымдар әкімшілігінің Қазақстан Республикасының зандары белгілеген жазаны өтеу жағдайын сақтауды бақылайды; сотталғандармен тәрбие жұмысын жүргізуде; оларға қолданылатын мадақтау және жазалау шараларына қатысады; тұрған жері белгісіз сотталғандарды іздеуді заңмен белгіленген тәртіппен ұйымдастырады.

Сот үкімі шыққаннан кейін еңбекке жарамсыздығы белгілі болған сотталғандар жөнінде бұл жаза түрін атқаратын орган сотқа түзеу жұмысын басқа жеңілірек жазаға ауыстыру туралы өтініш білдіреді.

Түзеу жұмыстары туралы үкім қылмыстық-атқару инспекциясына түскеннен кейін он бес күннен кешіктірілмей орындалады. Түзеу жұмыстары инспекциясы сот үкімінің көшірмесін алып, жұмысқа орналастырылғаннан кейін әрбір түзеу жұмыстарына сотталған есепке алынады, оған жеке іс ашылады, одан кейін инспекция сотқа оның шешімі орындалғаны туралы хабарлама қағаз жібереді.

Егер де бас бостандығынан айыру жөніндегі түзеу жұмыстарына өзгертілген болса, онда хабарлама-қағаз сотталғанның жаза өтеген түзеу мекемесіне жіберіледі. Түзеу жұмыстарына сотталғандардың жеке басының есебі - олардың жұмысқа қатысуын, еңбек ақысынан ұстаудың дұрыстығын, заңда көрсетілген негіздерде сотталғанның есептен уақытында шығарылуын бақылап жүру үшін керек.

Түзеу жұмыстарына сотталғандар үшін тәжірибеде жеке есептеудің төрт түрі белгіленген: оперативті, алдын алатын, бақылау, іздеу салынған сотталғандардын есебі.

Түзеу жұмыстарына сотталған адамдардың жұмыс орнына, инспекция сотталғанның құжатын алғаннан кейін кәсіпорнының, мекеменің, ұйымның, әкімшілігіне үкімнің көшірмесін және белгіленген түрде хабарлама қағаз жібереді. Егер де сотталған бұрынғы жұмыс орнынан шығып кетіп және еш жерде жұмыс жасамайтын болса, бұл жазаны орындататын органдар сотталғанға он бес күн мерзім ішінде жұмысқа кіруге талап қояды, керек болса жұмысқа орналасуына көмек көрсетеді.

Қазақстан Республикасы ҚАК-нің 30-бабы түзеу жұмыстарына сотталғандардың жазаны өтеп жүрген кәсіпорны, мекемелер, ұйымдар әкімшілігінің міндеттерін көрсеткен.

Бұл міндеттері мынандай:

- сотталғандардың өндірістегі мінез-құлқына бақылау жасау және сотталғандармен тәрбие жұмысын жүргізуде инспекцияға жәрдемдесу;

- сотталғанның табысынан ұстап қалатын ақыны дұрыс және уақытында жүргізу мен ұсталған сомаларды белгіленген тәртіппен аударып отыру;

- түзеу жұмыстарына көзделген жазаны өтеудің ережелерін сақтау;

- қылмыстық-атқару инспекциясына сотталғанға қолданылған мадақтау және жазалау шаралары, оның жазаны өтеуде жалтарғаны туралы хабарлап отыру, сондай-ақ баскқ қызметке ауыстырылуы мен босатылуы жөнінде алдын ала хабарлау жүктелген.

Инспекция сотталғандар жұмыс істейтін кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдардың әкімшілігі мен тығыз байланыста жұмыс жасауы тиіс. Тәжірибеде олардың өзара қарым-қатынастары әр түрлі болуы мүмкін, бірақ солардың ішіндегі тиімдісі - ол инспекция қызметкерлерінің түзеу жұмыстарына сотталғандар еңбек ететін ұйымдарға, мекемелерге, өндіріс орындарына тікелей баруы. Инспекцияның мұндай баруы сотталғандардың қылмыстық жазаны өтеу жағдайлары мен тәртіп шараларын уақытында анықтайды, сотталғандармен әкімшіліктің құкықтары мен міндеттерін түсіндіреді және сотталғандардың мінез-құлқын, оның еңбекті қалай істейтінін т.б. анықтайды.