Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 81. 2 С 94 аза стан Республикасы
| даража
деп, әріп сөзін қарып деп, сурет сөзін сүгірет деп қолданған. Оның мұрасын қазіргі оқырмандарға ұсынғанда, осылайша өзгертпей жазу қажет. Бұл – белгілі бір кезеңдегі лексикалық норманы көрсетеді, тіліміздің сөздік қазынасының нормалану процесін тануға жәрдемдеседі. Әрине, Ыбырай әңгімелерін бастан-аяқ редакцияланған деуге болмайды. Негізінен автордың стилі сақталған. Әсіресе құрмалас сөйлемдердің, төл сөзді құрылымдардың деп -ке аяқталуы жиі кездеседі. Естуі бар еді от жағып отырса, қасқыр келмейді деп... Үсен Асанды оята бастады: «Жүрер уақыт болды» деп... Бұл тәртіп Абайдың «Қара сөзіне» де, өткен ғасырдағы қазақ газеттері тіліне де, тіпті 1930 жылдарға дейінгі қазақ жаз- ба дүниелерінің бәріне тән деуге болады. Деп -ке аяқталатын сөйлем тәртібі – әріден, ауызша айтылатын ертегі, аңыздар тілінен келе жатқан әдіс. Мұны біз бұрынырақ жазылған зерттеулерімізде қазақ тілінің, оның жазба түрінің белгілі кезеңдегі синтаксистік нормасы деп таныған болатынбыз. Ы.Алтынсарин ұсынған алғашқы көркем проза үлгісінің тілі лексикалық норма жағынан да сын көтерерлік. Рәуішті («секілді, сияқты, тәрізді» деген мағынадағы), тересі (төңі- регі) тәрізді бірді-екілі жергілікті (не көне) сөз болмаса, әңгіме, ертегілер текстері қазақ жерінің қай түкпіріне де та- ныс, жалпыхалықтық тілде ұсынылған. Бұл да – қазақ әдеби 22 тілінің лексикалық нормасы алғашқы прозаның өзінде-ақ диалектіліктен жоғары (орысша ғылыми әдебиетте «наддиа- лектная форма» дегендей) тұрған сипатта келгенін аңғартады. Хрестоматия материалдары алдымен дидактикалық мақсат- ты көздеп, баяндау стилімен ұсынылғандықтан, бұларда көр- кем сөз стиліне тән көріктеу элементтері шоғырланып көзге ұрып тұрмайды. Қазақтың жазба көркем прозасы, жазба поэзиясы сияқты, о бастан халықтық тілді негіз еткен, яғни орта ғасырлардан келе жатқан ортаазиялық (шағатайлық) жазба дәстүрді емес, ақындар мен жыраулар, шешендер мен билер, жыршылар мен ертегішілер белгілі бір қалыпқа түсіріп, қолданып келген жалпыхалықтық тіл нормаларына иек артқан деп ашық айтуға болады. Әйтпесе түркі халықтарының мәдени дүниесінде күні кешеге дейін прозаның қай жанрының да (көркем әдебиет, публицистика, ресми қағаздар, хат-хабарлар т.т.) тілі – ортаазиялық түркілік жазба дәстүрді пайдаланып келген болатын 5 . Осы дәстүрдің толық таза түрі болмағанмен, жеке элементтерін араластыру қазақтың алғашқы публицистикалық және эпистолярлық стильдерінде орын алғаны айтылып, көрсетіліп жүр 6 . Ал қазақ қоғамындағы ресми құжаттар ресми қатынастарға қызмет ететін кеңсе-іс қағаздары көбінесе шаға- тай тілі деп аталған ортаазиялық түркі жазба әдеби дәстүрін толық қолданып келгені де тиісті зерттеулерде көрсетіледі 7 . Осы кеңінен жайылған санғасырлық күшті дәстүрден қазақтың көркем прозасының жазба түрі бірден бас тартқаны байқалады. Бұған, біздіңше, бірнеше фактор себеп болған сияқты. Алдымен, қазақ халқының рухани-мәдени дүниесінде халықтық тілдің өлең емес, қара сөз түрінде жұмсалатын салаларының (үлгілерінің) жақсы дамып, қоғам өмірінде кеңінен жұмсалып келгендігі арқау-тірек болған. Бұлардың ішінде ел басыларының, билердің, ауыл ақсақалдарының «шешендік сөздер» деп аталған сөз айту үрдісі, тыңдаушыны ұйыта айтылатын аңыз-әңгімелер, қызықтырып әкететін ертегілер, атадан балаға жеткізіп отыратын әулет шежіресі 5 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. - Алматы, 1993. 6 Әбілқасымов Б. XIX ғасырдың II жартысындағы қазақ әдеби тілі. - Алматы, 1982. 7 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. - Алматы, 1996. 23 сияқты қара сөзбен келетін дүниелерді көркем прозаның негізі ғана емес, түпкі үлгілері деп танимыз. Бұлардың қазақ жұртының күнделікті және әлеуметтік өмірінде әсері (қызметі) күшті болған. Бұл үлгі көркем прозаның, оның авторлы жаз- ба түрлерінің дүниеге келуінде үлкен рөл атқарған, әлеуметтік үн алған тартыс-айтыс туғызбай-ақ әрі қарай жалғасқан. Екіншіден, қазақтың көркем прозасының жоғары сападағы жазба түрін тудырушылар Ыбырай Алтынсариннен бастап, алғашқы роман авторларының Бейімбет, Мұхтар, Жүсіпбек сияқты үстіміздегі ғасырдың 10-20-жылдарында еңбектенген жазушылардың барлығы да – білім-ғылыммен орыс тілінде сусындағандар. Демек, олардың жазушы ретінде қалыптасуына, ізденіс- теріне орыс көркем әдебиетінің, әсіресе прозалық дүниелердің ықпалы күшті болған. Бұл ықпал тек әңгіме, повесть, роман- дардың структуралық (құрылымдық) бітімдерін дұрыс құрастыру, фабуласы, яғни шығарманың кейіпкерлері мен окиғасын таңдайтын сюжеттік негізі, баяндау мәнері, үні де- ген сияқты таза әдеби (шығармалық) талаптарда ғана емес, тілінің шығарма түріне (жанрына) сай, оқырманға түсінікті және әсерлі болуы, жергілікті немесе ауызекі сөйлеу тілі элементтерінен жоғары тұруы тәрізді талаптарға келгенде де мықтап ізін салған. Алғашқы көркем проза тілі жайындағы бұл шолуды әрі қыс- қа қайырып, әрі тек бірер қаламгердің шығармашылығынан ғана мысалдар келтіріп отырғанымыз – негізгі зерттеу объекті- мізге баратын «жалғыз аяқ көпір» салғанымыз. Бұл – қазақ проза тілінің қалыптасу жене даму тарихын хронологиялық тәртіпті сақтап функционалдық стильдерге ажыратып алып, өз алдына жеке зерттейтін үлкен тақырып. Ал негізгі сөзіміздің арқауы – Мұхтар Әуезовтің 20-30-жыл- дардағы әңгіме, повестерінің тілі, яғни бұлардағы жазушы- ның сөз жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|