Неолит. Қазақстан жеріндегі неолит ескерткіштері

тұрақтар орналасу сипатына қарай — бұлақтык, өзендік, көлдік, үңгірлік тұрак деп 
төрт түрге бөлінеді. Әдетте өзендік тұрақтарда, сондай-ақ көлдік үлгідегі 
тұрақтарда едәуір көп заттар табылады; мұның өзі бұл жерлерде адамның тұрақты 
немесе ұзак уақыт тұрғанын көрсетеді. Мұндай тұрақтардағы негізгі құрал-
саймандар — пышақ тәрізді қалақтар және солардан жасалған заттар. Қазақстан 
аумағында бұлақтық тұрақтар неғұрлым көп тараған, өйткені шөл және шөлейт 
аймақтарда өзендер аз болады. Бұлақтардың жанындағы төрақтар — көбінесе кезбе 
аңшылардың уақытша маусымда тұрған жерлері. Қазақстанның шөл даласындағы 
неолиттік ескерткіштердің бір ерекшелігі сол, олардың көпшілігі — ашық үлгідегі 
тұрақтар. Барлық тұрақтарда жергілікті материалдардан жасалған тас құралдар — 
жебелер мен найзалардың ұштары, балталар, кашаулар, пышақтар, кырғыштар 
табылды. Белгілі бір құралдарды жасау үшін тастардың түрлері сараланып, 
іріктеліп алынатын болды. Шикізаттың алуан түрлі болуы оны ұқсатудың әр түрлі 
техникалық тәсілдерің дамытып, жетілдіруге себепкер болды. Қазақстанның 
неолиттік ескерткіштері бірнеше аумақтық топ құрайды, бұл топтардың мәдениеті 
жатынан бір-біріне жақын, туыс тайпалардың мекен-деген аудандарына сай келуі 
ықтимал. Дала неолитің Ежелгі Шығыс елдерінің мәдениеті дамуының ұксас 
кезендерімен салыстырған кезде мезолит дәуіріне қарағанда бұл уақытқа карай 
түрлі аумақтарда тарихи дамудың біркелкі болмауы бұрынғыдан да айқын 
аңғарылатынын есте сақтау керек.
Неолит кезіндегі шаруашылықтағы өзгерістер. Егер далада неолиттің 
хронологиялық шеңбері б. з. б. VI — IV мыңжылдықтың орта шені шегінде 
белгіленсе, Алдыңғы Азия үшін ол б. з. б. VIII — VI мыңжылдықтарды камтиды. 
Өндіруші шаруашылықтың негіздері де нақ сонда қалыптасады. Әдебиетте 
алғашкы тайпалар шаруашылығындағы түбірлі өзгерістер «неолиттік революция» 
деп аталды. Тамақ өндіруге, жеуге жарайтын өсімдіктерді, әсіресе дәнді 
өсімдіктерді саналы түрде өсіруге, жануарларды колға үйретуге, өсіруге және 
іріктеуге көшу адамзат тарихында адамның от жағу өнерін менгергенінен кейінгі 
асқан зор экономикалық революция болды. Ол адамның өз бақылауында болып, 
оған шексіз дерлік мүмкіндік беретін және одан мұны талап ететін неғұрлым бай 
және сенімді тамақ көзін пайдалануға мүмкіндік берді. Неолитте Ежелгі Шығыста 
дәнді дақылдардың барлық түрлері, көкіністердің, жеміс-жидектердің едәуір 
түрлері өсіріліп, қазіргі үй малының барлық түрлері қолға үйретілді деуге болады. 
Ал жылкы энеолитте Еуразия далаларында қолға үйретілді — бұл оқиғаны 
«неолиттік революцияның» манызды компоненттерінің бірі деп атауға және оның 
аяқталуы деп қарастыруға болады. Бірақдалалық аймакьң неолиттік қоғамының 
шаруашылығында ерекше өзгерістер әлі де бола қойған жоқ — мұнда 
бұрынғысынша тамақ табудың негізгі көзі аң және балык аулау болды. Сірә, 

континенттік климат халық санының артуына қолайлы болмай, табиғи ресурстар 
халык қажеттерін қанағаттандыруға әбден жеткілікті болса керек. Жерорта 
теңізінің неғүрлым жұмсақ және бірыңғай климаты аймақта демографиялық 
жағынан артық жағдай туғызып, Шығыс елдерінде адам аң, балық аулау мен жиын-
терінге қоса косымша тамақ көздерін өте ертерек іздестіруге мәжбүр болды, 
өйткені коғамның қажеттері табиғи ортаның сол кезде болған мүмкіндіктерінен 
асып кеткен еді. 
Еңбек құралдары. Еңбек құралдарынан қыспа түзету техникасын жетілдірумен 
қатар тас өңдеудің жалтырата тегістеу, бұрғылау, аралау сияқты жаңа технол. 
әдістері қалыптасты. Аңшылықтан мал өсіруге, терімшіліктен егіншілікке көшу 
орын ала бастады. Шаруашылықтың жаңа түрлерінің шығуы адам баласын осы 
салаларға қатысты жаңа еңбек құралдарын (дәнүккіш, келі, келсап, кетпен, т.б.) 
жасауға, оның сипатын сапа жағынан жетілдіруге итермеледі. Бұрынғыдай тастан 
және сүйектен жасалған құралдар кеңінен пайдаланылды және қыш ыдыстар 
кеңінен тарады. Қыш ыдыстардың шығуы дәнді дақылдарды сақтауға, пайдалануға 
көп мүмкіндік берді. Мәдени-шаруашылық белгілері жөнінен Неолит мәдениеттері 
екі топқа бөлінеді: 1) егіншілік пен малшылық; 2) аңшылық пен балық аулау. 
Соңғы топтағылар табиғаттан дайын өнімді алып пайдаланса, алдыңғы топтағылар 
өнімді тікелей өндіру арқылы алды. Әлеуметтік жағынан алғанда Неолит дәуірі 
рулық қауым дәуірі болды. Тайпалар немесе тайпалық бірлестіктер құрылғанын 
Еуразиядағы Неолит заманына жататын көптеген археол. мәдениеттер де 
айғақтайды. Кейінгі Н-те жіп иіру мен тоқымашылық шықты. Егіншілік дамыған 
аймақтарда ежелгі мемлекеттер қалыптаса бастады. Микролиттік индустрия 
кеңінен өрістеді. Микролиттер жебе ұштары мен қыстырма құралдар жасауға 
жұмсалды: сүйек немесе ағаш саптың ұзына бойындағы қуыстарға ондаған ұсақ 
микролиттер тау балауызы, қара май, битум арқылы бекітілді. Мұндай құралдар 
әсіресе тері өңдеуге, егін оруға пайдаланылды. Халық саны артып, қоғамда демогр. 
ахуал жақсара түсті. Қатынас құралдары дамыды. Адамдардың отырықшылыққа 
көшкенін көлемі әр түрлі баспаналар да айғақтайды. Баспаналардың бүкіл ұжымға 
не жеке отбасына арнап салынуы адамдардың қауым болып өмір сүргендігін 
аңғартады. Этнол. мағлұматтар Неолиттік тайпаларда аналық-рулық құрылыс 
үстем болғандығын көрсетеді. Сондай-ақ мәдени-тұрмыстық жаңалықтар адамның 
дүниеге деген көзқарастарын түбірімен өзгертті. Табиғат күштеріне, анаға табыну 
орын алды. Бұған Неолит заманындағы өнерден хабар беретін тасқа түскен 
бедерлер, әйелдердің мүсіндері дәлел болады. Неолитте адамзат өмірінде болған 
өзгерістерді саралай келе, Г. Чайльд осы дәуірге қатысты “неолиттік төңкеріс” 
терминін енгізді.

Қазақстан жеріндегі неолит ескерткіштері. Неолит дәуірінде Қазақстан 
жерінде кен кәсібі мен тоқымашылықтың бастамалары дүниеге келген. Сонымен 
қатар керамикалық ыдыс жасау іске аса бастады. Әлеуметтік жағынан алғанда 
неолит дәуірі рулық қауым дәуірі еді. Онда бірігіп еңбек ету және өндіріс құрал-
жабдықтарына ортақ меншік үстем болды. Осы кезде тайпа бірлестіктері құрылды. 
Тайпалар туыстық жағына және шаруашылықтың түріне қарай құрылды. Ежелгі 
қазақ жеріндегі тайпалар аңшылықпен, балық аулаумен, өсімдіктерді жинаумен 
шұғылданған. Кейініректе олар мал өсірумен , егіншілікпен және кен 
өнеркәсібімен шұғылдана бастайды. 
Аралдың солтүстігінде, Қазақстанның батыс, орталық және шығыс 
аудандарында неолиттік тұрақтардан қолға үйретілген сиыр, қой, ешкі, жылқы 
сүйектері табылды. Неолит дәуірінде кен кәсібінің бастамалары шығып, қыш 
құмыра ісі, тоқымашылық дамыды. Неолит рулық қауым дәуірі болды. Онда 
ұжымдық еңбек пен өндіріс құрал-жабдықтарына ортақ меншік үстем болды. 
Сонымен қатар тайпалар мен тайпалық бірлестіктер құрылды. Неолиттік тұрақтар 
орналасу сипатына қарай бұлақтық, өзендік, көлдік, үңгірлік деп 4-ке бөлінеді. 
Неолиттік ес­керткіштерден Есіл өңіріндегі – Атбасар мен Торғай үстіртіндегі 
Маханжар мәдениетін, Ақмола облысындағы – Атбасар мәдениетін, Төлес 
мәдениеттерін, Оңтүстік Қазақстандағы – Қараүңгір, Атырау облысындағы – 
Шатпакөл, Құлсары – 1–5, Шаңдыауыл, Қыземшек, Жыланқабақ, Қойқара, 
Сарықамыс, Шаянды тұрақтары, Маңғыстаудағы Шебір – 7, Сенек-1, -4, -5, -8, 
Үштаған-1, Семек-10, Ақтау қаласы маңындағы Қосқұдық-1, т. б. тұрақтарды 
айтуға болады. 
Қазақстан аумағынан, негізінен алғанда Солтүстік Қазақстаннан әзірше 
неолиттік бірнеше қабір табылды. Кабірлердің бірде-біреуінің жер бетінде сыртқы 
белгілері жоқ. Барлык молаларда сүйектермен бірге жебелердің табылуы 
бабаларымыздың аң аулаумен айналысып қана қоймай, соғыс жан- жалдарына жиі 
түсіп тұрғанын да көрсетеді. Қабірлерде керамика өте аз, ал кейбіреулерінде ол 
мүлде жоқ. Железинка ауылы жанындағы қабір бойынша (Пеньки түрағынан 100 
шақырым) неолит дәуіріндегі жерлеу ғұрпы туралы мейлінше толық пікір айтуға 
болады10. Мола, сірә, рулық ұйымдағы ерекше дәрежелі әйелдікі болса керек. 
Сәндік заттардың, еңбек құралдарының көптігі, оның үстіне жерлеудің күнге 
табынуға байланысты ерекше ғұрпы осыны көрсетеді. Ондай әдет бойынша өлік 
кремацияланатын болған. Бұл жолы өлік толық өртелмеген; денесінің қалған 
мүрдесі өлген адамның заттарымен бірге молаға көмілген; ол заттардың ішінде бас 
киімге тағылған, шеті ұсақ кертпешелермен сәнделген, орақ тәрізді сүйек 
каптырма, жыртқыш андардың тістері, қауашақтан жасалған ірі моншактар тізілген 

алқа бар. Мейлінше сәнделген киіммен бірге молаға еңбек кұралдары (шот, сүйек 
біз), аңшылық құралдары (найзалардың, жебелердің тастан және сүйектен жасалған 
ұштары) және балшыктан жасалған, құты тәріздес, түбі домалақ, кішкене үш ыдыс 
салыныпты. Сол жерден құланның екі топайы табылды; бұлар қызыл жосамен 
боялған, бұл түс ежелгі адамдардың ұғымынша өртеу, отқа табыну рәсімін 
білдірген. 

жүктеу/скачать 1,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: