Қола ғасыры. Қола дәуіріндегі Қазақстандағы мәдениеттер

1.
 
Дәуірдің кезеңделуі 
Тас ғасырынан кейін қола дәуірі келді. Біздің жерімізде қола дәуірі б.з.д. 3-
мыңжылдықта басталған. Қола дәуірі адамзат баласы тарихында ерекше орын 
алады. Бұл дәуірде адамзат металды игерді. Ал өндіріске металдан жасалған 
құралдардың енуі еңбек өнімділігін арттырды, шаруашылықтың жаңа түрлерінің 
пайда болуына себеп болды, жаңаша әлеуметтік қатынастарды қалыптастырды. 
Осы мәселелерді таратып, талдап көрейік. 
Адамзат баласының ой-санасы, өмір сүру тәжірибесі заман өткен сайын өсіп, 
өзгеріп отырды. Өндірістік тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа берілді. Сөйтіп, қоғамдық 
дамуда көбіне алға басу, ілгерілеушілік болып отырды. Қоғамдық дамуды біз тек 
ұдайы алға басу тек сатылап биікке әрлеу деп түсінбеуіміз керек. Адамзат 
қоғамының тарихында әр түрлі себептермен (табиғи зілзалалар, соғыстар, жаппай 
қуғын-сүргіндер, формациялардың ауысуы, т.б.) үлкенді-кішілі шегіністер де 
болып тұрды. Бірақ бұлар адамзат тарихындағы ілгерілеушіліктің уакыттық 
тоқыраулары, мезгілдік шегіністері еді. 
Сонымен жер жүзінде адамзат баласы металды қай кезде және кай жерлерде 
игерді? Бұрынырақта ең көне металлургияның отаны Иран жері деп келген. Онда 
б.з.д. 4500—4000 жылдарға жататын мыс және күміс заттар табылған. Кейініректе 
Түркияның Анадолы жерінен б.з.д. 7-мыңжылдыққа жататын мыс және қорғасын 
заттар табылған. Бұл — неолит заманында өндірілген металл бұйымдар. 
Металлургияның ең көне орталықтарына Қазақстан жері де кіреді. Оның 
санатында қазіргі Жезқазған маңайы, Қалба жоталары, Алтай қойнауы бар. 
Өндірісте, тұрмыста ең бірінші пайдаланылған металл — мыс. Адамдар алдымен 
табиғатта кездесетін таза мыс қорытпасын пайдаланған. Осындай энеолит 
дәуірінен бастап табиғи таза мыстан жасалған ұсақ құралдар — біздер, жебе 
ұштары, мыс тілікшелер біздің жерімізде жиі кездеседі. Ал енді тотыққан мыстан 
металл қорыту тек қола дәуірінде басталды.Қола табиғатта таза күйде кездеспейді. 
Ол, негізінен, мыс пен қалайының қосындысынан жасалады. Қазақстан жерінде 
қола дәуірінде, ерте темір дәуірінде мыс, қалайы, алтын өндірген көне кеніштер өте 
көп. Мысалы, ондай кеніштер қазіргі Шығыс Қазақстанда (Риддер,Бұқтырма, 
Қазаншұңқыр, т.б.), Орталық Қазақстанда (Жезқазған маңайында, Қызылеспе, 
Қарқаралы, Ақшатау тауларында) болған. Бұл сонау қола дәуірінен бастап көне 
заманда біздің жерімізде металлургия өндірісінің өте күшті дамығандығын 
көрсетеді. 
Қазақстанның қола дәуірі, шамамен б.з.д. XVIII—VIII ғасырлар аралығын 
қамтиды. Кең тарихи-мәдени мағынасында қола дәуірінің алдыңғы (б.з.д. XVIII —

XVI ғғ.) ЖӘНЕ ортаңғы кезеңдерінде (б.з.д. XV—XII ғғ.) тұстас. Қазақстанның 
қола дәуіріне үңілмес бұрын "Андронов мәдениеті" деп аталатын мәдениетке 
тоқталайық. 
Еуразия даласында қола дәуірінде өмір сүрген адамдардың қалдырған 
мәдениеті тарих ғылымында "Андронов мәдениеті" деп аталады. Осы мәдениеттің 
алғашқы ескерткіштері "Андронов" деген селоның жанында ашылған. Бұл село 
Оңтүстік Сібірдегі Ачинск каласының жанында орналасқан. Бүгінгі таңда 
Андронов мәдени- тарихи бірлестігінің қола заманында өте кең таралғандығы 
белгілі болып отыр. Бұл ендік бойынша, Жайық өзенінен бастап, Енисей өзеніне 
дейінгі аралықта, ал бойлық бойынша, Батыс Сібір орманды алқабынан бастап, 
оңтүстікте Хорезмге, Сырдың төменгі ағысына дейін таралды. Олар Тянь-Шаньға, 
Ферғанаға, тіпті Вахш өзенініңтөменгі сағасына дейін барған екен. Бұл мәдениет 
құрамына Қазақстан жері түгелімен кіреді. 
Қола дәуірінде Қазакстан жерінде бірінен соң бірі жалғасып келетін екі 
мәдениет болған. Оның көнесі — Андронов мәдениеті. Ал б.з.д. XII—VIII 
ғасырларда соңғы қола дәуірінде Беғазы-Дәндібай мәдениеті қалыптасқан. 

жүктеу/скачать 1,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: