РәСӘй халыҡтары телдәре диалектологияһының КӨНҮҘӘк мәСЬӘЛӘЛӘре XVIII бөтә Рәсәй фәнни конференция материалдары
жүктеу/скачать 2,67 Mb. Pdf көрінісі
|
Dialectology-2018
- Бұл бет үшін навигация:
- ТУ -СОРАН ӘКИӘТТӘРЕ
- Ключевые слова
| Литература
Архив – Архив Российской академии наук (АРАН). Фонд № 1568, оп. 1, 127 ед. хр. {The Archives of the Russian Academy of Sciences (ARAN). Fund 1568, bordereau 1, 127 individual file} Архив – Архив Российской академии наук (АРАН). Фонд № 411, оп. 4а, ед. хр. 107. {The Archives of the Russian Academy of Sciences (ARAN). Fund 411, bordereau 4а, individual file 107} Архив – Санкт-Петербургский филиал Архива Российской академии наук (СПбФ АРАН). Фонд 2, оп. 11, ед. хр. 136. {St. Petersburg Branch of the Archives of the Russian Academy of Sciences (SPbF ARAN). Fund 2, bordereau 11, individual file 136} Благова Г.Ф. Научное наследие Н.К. Дмитриева в Архиве РАН (обзор) // Николай Константинович Дмитриев. К 100-летию со дня рождения. М.: Наука, 2001. 297 с. {Blagova G.F. The scientific heritage of N.K. Dmitriev in the RAS Archives (a review). In: Nikolai Konstantinovich Dmitriev . To the centenary of his birth. Moscow: Nauka, 2001. 297 p.} УДК 811.512.141 28 Г. Н. ас ынова, Бөрө . Ҡ ҡ ҡ ТУ -СОРАН ӘКИӘТТӘРЕ Ҡ (Ту -Соран буйы баш орттарының йәнле һөйләү теле һәм әкиәттәре ми алында) ҡ ҡ ҫ В статье дается краткая характеристика живого разговорного языка современных оренбургских башкир на основе сказок, записанных в Красногвардейском районе Оренбургской области. Анализируются фонетические изменения в словах в позиции анлаута, исследуется лексическое и морфологическое своеобразие языка сказок. Ключевые слова: ток-чуранские башкиры, ик-сакмарский говор, лексические особенности, башкиры, волшебные сказки. TALES OF TUK-CHORAN (Based on fairy tales and colloquial speech of the Tuk-Churansky Bashkirs). The article gives a brief description of the living spoken language of modern Orenburg Bashkirs, based on fairy tales recorded in the Krasnogvardeysky district of the Orenburg region. Phonetic changes in words in the position of the Anlaut are analyzed, lexical and morphological originality of the language of fairy tales is investigated. Ырымбур өлкәһе башҡорттарының рухи хазиналары менән Башҡортостан даими ҡыҙыҡһынып тора. 1961 йылда Кирәй Мәргән, Мөхтәр Сәғитов, Салауат Галин тарафынан ойошторолған фольклор экспедицияһы өлкәнең башҡорт ауылдарында эшләй. Был сәфәр тураһында ғалим һәм яҙыусы Кирәй Мәргән үҙенең 1964 йылда донъя күргән «Йыр дәфтәре» китабында ҡыҙыҡлы һәм мауыҡтырғыс итеп һүрәтләй. 1975 йылда Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының диалектология бүлеге хеҙмәткәрҙәре Төйлөгән, Һарыҡташ, Ҡыуандыҡ райондарында эш алып бара. Был юлы ла институт ғалимдары үҙ йүнәлештәре буйынса бай материал туплай. 2012 йылда «Ырымбур өлкәһенә экспедиция» (№1214-02600) Рәсәй гуманитар фәнни фонды проекты сиктәрендә Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының фольклористика бүлеге хеҙмәткәрҙәре (етәксеһе Г.В. Юлдыбаева) Ҡыуандыҡ районында фольклор материалдары йыя. 56 2017 йылда Башҡорт дәүләт университетының Бөрө филиалы тарафынан ошо тарафҡа ойошторолған ижади сәфәр ҙә әһәмиәтле һәм яуаплы булды. Беренсе курсты яңы тамамлаған студенттар был экспедицияла ҡатнашты һәм ауыҙ-тел ижады өлгөләрен йыйыу кеүек мәртәбәле эште үҙҙәре башҡарҙы. Филология фәндәре кандидаттары, БДУ-ның Бөрө филиалы доценттары Артур Фәтҡуллин, Ғәлиә Ғәниева һәм ошо юлдарҙың авторы етәкселегендәге экспедицияның әһәмиәте Рәсәй гуманитар фәнни фонды (РГФФ) тарафынан танылды. Экспедиция һөҙөмтәләре буйынса Ҡыуандыҡ һәм Һарыҡташ райондарында йыйылған ауыҙ-тел ижады өлгөләрен һәм Туҡ-Соран буйы башҡорттарының әкиәттәрен туплаған йыйынтыҡ сығарылды һәм киң йәмәғәтселеккә тәҡдим ителде [Ҡасҡынова, Ғәниева, Фәтҡуллин, 2018]. Туҡ-Соран буйы башҡорттарынан яҙып алынған әкиәттәр беҙҙең ҡулға көтөлмәгәндә килеп эләкте. Әкиәттәрҙең төп нөсхәһен РФА ӨФТҮ Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының фольклор бүлегенә тапшырыу иң дөрөҫ юл булыуын хәбәр иткәндән һуң, уларҙы яҙып алыусы Дилә Буранғоловаға әкиәттәрҙе үҙебеҙҙә сығасаҡ «Ырымбур башҡорттары фольклоры» китабына индереп ебәрергә тәҡдим иттек. Туҡ-Соран шағирәһе Дилә Дәүләткирәй ҡыҙына халыҡ әкиәттәрен йыйып туплау идеяһын Лилиә Мусина тәҡдим иткән була. Һораша торғас, Дилә апай апалы-һеңлеле Ҡарлуғас менән Зәримә Буранғоловаларҙы таба. Әкиәттәрҙе иҫкә төшөрөү бер йыл бара, ҡат- ҡат яҙыла. Ҡағыҙға төшөрөү тамамланғас, иҫкә төшкәндәр өҫтәлә. Шул рәүешле апалы- һеңлеле Ҡарлуғас һәм Зәримә апайҙарҙың ҡартаталары Мағаз Буранғоловтан ишеткән әкиәттәр «Ырымбур башҡорттары фольклоры» йыйынтығында урын алды. Әлеге көндә Туҡ- Соран башҡорттарының 10 әкиәте тергеҙелгән. Буранғолова Ҡарлуғас Сәлмән ҡыҙы әкиәтсе Мағаз ҡартатаһы тураһында ошондай мәғлүмәттәр бирә: «1941 йылғы һуғышта снайпер булып хеҙмәт иткән ҡартатайым. Снайперҙарҙы нисәлер саҡрым һайын ҡалдырып киткәндәр, кәрәкле генә кешегә атырға. Һалдаттарҙы алып китеп барған кәрәкле кешегә атһаң, һалдаттар ни эшләргә белмәй, таралалар», – тип һөйләй ине ул. Уларҙы пленға алғандар, пленға 10 һалдат эләккән. Халыҡ күп булған, әсирҙәрҙе эшелонға тейәп килтергәндәр. «Килтереп яптылар бер өйгә. Күмәк кеше, төрлө-төрлө милләттән барҙар. Бер ергә лә, хатта эшкә лә сығарманылар, ни эшләргә лә белмәнек. Дин, тормош тураһында һөйләштек. Шунан һуң кемдер: “Әйҙәгеҙ, әкиәт һөйләшәйек”,– тигән. Шулайтып, әкиәт һөйләшкәндәр». Тимәк, Мағаз Буранғоловҡа был әкиәттәр тормоштоң ауыр мәлдәрен еңеп сығырлыҡ көс биргәндәр, тигән һығымта яһарға ерлек тыуа. Бала саҡтарында ҡартаталары килгән һайын "әкиәт һөйлә" тип һораусы Ҡарлуғас һәм Зәримә апайҙар: «Нишләптер, өләсәйем уның әкиәт һөйләгәнен яратмай ине, тыя ине», – тип тә хәтерләйҙәр. «Аҡъял батыр» әкиәтенең 1920-1930 йылдарҙа яҙып алынған бер-нисә варианты барлығы билдәле. Ҡарлуғас һәм Зәримә Буранғоловалар яҙҙырған вариант асылда башҡаларынан әллә ни айырылмай. Ташландыҡ сүлмәк "йоҡо сүлмәге", Күлуртлар батырҙың исеме Уртлар, Уғатар батырҙыҡы Уҡ батыр, Ертыңлар батырҙыҡы иһә Тыңлар батыр булараҡ тәҡдим ителә. «Аҡъял батыр»ҙың классик вариантынан һәм әҙме-күпме оҡшашлығы булған «Буҙансы батыр» әкиәтенән айырмалы рәүештә Аҡъялды әсәһе яңғыҙ үҫтерә. Туҡ- Соран башҡорттары әкиәтендә изгелек ҡылыу мотивы алғы планға сығыуы иғтибарҙы йәлеп итә. Хаҡһыҙ рәнйетелгән, үгәйһетелгәндәр тураһындағы төрки һәм көнсығыш славян әкиәттәре мотивтарын хәтерләткән «Күк һыйыр», «Ҡуңыр һыйыр» кеүек әкиәттәребеҙ рәтенә «Ҡара һыйыр» әкиәтен өҫтәй Мағаз Буранғоловтың зирәк зиһенле, теремек хәтерле ейәнсәрҙәре. «Башҡорт халыҡ ижады. Хрестоматия» [Хөсәйенова, 2005] уҡыу 57 ҡулланмаһында баҫылған «Ҡуңыр һыйыр» әкиәтенә ҡарағанда «Ҡара һыйыр»ҙың йөкмәткеһе байыраҡ, күләм йәһәтенән дә ҙурыраҡ. Ҡара һыйыр алтын урманының хужаһы булған ҡара үгеҙҙән һөҙөлөп үлемгә дусар ителгәс, ике бөйөрөнән сыҡҡан ике көсөктөң Ғәлиҙең юлдаштары булып ҡалыуы мотивы йорт малының хужаһына тоғролоғо тураһында һөйләһә, баҡыр һәм көмөш урмандары үгеҙҙәрен ҡара һыйырҙың еңеүе изгелектең яуызлыҡты еңерен хәбәр итә. Икенсе яҡтан Ғәлиҙең апаһы Хәҙисәнән еңелеренә ишара кеүек тә ҡабул итергә була. Әкиәттә өслөк принцибы һаҡлана: ҡара һыйыр үгеҙҙәр менән өс тапҡыр алышҡа инә, Ғәли торна өс тапҡыр торҡолдап үткәнсе мунса яғып, йыуынып өлгөрөргә тейеш була. Ун ике һанының да хәл иткес, абруйлы һан булыуы күҙгә ташлана ошо уҡ әкиәттә: « жүктеу/скачать 2,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|