Резуанова ғалияпану кабиевна

11 
I ЛЕКСИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ЛЕКСИКАЛЫҚ ПАРАДИГМА 
Адамзат қоғамының қарым-қатынас жасаушы құралы – тіл 
екендігін бәріміз де білеміз. Кез келген сөздің тілдік жүйеден, адам 
өмірінде алатын өз орны бар. Өйткені адам баласы бір-бірімен пікір 
алысып, тіл арқылы қатынас жасағанда, ең алдымен, сөзге сүйенеді. 
Р.А. Будагов: «Сөз – ең негізгі категория. Тіл жөнінде ойласақ, әдетте, 
сөз туралы ой жүгіртеміз. Себебі тіл сөздерден тұрады, сөздерге 
бөлінеді, сөздердің бір-бірімен қарым-қатынасы, байланысы арқылы 
іске асады. Тіл туралы ғылым сөзбен бірге басқа да тіл 
категорияларын қарастырады, бірақ басты табиғи категория ретінде 
сөз алынады»,- деп өте дұрыс айтқан [2,5].
Сөз – тіл білімінің барлық салаларының негізгі зерттеу 
нысандарының бірі болып саналады. Бірақ тіл білімінің әр саласы 
сөзді бір ғана қырынан зерттеп, өз заңдылықтарына сай сөз етеді. 
«Тілдің дыбыстық және мағыналық жақтары, сөз және морфема, сөз 
тіркесі және сөйлем тілдің жалпы ортақ жүйесінің әр тектес 
бөлшектері ретінде қарастырылады да, ол әр алуан бөлшектерден 
құралған «жүйенің жүйесі» деп аталады», - дейді Д.Н. Шмелев [3, 
5]. Осыған орай тіл білімі біршама дербес, бірақ өзара шарттас 
және бір-бірімен байланысты қазіргі қазақ тілі курсының мынадай 
негізгі салаларынан тұратындығын айтуға болады: қазақ тілі 
фонемасының жүйесі мен дыбыстық қатарын зерттейтін фонетика 
(фонология); морфология мен синтаксис сияқты екі тараудан тұратын 
грамматика; тілдің сөздік құрамын, оның тарихи дамуы мен қазіргі 
қалпы тұрғысынан қарастыратын лексикология. Аталған негізгі 
салалармен тікелей байланысты және оларды толықтыратын тіл 
туралы 
ғылымның 
прагматикалық 
бағыттағы 
тараулары: 
орфоэпия, орфография, графика, пунктуация, стилистика. Тілді 
қарастыру барысында тілші-ғалым Б.Момынова айтқандай әуелі ең 
кіші тілдік бірлікті анықтап аламыз да, енді одан біртіндеп 
күрделіге қарай иерархиялық жолмен сатылап зерттейміз [4, 6]. 
Бұл тіл білімінде қалыптасқан дағды. Орыс тіл білімінде 
семасиология мәселесімен айналысып келген Н.И. Гайнуллина да 
осы пікірді құптай отырып, тілдік бірдіктерді зерттеу барысында 
жеңілден ауырға қарай бағыт жасалатындығын, оны ғылымда 
стратификация деп атайтындығын айтады [5, 12]. Сол себепті 
ғылыми зерттеу үрдісінде тілдік бірліктер төмендегідей бір ізбен 
қатарланады: фонема – өзіндік мағынасы жоқ, бірақ бір сөзді 

12 
екінші сөзден, бір морфеманы екінші морфемадан ажыратуға 
септігі бар, ары қарай бөлшектеуге келмейтін дыбыстық бірлік 
(единица). Морфема – сөздің ары қарай бөлшектеуге келмейтін 
кіші мағыналық бөлшегі. Сөз – өзіндік дербес лексикалық 
мағынасы бар, тілдің өз алдына бір кіші бірлігі. Сөз тіркесі – 
мағыналық және грамматикалық жақтан байланысқан екі немесе 
бірнеше айрықша мәні бар сөздер. Сөйлем біршама тиянақты ойды 
білдіретін және предикаттық синтаксистік конструкциялардан 
тұратын тілдік бірлік. Бұдан байқайтынымыз, сөз берілген 
стратификацияның орталығында жүреді. 
Тіліміздегі бүкіл сөздердің жиынтығын сөздік құрам немесе 
лексика деп атап, оны тіл білімінің бір саласы – лексикология 
қарастырады. Лексикология – сөздік құрамның пайда болуын, оның 
дамуын 
зерттейтін 
тарихи 
лексикология 
және 
сөздердің 
мағыналарын немесе семантикасын (грек. 
Semantikos
 – «
белгіленуші»), 
сөздік құрамның 
көлемін, құрылымын 
т.с.с. 
зерттейтін 
сипаттамалы лексикология деп бөлінетіндігі бізге мәлім. Қазақ тілі 
лексикологиясы 
қазіргі 
қазақ 
тіліндегі 
сөздер 
жүйесін 
зерттейтіндіктен, әрине, оның негізгі нысаны 
сөз 
болады. Жоғарыда 
айтылып кеткендей сөз тіл ғылымының өзге салаларында да 
қарастырылады. Дегенмен олардың арасындағы мақсат басқа-басқа 
болады. Тіл білімінің қай саласы болмасын белгілі бір жүйеге 
негізделген. 

жүктеу/скачать 4,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: