«палата»  сөзінде тарихи жақтан  бірінші мағынасы  «сарай, керемет баспана»  (лат.  Palatium

47 
Сөздің басты емес мағынасы екі топқа бөлінеді. Оның бір 
тобына тілдік контекст мағынаға шынымен-ақ әсер ететін 
мағыналарды жатқызамыз. Ондай топ туралы Е.Курилович былай 
дейді: «Изменение смысла слова внутри контекста заметно тогда, 
когда оно совпадает со значением другого, существующего в языке 
слова (или оборота) или когда образуются семантическое 
отношение между данным словом и другим словом, повторяемое в 
системе данного языка...». Бұл қатынасты былай сызба түрінде 
көрсетуге болады. 
С1 мен Cөз-шартты түрде сәйкеседі, ал С2-мен семантикалық 
сәйкеседі. Сөйтіп, бір топтағы басты емес мағына екінші бір сөз 
арқылы сипатталады. Басты емес мағынаның екінші тобына 
Е.Курилович мынаны жатқызады: «Никто не сомневается в том, что 
с лингвистической точки зрения значение слова 
есть 
в сочетаниях 
есть яичницу 
и 
есть яблоки 
тождественно, хотя физиология разная 
между этими двумя действиями довольно значна. Разница между 
мыть 
или 
стирать 
не существует в немецком и английских языках, в 
которых соответственный термин однозначен. Руководствуясь 
контекстом, говорящий механический добовляет или отнимает от 
общего значения слова семантические элементы, является 
составной частью не данного значения, а контекста. Здесь мы 
имеем дело лишь с мнимым влиянием контекста на значение» [33, 
241].
Сөз мағынасының өзгеруі, әсіресе, ауыспалы мағынаға ие болуы 
қазақ тілінде ерекше орын алады. Көп мағыналық құбылысының 
даму жолдары соның айқын көрінісі. Полисемия, әдетте, сөздің 
ауыс мағынасында қолданылуынан келіп шығады. Ал сөздің ауыс 
мағынасында қолданылуы тіл білімінде қандай себептер, қандай әдіс-
тәсілдер 
арқылы 
пайда 
болды 
дегенде 
лингвистикалық 
әдебиеттерде осындай әдіс-тәсілдердің басты-бастылары деп 
метафора, метонимия, синекдоха және қызмет бірлігі тәсілдерін 
атайды. Жоғарыда айтып өткендей сөздер өзінің табиғатынан-ақ көп 
мағыналылыққа бейім келеді. «Сөз мағынасы өзгереді, дамиды: 
мағына аясы бірде кеңейе түсіп, бірде тарылады; түрлі бейнелі 
мағыналар үстемелеп, бірде сөз қолданыс тәсілі молайып, бірде соны 
мағына туады, заман ағымына қарай, кей ретте, сөз де, сөз мағынасы да 

48 
мүддем жаңарады; сөйтіп сөздердің семантикасы үздіксіз екшеліп 
отырады» 
[34, 
2]. 
Проф. 
І.Кеңесбаев, 
Ғ.Мұсабаев: 
«Сөз 
мағыналарының көпшілігі семасиологияның белгілі заңдары бойынша 
жасалады. Оның бастылары: ұқсату заңы (метафоризация); 
функциялық семантика заңы; бөлшектің бүтінге ауысу заңы; 
мағынаның кеңеюі мен тараюы», - дейді [25, 45]. Мұндағы ұқсату 
заңы дегенді – метафора тәсілі, функционалдық семантика заңын – 
қызмет бірлігі тәсілі, ал бөлшектің бүтінге ауысу заңын – синекдоха 
тәсілі деп түсіну керек. Бұл жерде тіл білімінде синекдоха 
метонимияның бір түрі дейтін де пікірдің барлығын ескеру керек. 
Шындық болмыстағы белгілі бір сөзбен аталған зат немесе құбылыс 
белгілерінің кейбіреулері көбінесе басқа бір заттың немесе 
құбылыстың не түр, не тұлға, я болмаса қимыл ерекшеліктерімен, тіпті 
кейде олардың ішкі мазмұнымен де ортақ болады. 

жүктеу/скачать 4,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: