Рымғали Нұрғали СӨЗ Өнерінің эстетикасы а ң д а т у

Бір жолы шкафтан Шоқанның 1904 жылы шыққан ең алғашқы бір томдығын алып, әр жерін ашып, қарап отырғанымды көрген Сапекең:

- Орыс айналайын достыққа тамаша, адал ел ғой. Қарашы, міне, қандай ілтипат, махаббат, құрметпен шығарған мына кітапты. Шоқанның өз еңбектері бір төбе, ал енді замынында жазылып қалған естеліктерге қазір баға жетер ме? Қандай ірі, кесек жандар. Сахара перзентін бағалаудағы әділдіктерін айтсаңшы, - деп барып, кітапты өзі қолына алып, көп толғанған. Сәлима шешейдің:

- Шәй ішіңдер, - деген сөзі естілгенде, кілтпен астыңғы шкафтың бірін ашып, Шоқан кітабын соның ішіне қойды. Бағана тұрған жеріне басқа бір кітапты сұға салды.

Сапекең бәйбішесі Сәлима шешейді ерекше сыйлап құрметтеп күтетін еді. Ұлдары Хамит, Мәжит, Қасымдар жеке-жеке үй болып, әрқайсысы бөлек тұратын. Әр түрлі шаруаларына көмектесуге ұлдары, келіндері, немерелері келіп-кетіп жүргенмен, негізінен, бұл үйде Сапекең, Сәлима шешей екеуі оңаша.

Жиі келе жүріп, екі қарттың мінезіне қанық бола бастаған едім. Сапекең таңертең ерте тұрады. Дүкеннен әкелетін тамағы: сүт, айран, қаймақ, кілегей, ірімшік, ақтоқаш. Тоңазытқыш залда тұрады, оның ішінен жылқының еті, жас қазы үзілмейді. Дастарқанға ақ тоқаш, сары май, сүт, қаймақ, ақ ірімшік, жұқа кесілген жылқының еті, қазы, уылдырық, бал әкеп қоятын Сапекең. Бұл үйдің шайы электр тогына қайнатылады. Бір кезде Сәлима шешей:

• 
  Боды, - дейді.
  

Телефон шылдыр ете түскенде, әдетте, трубканы бірінші көтеріп Сапекең ұзақтау сөйлесіп қалса, Сәлима шешей қабағын шытып:

- Бұл кім өзі, таңертеңгі шайды дұрыс ішкізбеді ғой, - деп, реніш білдіретін. – Е, әлгі пері Қалыбек емес пе? – дейтін Сапекең түсін де, дауысын да өзгертпей, бірқалыпты жауап беріп.

- Шайды асықпай ішу керек, - деп Сәлима шешей аса зор міндет атқарып отырғандай, байсалды, айбарлы қалыпта ұзақ уақыт самауыр қасынан кетпейді.

Кітапханалардың өздерінен табылмайтын кейбір сирек дүниелерді Сапекеңнен алып оқыдық дегенді әркім айтар еді.

- “Ілиястың көп томдығын басу үшін үкімет арнайы қаулы шығарып, қуаныш қойынға сыймай кетті ғой. Шығармаларын жедел қолға алып, қарай бастағанда, “Құлагер” таптырмай масқара болдық емес пе? Ілиястың көзі тірісінде ол поэма кітап боп шығып үлгермеген, газетте ғана жарияланған. Алматы, Мәскеу кітапханаларын түгел іздегенде де, қолға ештеңе ілікпей қойды. Барлық жерден әлдекімдер қырқып әкеткен. Поэма қолжазбасы және жоқ. Не істерімізді білмей дағдарайық. Енді табылмайтын-ақ шығар деп, күдерімізді әбден үзген кезде, мың жасағыр Сапекең, Сапарғали Бегалин жоқты бар қылды. Жиырма жылдан астам “Құлагер” басылған газеттің номерлерін әкесі Ысқақтың жастығының ішіне тігіп сақтаған азаматтық ерлігін, ұлы талантқа деген өшпес сенімін айтсаңшы”, - деп тебіренген Фатима Ғабитованың (Ілияс Жансүгіровтың әйелі) әңгімесін талай адамдар естіген. Сол газет қиындылары қазір Талдықорғандағы Ілияс Жансүгіров музейінің ең қымбат дүниелерінің қатарында тұр.

Менің қипақтап, бір нәрсені айта алмай отырғанымды сезген Сапекең күлімсіреп:

• 
  Мерзімің қанша? – деді.
  

- Қазір бар. Сұрағаныңды берем. Кейде менде де болмай қалады. Сондайда қысылмас үшін үнемі тоқтамай ағып жатқан бір бұлақты көрсетейін мен саған. Кім екенін білемісің? Сапекең. О кісі кім көрінгенге қарыз бермейді. Ал бере қалса, мезгілінде қайтарғанды ұнатады. Уәдеңде тұрмасаң, келесі жолы жалына қол тигізбейді.

Сол ақылды кісінің үйретуімен қысылған кезде Сапекеңе баратынның бірі мен едім.

Сасқалақтап отырып:

• 
  Екі-үш күнге, - деппін. Сөзімді естіп отырған Сәлима шешей:
  
• 
  Қысылмай ала бер. Қайтарарсың. Бер, Сапеке, қанша сұраса да бер. Уақытын да қыспа, - деді. Осылай дегенде ғана сөзді жаңсақ айтқанымды ұқтым.
  
• 
  Қарыз емес, кітап сұрай келдім.
  

• 
  Қандай кітап? Дүкенде, кітапханада толып тұр емес пе?
  

• 
  “Қилы заманды” беріңізші, аға.
  
• 
  Қайдағы “Қилы заман?”.
  
• 
  Мұхтар Әуезовтің “Қилы заманы”.
  
• 
  Менде ондай кітап бар деп кім айтты саған?
  
• 
  Сізде бар деді ғой.
  
• 
  Кім айтты? Ғабит па? Ғабиден бе? Сәбит пе?
  
• 
  Ол кісілер менімен сөйлесе ме?
  
• 
  Пері Қалыбек пе? Сәйділ ме? Сейітжан ба? Әлжаппар ма? Әбу ме?
  
• 
  Жоқ, бұлар айтқан жоқ.
  
• 
  Енді кім айтты? – Сапекеңнің танауы қусырылып өңі қуқыл тартып тұр екен.
  

- Сапеке-ау, баланы сонша тергеудің астына алғаның не? Бұдан емес, менен сұрасаңшы, - деді күлімсірей сөйлеп. – Балаға оны айтып жүрген – мен. Өткен жолы келгенінде сөзден-сөз шығып отырып, “шіркін-ай, жайлауға шығып кетер ме еді қазір. Қаланың у-шуынан жалықтым. Мұхтар суреттеген Қарқара жайлауына барар ма еді” дедім. Бұл сұрады: “Апа, қай шығармасында суреттеуші еді?” – деп. Мен айтайын: “Қилы заманда” суреттейді, қарағым. Қазір көзім нашар көретін болған соң бірдеңе оқып берші деп Сапекеңе жалынам. Бүгінгі әлекей-шүлекей емес, бала кезіміздегі ескі ауыл суретін сағынам. Содан, Сапекең “Қилы замандағы” жайлау суретін оқысын. Екеуіміздің көзімізге жас келсін”.

Сапекең енді ғана сабасына түсіп, көңілі жайланғандай болды.

• 
  Бұрынғылардың сөзі рас: “Астыңдағы атыңа...” – деп күлді.
  

- Сен, сенбе, өзің біл. “Қилы заманның” осы үйде бар екенін айтқан – мен.

Аз үнсіздіктен кейін барып, өңі жыли бастаған Сапекең.

- Ал, ол кітап менде бар дейік. Сонда оны сен не қылмақсың? Арабша ғой. Оқи алмайсыңдар сендер, - деп орнынан тұра бастады.

- Көрсетіңізші. Тексеріп көріңіз, оқи ма екем, оқымас па екем, - деп мен де бұлтаққа салдым.

Кеселерді шая бастаған Сәлима шешей:

- Көрсет. Несі кетеді кітаптың? Баланың мәселдесін қайтарма, - деп қалды. Сол сөз қамшы болды ма, өзі де бергісі келді ме, кім білсін, әйтеуір Сапекең босағаға таяу тұрған қызыл қоңыр шкафты кілтпен ашып, ақ қағазбен тысталған, ұзынша форматты кітапты шығарып, қолыма беріп:

- Ал, кәне, университет бітірген мырза, сіздің сауатыңыз қай дәрежеде екен, көрейік, хат танисың ба, танымайсың ба? – деп кекесінмен күліп, өзі креслоға отырды. Мұхтар Әуезовтің қырық жыл бұрын жарияланған ең аты шулы шығармасы қолымда. Баспадан күні кеше шыққандай судырап тұр, қылау түскен жері жоқ, сызылған, жыртылған, сарғайған беттері де көрінбейді. Сәлима шешей де кабинетке келіп, екінші креслоға жайғасты. Сапекең екеуі бір-біріне қарап, ыммен белгі беріп, жымиысып қояды. Сірә, мен оқи алмай, соған ұялып тұр деп ойласа керек. Оқи бастадым:

- “Қилы заман”. Тарихи повесть. Қызылорда. “Қазақстан” баспасы. 1928 жыл”.

- Біледі екен-ау, - деді Сапекең таңырқағандай әуенмен, бейнебір шумер жазбасын яки қытай иероглифін ажыратқан адамды көргендей.

• 
  Әкесі үйреткен болды, - деді Сәлима шешей өзі болжам жасап.
  

- Екі күнге берсеңіз болады. Екі-ақ күнде оқып, әкеп берем, уәдеме сеніңіз, - дегенімде, Сапекең қолымдағы кітапты қайтарып алып:

- Бұдан басқа да кітап көп қой дүниеде, соларды оқып тауыссаңдар жетпей ме? Керексіз қатарында қалып қойған шығармада не шаруаң бар? – деді.

- Олай емес, аға. Осы кітапты оқу мен үшін өте қажет. Әуезов еңбектері жайлы жазып жүрген зерттеуімде бұл шығармаға тоқталып, пікір айтпасам болмайды, аға. Шыңғыстауға барып, Жидебайды көрмей кетсе не болар еді, айтыңызшы?

Сапекең мен Сәлима шешей екеуі бірдей мырс етіп күліп жіберді.

- Көп білгіштің пікірін ала салмайсың ба? “Қателікті, кемшілікті шығарма” деп жүр ғой. Соған қосылдым деп, сілейтіп тұрып сілтеме бер. Болды. Әйтпесе Мұхтардың басқа шығармасы да кандидат болу үшін сөз қозғауға жетіп жатыр, қайтесің, “Қилы заманды” қозғама, - деп Сапекең тағы теріс айналды.

- Өйтуге болмайды аға. Оқуым керек. Тым болмаса бір күнге беріңізші, - дедім жалынғандай болып.

Дауысымдағы қобалжуды сезген Сәлима шешей сөзге араласты:

- Қой, Сапеке, қой енді, жетті. Оқысын, бер, - деп кітапты өзі алып, маған ұсынды. Сапекең бәйбішесінің қолын қаққан жоқ, бірақ шарт қоя сөйледі.

- Біріншіден, бұл кітапты менен алып оқығаныңды жан баласына айтпайсың? Көнесің бе осыған?

• 
  Көнем, - дедім.
  
• 
  Екіншіден, неше күн оқысаң да, осы кабинеттен шықпай отырып оқисың. Көнесің бе осыған?
  
• 
  Көнем, - дедім.
  

- Қырық жылға созылған даулы мәселенің ұшығына сен екеуміз ғана жетпеспіз. Бірақ қазіргі уақыттың қабағы, бүгінгі мезгілдің мінезі “Қилы заман” жағында секілді. Мақалаңды бөлімдегілер тегіс оқыды. Жариялау керек дейді. Жауапты хатшы да, мен де оқыдым. Екеуіміздің пікіріміз бір жерде. Ескі пікір, байлам, баға дегеніңіз кей уақытта мұз секілді, еріту оңай емес. Редакция алқасына түгел оқытып алу үшін мақалаңды он шақты дана етіп бастырдық. Біз үшін, әсіресе, екі кісінің, қос академиктің – Ғабит Мүс”репов пен Ахмет Жұбановтың байламы өте қажет. Мен ол кісілерге телефон соғып келістім. Мақалаңды екеуі де оқып жатыр. Сені көргілері келеді. Сөйлесеміз дейді. Ғабең – сарабдал, күрделі адам. Бұрын сөйлесіп көрмесең, сабырлы бол, артық-ауыс бірдеңе айтып қойып жүрме, онда бүлдіресің. Мақаланың сарыны мақұлдайтын секілді. Ал Ақаң – сырттай қарағанда қарапайым, жуас көрінгенімен, өте терең, әдебиетті әдебиетшілерімізден артық білетін сұңғыла ғалым. Сыздықтатып отырып, салмақты сыр шертеді. Жеңілтектік жасап жүрме, байқа, - деді мені бейне – бір дипломатиялық сапарға жұмсап отырғандай, көп жөн-жосық айтып, бағдар сілтегендей болды.

Аяқ астынан жұмаққа кіріп кеткендей болдық. Ол тұс жастар арасында пластинка қойып, музыка тыңдау дағдысының ене бастаған кезі. Қолымыз босаса, ойнатқышқа жабысамыз: Бетховен, Россини, Чайковский. Күндіз-түні ғажап әуен төгіледі. Көрші үйден анда-санда шаңқ-шаңқ еткен пианино дауысы естілетін. “Шын музыка былай болады” деп ерегіскендей, дыбысты қатайта бастасақ, күй сандықта отырған кісі тына қалатын. Ол да тыңдайтын болу керек.

Бір күні Энрико Карузо дүниені күңірентіп, теңіз толқындарын сапырғандай дауысымен ән салып жатыр еді. Есік қағылды.

- Сәлеметсіздер ме? Рұқсат па екен? – деп ақырын, естілер-естілмес дауыстап, егде қазақ кіріп келе жатты.

- Қайран Карузо, - деді күрсініп, - осылай ән салып тұрып сахнада опат болған ғой. Шауып келе жатып өлген Құлагер секілді. – Тағы күрсінді. Үндемей отырып-отырып барып:

- Шырағым, мен Ахмет Жұбанов деген кісімін. Біле қоймассың, - деді сыбырға жақын үнмен.

• 
  О не дегеніңіз, аға. Сізді білмейтін қазақ бар ма?
  
• 
  Жөн, ендеше, шырағым. Онда сөзіме құлақ сал. Мен сізге бұйымтаймен келдім. Ғазиза деген менің композитор қызым бар. Сол осында бір дүниесін бітіріп қайтам ба деген үмітпен келіп еді. Сол шаруасын аяқтай алатын түрі жоқ. Сендер қойған музыканы тыңдайды да отырады екен, өз әуені айдалада қалады. Вкусың жақсы екен, шырағым. Бірақ пластинка дауысын өздерің естірдей етіп қана қойсаңдар дұрыс болар еді. Сөйтші, шырағым...
  

- Шырағым, сен ана жылғы таудағы бала екенсің ғой. Ал, мына мақалаға қарап, тіс қаққан, егде кісі деп ойласам. Арғы беттен келдің бе, арабшаны қайдан үйреніп жүрсің? – деп қазбалай сұрай бастады.

- Е, Мұқаңның ауылынанмын де. Комсомолда барсың, нағыз советский бала болдың ғой. “Қилы заманда” қате жоқ дейсің ә? Көркем де көрнекті шығарманы неге түсінбей жүрсіңдер деп бізді жазғырып отырсың. Шырағым, пікірің дұрыс. Өткен күнді, өткен пікірлерді түрткілеудің қажеті бола қояр ма екен? Сол тұстарды ойланшы. Повесть туралы қазіргі жастың, адал, ақ пікірі керек бізге. Ал енді бұрынғылардың ана қатесі, мына қатесі, түсінбестігі деген сөздерді тым ұзақ созбалақтаудың қажеті жоқ деп ойлаймын, шырағым. Мен пікірімді көбінесе жазбаша айтқанды қолайлы көрем. Міне, мына екі бет қағазда толық жаздым. Жолың болсын, шырағым. Шаңырағың аман ба, үй алдың ба? Әлде баяғыдай тауда қарауыл боп жүріп жатырмысың? Музыка, пластинка жағы қалай? Ғазиза мен Әзірбайжан сол сенің концертіңді әлі айтып қоймайды. Музыкалық вкусың жақсы екенін сол жазда білгем, ал әдеби талғамың да жаман емес екен. Әуезовтің әуенімен жүрсеңдер, қор болмайсыңдар, - деп Ахаң сөзін тамамдаған.
ҮІ
Телефондағы дауыс:

- Сені іздеген мен – Мүсірепов. Адресті білесің бе? Келсін деп едім ғой. Қазір күтем.

Үстіне спорт костюмін, көзіне қара көзілдірік киген Ғабең тың көрінді. Бір парақ қағаз, ұшталған қарындаштан басқа ештеңе жоқ, жалаңаш столдың қасына келіп, бетіме үңіле қарады:

- Солай де. Солай, - деді созып. Бұл “солайлардың” астарында не жатқанын ұққам жоқ.

- Жастар түгіл, қырықтағылардың өзі арабшаға суқараңғы, өзің оқып шықтың ба, әлде біреу көзілдірік болды ма? – деді. “Көзілдіріктің” астарында не жатқанын да ұққам жоқ.

Ғабең суық жымиды;

- Өзің меңіреу адам секілді мыңқиып, ішімдегіні тап деп, үндемейсің ғой. Өзің таратып оқи алатын қауқарың бар ма, жоқ әлде, ескіше тантитын біреуге оқытып, тыңдадың ба деп сұрап тұрмын.

Осы кезде ғана оянған болсам керек, жауап қолма-қол айтылды:

- Жарты қарыс кітапты маған кім оқып береді? Митыңмен жүріп, аяғына шықтым. Университетте Мәрзия Мәженова есімді Ленинградтан араб бөлімін бітіріп келген қарындасыңыз оқытқан.

Ғабеңнің түсі енді ғана жылыды:

- Е, е. Ол анау Махамбеттің патша өкіметіне баламды оқуға ал деп жазған хатын тауып, соны ажыратып оқып берген Мәженова болды ғой. Солай де. Солай.

Тағы алдымнан шыққан “солай де, солай” енді қайда бұрар екен деп ойладым.

Ғабең стол тартпасынан сырты қапталған кітап шығарды да, ыңыранғандай үнмен сабырлы сөз сабақтады:

- Бұл өзі жазылып біткен күннен бастап тағдыры ауыр болған шығарма. Бурабайдағы ауыл шаруашылық техникумының оқытушылығынан аяқ астынан көтеріліп, Қызылордадағы, сол кездегі Қазақстанның астанасына, үлкен қызметке, Қазақстан баспасына бас редактор болып дік ете түсейін. Мұхтардың жаңа шығармасы турасында көп әңгіме, дау-шар бар екен. Екі жақ дайдай. Бірі аспанға шығармақ, екіншісі жермен-жексен етпек. Оқи бастап едім, тартып әкетіп барады. Бұрын пьесаларын, әңгімелерін білуші едім. Журналдарда басылғаны (жиырмасыншы жылдары қазақша басылым қаулап кетті ғой) кітап боп шыққандары бар. Мұхтар қалай күрт өскен деп таң қалдым. Бар болғаны отыз-ақ жаста. Соншалықты ауыр да терең, күрделі де қиын тақырыпқа қаймықпай барып, орасан көркем туынды жасаған. Ресми қызметте отырған кісіге, әсіресе ол кезде қоңырауы бар адамның шығармасы туралы ағынан жарылып пікір айтуға болмайды, мақтау жағынан сақтық қажет. Әсіресе қызыл көз пәленің бірі байбалам салып, аттандап шыға келсе, біреуге жақсылық істемек түгіл, өз басыңды қорғай алмай қаласың. Содан анау “алғы сөзді” ойлап таптық, - деп барып Ғабең маған сұстана қарады. – Сен мақалаңда қадала сынап отырған сол “алғы сөз” болмаса, ол кезде “Қилы заманның” басылу-басылмауы екі талай. Дүние төңкеріліп түсіп, астан-кестен болып кеткен аласапыран уақыттың мінезі де шатақ, асау. Ал Мұхтар шығармасы шалға бармаймын деп жылаған қыз, байдан қорлық көрген кедей хикаясы, ауыл арасының үйреншікті итжығысы емес, Ресей мен Қазақстан қарым-қатынасының күрделі кезеңін көрсетіп отырса, отаршылық тепкісіндегі елдің трагедиясын айтып отырса, ондай намысты туындыға қалай арта түспейсің? “Қилы заманның” басылуына бел шешіп, білек сыбанып кірісіп кеткенімді қазірдің өзінде жас кезімде жасаған бір батылдығымдай көремін, - деп Ғабең тұнжырап, қабағы қоңыр тартып барып тоқтады.

- Осы уақытқа дейін осындай туындыны түсінбей... – дей бастағанымда сөзімді аяқтатпай, кесіп кетіп, қатқыл сөйледі:

- Пәлі деген. Түсінген. Сендерден артық түсінген. Бейімбетке байланысты менің бір айтқан сөзімді естіп пе едің? Естісең сол. Уақыттан, Мезгілден үлкен ешкім жоқ. Соңғы сөзді, әділ сөзді қашанда солар айтады. Және кейінгі ұрпақ аузымен айтпақ. Міне, сен “Қилы заманның” жоқшысы, жанашыры болып, ақтаушысы болып келіп тұрсың ғой. Түсінгендерің дұрыс, енді Мұхтар атымен қазақ еліне тек бәйге, тек жақсылық, тек абырой-атақ, махаббат-даңқ келеді деп білем. Солай, - деп Ғабең мақаламды қолыма ұстатып, енді хош бол дегендей сыңай танытқан.

Сөздің қапелімде аяқталғанына сасқандық па, әйтеуір аяқ астынан мінез шығарып:

- Қол қойып берсеңіз, жақсы болар еді, - деппін. – Ахмет Жұбанов пікір жазып, қол қойып берді.

Ғабең шұғыл бұрылып, бетіме ажырая қарап, қатқыл үнмен:

- Немене, саған “Ғабит Мүсірепов басылсын деп айтты” деген сөз жетпей ме? Әлде редакторың қағаздатып, мөр бастырып, заңдастырып әкел деп пе еді? Жүре бер. Нығметке айтам, қажет болса, - деп сөзді шарт үзді.