ПӘННІҢ ЭЛЕКТРОНДЫҚ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Жұмыс оқу жоспарынан көшірме

&&&
2.3.1 Пәннің қысқаша мазмұны.

«Мал шаруашылық шикізат өнiмдерін өңдеу технологиясы» пәнінің электрондық оқу-әдістемелік кешені «5В080200» – «Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технолдогиясы» мамандығының студенттеріне арналған. ПОӘК студенттерді курс мазмұнымен, өзектілігімен, қажеттілігімен, саясатымен және студенттің оқу процессінде қандай дағдылар мен іскерлікті үйренетінімен таныстырады.

«Мал шаруашылық шикізат өнiмдерін өңдеу технологиясы» пәні басқа пәндермен біріге отырып жоғары білікті мамандар дайындауға бағытталған. Сонымен бірге профильді пәндердің бірі болып есептеледі, мамандардың арнайы білімдерін терең меңгеруге әрекет етеді.

«Мал шаруашылық шикізат өнiмдерін өңдеу технологиясы» пәнінің мазмұны: еліміздің экономикасын өркендетуде ауыл шаруашылығынан алынатын өнімнің үлесі өте зор. Азықтардың қорытылуы туралы ұғыммен, азықтардың құнарлығы, азықтардың витаминді,минералды және протеинді құнарлығы, малдарға әсер етуі, ауыл шаруашылығы малдарының азықтары туралы ұғым, жіктелуі, норма және рацион туралы ұғымдармен таныстырады. Сонымен қатар ауыл шаруашылық малдарына рацион құру ерекшеліктерін үйретеді.

2.3.2 Курстың негізгі мақсаты – «Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру. Мал шаруашылық шикізат өнiмдерін өңдеу технологиясы» пәнін оқытудың мақсаты: мал шаруашылығынан алынатын шикізат өнімдерімен танысып, оларды өндіру жолдарын меңгеру.

2.3.3 Пәнді оқытудың негізгі міндеттері: - Пәнді оқытудың негізгі міндеті – болашақ мамандарды теориялық және тәжірибелік білімен қамтамасыз ету.
2.3.4 Пәнді оқу нәтижесінде студенттер:

• 
  Тері мен талшықтың құрылысын;
  
• 
  Терінің тауарлық қасиетіне әсер ететін факторларды;
  
• 
  Терінің түрлерін ;
  
• 
  Теріні өңдеу.
  

• Жүн өндірісі, тері өндірісі

• Түйе шаруашылығы және ет, сүт бағытында өнімдерін өндіру технологиясы.

• Қой шаруашылығы, қой жүнін өндіру технологиясы

• Шошка шаруашылығы, шошка етін өндіру технологиясы

• Құс шаруашылығы, құс өнімдерін өндіру технологиясы

• Ірі қара шаруашылығы, сүт пен ет өндіру технологиясы
&&&

###002-004#2.4 Әдебиет және ресурстар

2.4.2.1 А. Қой шаруашылығы және жүн, қаракөл мен қой етін өндіру тәсілдері: оқу құралы / [Ред. басқ. К.С. Сәбденов].- Қазақша бірінші бас.- Алматы, 1992.

&&&

###002-005#2.5 Модуль бойынша пәннің мазмұны

&&&
###002-006#2.6 Тақырып тізімі және СӨЖ мазмұны.

3 кесте

№	СӨЖ тақырыбы	СӨЖ мазмұны	Өткізу мерзімі (апта)	Қойылатын баллдар
1	2	3	4	5
1	Тері сыпыру әдістері.	Тері көлемін анықтау	7	10
2	Тері шикізатының ақаулары	Тері салмағын анықтау	7	10
3	Қаракөл – елтірі терілерінің сипаттамасы	Теріні сорттарға бөлу	14	10
4	Теріні алғашқы өңдеу	Мал шикізатының тауарлық қасиетін анықтауда қолданылатын құралдар	14	10

&&&
###002-007#2.7 Пәнді оқу бойынша әдістемелік нұсқаулар

а) Пәнді оқу барысында қажетті уақытты ұйымдастыру және жоспарлау бойынша кеңестер:

Семестрдегі оқу жүктемесін біркелкі үлестіру керек және әрбір студент міндетті түрде орындайтындай, тапсырмалар жиынтығын беру керек және олардың орындалуын қатаң бақылау керек. Бұл үшін кафедрада бақылаудың әртүрлі формасы бар. Әрбір пән бойынша өздік жұмысының сағат санын анықтау, оқу тапсырмаларын регламенттеу нақтылыққа, анықтылыққа әкеледі, басқа сабақтардың есебінен СӨЖ дің көбейіп кетпеуін қамтамасыз етеді. Бұл қорытынды студенттердің пікірімен нақтыланады. Пәнді оқу барысында сұрақтардың бір бөлігін студент өздігінен оқу керектігін білу қажет.

Біздің кеңес: өз уақытыңыздың шығынын талдау керек. Өз уақытыңды есепте және бақылау жаса, оған ұқыпты қара.

б) студенттің іс-әрекеті немесе пәнді оқудың сценариі.

1. Оқу материалын дұрыс орналастыру және пәннің өткен материалдарын және басқа пәндерді байланыстыру.

2. Тақырыпқа байланысты сабақты өткізудің түрлері мен әдістері анықталады. Пәннің көптеген сұрақтарын нақты мысалдарын және зертхана жұмыстарынан меңгеруге болады.

3. теориялық курс зертханалық-тәжірибелік жұмыстармен және тәжірибеден өту барысында, оның ішінде диплом алды тәжірибеден өту барысында бекітіледі.

Зертханалық сабақтар тақырып дәрістері оқылғаннан кейін жүргізіледі.

Сөзсіз, бұндай сабақтарда ойлау, талдай білу қабілеттері дамиды. Пәнаралық байланыс студенттердің ғылым негізін терең меңгеруге қажет. Олар ойкеңістігінің кеңеюіне, білуге деген қызығушылықтың дамуына, жаңа ғылымды өздігінен игеруге және оларды тәжірибеде қолданудың белсенділігін жоғарылатады.

Пәнаралық байланыстың негізінде бір пәнмен келесісінің арасын жалғастыруға болады, оқу материалдарын көшіруді болдырмау керек. Оқу процесінде бұндай байланыстар туындауы мүмкін, оларды алдын ала анықтап және де оларды жұмыс бағдарламасына жоспарына кіргізу керек.

в) оқу-әдістемелік кешенінің материалдарын қолдану бойынша ұсыныстар.

ПЭОӘК енгізілген оқу-әдістемелік материалда дамыған ғылымның жетілдірілген деңгейін көрсетуі керек, оқу материалының логикалық мазмұнын қарастыру керек, студенттердің оқу материалын терең меңгеру үшін және оны тәжірибеде пайдалану үшін жетілген әдістер мен техникалық тәсілдер қолдану керек.

Кредиттік оқу жүйесінде СӨЖ-дің үлесі өсіп, мәні жоғарылайды, ал бұл өз кезегінде студенттің жұмысын өзгертеді, оның іс-әрекетіне талап жоғарылайды.

г) әдебиеттермен жұмыс істеу бойынша ұсыныстар: оқырманның мақсатын білмей, қандай әдебиет көздерімен жұмыс жасау керек екенін, қандай көлемде әдебиет қолдану керек екенін айту қиын. Студент оқу бағытын жоспарлай білу керек, табылған әдебиет көзіне тез және дәл есеп беріп, содан кейін оны кез-келген уақытта оңай табылатындай етіп қою керек. Өйтпеген жағдайда үлкен әдебиет қорын белсенді пайдалану мүмкін емес.

Пән бойынша арнайы әдебиетпен жұмыс істеудің негізгі мақсаты келесідей болып бекітіледі: үлкен көлемдегі материалдан өзіне керекті негізгі мәліметтерді, болашақ мамандарға қажетті материалдарды таңдап алу керек.

д) Емтиханға дайындалу бойынша кеңестер. Жазғы және қысқы сессия-ең қиын жұмыс кезеңдері. Қысқы сессия уақытында, семестр бойына жүйесіз жұмыс істеу нәтижесінде меңгеруге мүмкін емес үлкен материалдарды еске түсіруге тура келеді. Сессия уақытында материалдарды тек қайталап, бір жүйеге келтіріп және түсініксіз сұрақтар бойынша кеңестер алуға болады.

Сессияға дайындықты алғашқы, ынтамен тындалған дәрістерден және толық орындалған зертхана-тәжірибелік, семинар сабақтарынан бастау керек. Бұл сіздің табысыңыздың негізі.

Есте сақтаңыздар-түнгі дайындық сабақтары аз өнімділік береді. Олар ойдың жұмысқа қабілеттілігінің төмендеуіне әкеледі. Уақытты жоспарлау кезінде, қандай емтихан сізге қиын болады және қайсысына уақыт қорын көп қолдану керек екенін ескеру керек.

Өзіндік дайындық үшін кафедра берген бақылау сұрақтарын және бағдарламаларын ұтымды пайдалану керек.

Семестрдегі ұқыпты жұмыстарыңыз және емтиханға деген екпінді дайындығыңыз сізге сенімділік туғызады және біліміңізге сай бағаны аласыз.

###002-008#2.8 Курстың форматы

Аудиториялық сабақтар курсты оқу бойынша әдістемелік ұсыныстарға сәйкес жүргізіледі. Әрбір тақырыпты оқу кезінде жұмыс дәптерінде зерттелген тақырыптың мақсаты, тапсырмасы, шешімі және қорытындысы көрсетілуі керек. Сабақтың бағасы сабаққа келуі бойынша 1 балл, жауап беруі және қатысуы бойынша 1-ден 3 баллға дейін есептеледі. СОӨЖ аудиториялық және аудиториядан тыс деп бөлінеді.

Аудиториялық толық өңделген бақылау жұмысы түрінде жұмыс дәптерінде және реферат түрінде орындалады.

&&&

###002-009#2.9 Курс саясаты

&&&
###002-010#2.10 Баға қою саясаты

1. Дәріс конспектілері: тақырыптың барлық сұрақтары бойынша толық конспектілеу-1 балл; сабаққа келу-0,1 балл; дәрістерге қатысу-0,1 балл. Жиыны-5 балл.

2. Зертханалық сабақтарда жұмыс:

- зертханалық-тәжірибелік сабақтарға қатысу- 1,5 балл;

0,5 балл-ЗТС жұмыстарынуң барлық тапсырмалары орындалса;

0,5 балл-тақырыпты теориялық талдау кезінде теориялық сұрақтарға жауап беру (қысқа тест т.б.)

0,5 балл-тақырып бойынша қорытындылау жауаптары. Жиыны-100 балл.

3. семинар сабақтарында жұмыстар: тақырып бойынша СОӨЖ рамкасында-1,25 балл (0,8 балл-семинарда сұрақтарға толық дұрыс жауап берсе);

4. 0,2 балл – семинар сұрақтарына конспекті жасағаны үшін (0,25 балл-толықтырғаны үшін). Жиыны-5 балл.

5. Тақырып бойынша коллоквиум-2,5 балл (2 балл-коллоквиумға белсенді қатсқаны үшін, 0,5 балл-толықтырғаны үшін). Жиыны – 5 балл.

6. Тақырып бойынша рефераттар мен баяндамаларды қорғау-2,5 балл (көркемделінуі-0,5 балл, мазмұны-1,5 балл). Жиыны -15 балл.

7. СӨЖ: тақырып бойынша сызбалардың, кестелердің сызылуы, тапсырмаларды орындау- 1 балл, барлық орындалған тапсырмалар бойынша жиыны-15 балл. Жиыны-50 балл.

Студенттің семестр бойғы рейтингілік бал 50 % - ға тең немесе көп болса, ол пән бойынша қорытынды бақылауға жіберіледі.

Пән бойынша қорытынды баға шәкілімен анықталады.

4кесте

Әріптік эквивалент бағалар	Баллдың сандық эквиваленті	Пайыздық мәні	Дәстүрлі жүйе бойынша бағалар
А	4,0	95-100	Өте жақсы
А-	3,67	90-94	- « -
В+	3,33	85-89	Жақсы
В 3.00		80-84	- « -
В-	2,67	75-79	- « -
С+	2,33	70-74	Қанағаттанарлық
С	2,00	65-69	- « -
С-	1,67	60-64	- « -
Д+	1,33	55-59	- « -
Д	1,00	50-54	- « -
F	0,00	0-49	Қанағаттанарлықсыз

&&&
###002-011#2.11 Пән бойынша студенттің білімін бақылау мына формада жүргізіледі:

- ағымдағы бақылау (АБ), модуль бойынша 4,9,14 апталарда жүргізіледі

- жазбаша СӨЖ- ді орындау – 12 аптада

- межелік бақылау (МБ) тестілеу түрінде 8-15 аптада жүргізіледі

- бақылаудың қорытынды формасы (БҚФ) – академиялық кезеңнің аяғында жүргізіледі (ауызша емтихан)

&&&
$$$001-000-000$3.1 Глоссарий

$$$002-001-000$3.2.1 Дәріс №1. Кіріспе.

1.Сойғанда малдың қанын толық ағызбау,қандағы қой терісін дұрыс іремеу,терілердің жиырылмауы,тесілуі,сызаттануы,тілінуі,теріге етпен май кескінділерін жіберіп қою т.б.Малды сойғанда қанын ағызбау,алынған терінің сыртқы формасын төмендетіп,қанға сонымен нашар теріде жағылуы өзгерістердің тууына қолайлы жағдай жасайды.Қанды қалың ағызбайды.терідегі ұсақ қан тамырлары жарылады,жайылғаны байқалады.

2.Терінің дұрыс ірілмеуі. Бұл ақау теріні мал денесінен іреп,сыпырғанда стандарттық талаптан ауытқудан туады.Теріні мал денесінен сыпыру үшін ол бірнеше жерден басталады,төстің үстінен қарынның ортасындағы ақ сызықты байлата отырып,құйрығына дейін жеткізуі керек.Егер осы ақ сызықтан кей жағдайларда ауытқып кеткенде терілердің екі жағының тепе-тең.3.Қандағы ол терінің шел жағында да,жун жағында да кездеседі.Бұл ақау малды сойғанда,терісін сыпырғанда және оны қанмен ластанған жерге тастағанда сол сиякты тірі малды аяқпен ұру салдарынан тері астына қан көп жағдайда беткі жағында болады.

Жүн жабағысына тереңдей кіріп ұйысқан қан немесе терінің шел жағындағы қан дақтары микробтардың көбейіп,шіру тереңдігін дамытуға жол ашады.Теріні қанмен ластамау үшін малды жатқызып не артқы аяғынан іліп қойып сояды.4.Теріні жыртып жіберу-тері әр түрлі болып жыртылады:тіке жыртылған,тесіліп жыртылған шетінен ойып жыртылған.Бұның бәрі теріні қатты тартып сыпыру салдарынан болады.5.Пышақтың шелді алып кетуі бұл теріні ұқыпсыз сыпырғаннан,шелді мол кесіп жіберуден болады.Бұл кесік терінің арғы жағына өтіп кетпегенмен сол жері ойылып,жұқарып қалады.6.Терінің тесілуі-ол теріні сыпырып жатқанда байқамай пышақпен кесіп алудан,теріні механикалық жолмен тартып түсіргенде,жұқа терілерінің жыртылып тесілуінен пайда болады.7.Теріні тіліп кетуі- бұл терінің ішкі жағынан әр түрлі тереңдікте кесілген тілік.Тіліп кету көбінесе тондық және былғарылық терілерде көп кездеседі.Тілінген шелдің тереңдігін оргонолептикалық баға бойынша анықталады.8.Шелдің кеуіп кетуі(ауа толуы)-яғни қой терісі қабатының ашылуы.Бұл көбінесе теріні оңай түсіру үшін бауыздалған қойды сояр алдында терісі мен етінің арасында ауаны дұрыс үрлемеуден болатын жағдай.Теріні сыпыру үшін үрленген ауа тері мен тері астындағы клетчатканың аралығына толып кетеді.

&&&
$$$002-001-000$3.2.1 Дәріс№2 Былғары шикізаты стандарты.

1.Теріні сыпырудағы стандарт талаптары

2.Былғары тері шикізатының ақауларын бағалау

3.Былғары тері шикізатының сорттары бойынша бояу

Барлық аң терісінің түрлері пластпен яғни, тұтастай түрге бекітілген ережелерді сақтай отырып сыпырылуы тиіс. Бұндай жағдайда тері дұрыс контурада болады, өйткені ол алдағы уақытта өндеу және дайын өнімді жасауда маңызды. Ірі қара, ешкі ұшасы терісін тамақ астынан аналь тесігіне дейін турасынан кеседі. Шошқа ұшасының терісін 2 жерден: қарнынан 5-6 см емшектерінің сыртқы жағына дейін кеседі. Ірі қара жылқы ұшасындағы тері бас бөлігімен қоса алынады, ал қой, ешкі, шошқа бас бөлігінсіз. Крупон ұшада қалған шаш терісіз... Ол жотаның орта сызығына симметриялы болуы тиіс. Осы линияда қалыптасқан крупон жалпақтығының жартылай, елі ұсақ теріи үшін 5 см. Ірі терілер үшін 10 см ден жоғары болмауы тиіс.

Малдың түріне жасына және тері салмағына байланысты былғары шикі заты 3 топқа: ұсақ, ірі, шошқалық деп бөлінеді. Ұсақ шикізатқа ( бұзау терісі склизок, опоек және выросток); құлын терісі;склизок, жеребок және выметка; бота терісі ; орыс және далалық қой және ешкі; жабайы қой; және ешкі терісі жатады.

Ірі шикі затқа ірі қара мал терісі; полукожник, бычок, яловка, бугай, буйвал терісі, жылқы терісі, конина, есек және му терілері. Шошқа шикізатына: үй және жабайы шошқа, қабан және аталық шошқа терілері сонымен қатар крупоны жатады.

Былғары шикізатының топтары бойынша жіктелуі:

1 топ-бұзау, құлын, склизок, қой және ешкі терісінің барлық көлемі , шошқаның 30-70 _ дейінгі аумақтағы терісі.

2 топ- жылқы, түйе, есек, мул, жас малдарынан 10 кг дейінгі терісі, шошқаның 71-120 дм дейінгі терісі және шошқа терісінің 30-50 _ дейінгі крупоны

3 топ- ірі қара, жылқы, түйе, мул, як, лосьтардың 10-17 км-ға дейін терісі, жылқы передасы мен хазы, сонымен қатар түйенің салмаққа байланысты емес жартылай терісі, 121-200 _ -ге дейін аумақтағы шошқа терісі, 50 дм жоғарғы шошқа крупоны.

4 топ- мүйізді ірі қара, жылқы, түйе, есек, як, лостьардың 17 кг-дан жоғары салмақтағы, 200 _ жоғары аумақтаға шошқа терісі.

Тері сорты, ондағы ақау санына , ол ақаулардың орналасуымен алып жатқан аумағына байланысты беріледі. Сортты анықтау шикізат сапасының басты көрсеткіштері, яғни ол барлық зақымдарды ескеумен аяқталады және соған байланысты стандарт нормативі мен бағалайды.

Терідегі ақаулар санын ескеруде олардың орналасуы өте маңызды. Егер ақаулар онша құнды емес аймақта тері шеттері нде орналасса, өте қатал бағаланбайды. Ал сол ақаулар терінің құнды бөлігіне тері ортасына орналасса, бағалығы күрт төмендейді. Сондықтан тері арасындағы 1 ақау шеттеріндегі 3 ақаумен тең, егер тері ақауларының барлығы тек тері шетінде орналасса, оның санына қарамай, оны сорттан төмен бағаламайды. Мүйізді ірі қара малының тері шеттері вороток деп саналады, сонымен қатар жынысы және желке тұс контурасынан 5 см қашықтықта болса-тері үшін 1 топтағы, ал 10 см 2 және 20 см-3 және 4 топ шикізаты деп саналады. Қой және ешкі терісі үшін тері шеттері болып, мойын бөлігі, вороток саналады, жынысында оның шетінен 5 см құйрық үсті маңайының линияға дейін 5 см, артқы табандарын біріктіруші сырып кеткен жерлері салиақ жетіспеушілігі саналмайды. Егер олардың саны мүйізді ірі қарада 3-тен жоғары болмаса, жылқы мен түйе терісінің буланған түріндегі салмағы 17 кг –нан және шошқа терісі аумағы 10 см қашықтықта орналасса, екі ақау 1-еу болып саналады, ал егер қой терісі аумағы бойынша жекелеме шашылып, орналасса, 5-еуі 1 ақау деп есептелінеді.

Шикізат тобы мен жекелеме ақаулар санын есепке алуды 4 сортқа бөледі. Стандартқа жатпайтын шикізат түріне бұрын қолданылған қой және ешкі терілері өте құрғақ, мүйізденген болса, барлық тері түрлерінің жпртылары мен бөлшектерін жатқызады.

$$$002-003-000$3.2.3 Дәріс №3. Терінің консервілеудің физикалық және химиялық негізі.

Тері тканінің бүлініп, бұзылуын болдырмау үшін, автолиз бен шіру процестерінің дамуына тосқауыл болатындай оларға қолайсыз жағдай жасау керек, ол үшін алдымен тері тканіңдегі ылғалдың мөлшірі азайту керек. Себебі шірітуші микроорганизімнің терідегі ылғалдың мөлшіпі 40% ылғалдың артқан кезде ғана интенсивті түрде дамиды. Терідегі ылғалдың мөлшірін азайту әртүрлі әдіспен іске асырылады, ол үшін теріні кептіреді немесе терідегі ылғалды тартып алатын әртүрлі заттарды пайдаланылады.

Бұдан басқа микроорганизимдердің жағымсыз әрекетін болдырмау үшін тері тканің ішіндегі осмос қысымын өзгертеді, ол үшін теріге қаныққан ас тұзының ертіндісін еңгізеді.

Ылғалды тұздау-тері консервілеудің кең тараған әдісінің бірі.

Ылғалдап тұздау 2 әдіс бойынша жүргізіледі: жас теріні жайып қойып, ылғалдап тұздау және теріні тұз ертіндісіне батырып,тұздықпен консервілеу.

Жас теріні жайып қойып,ылғалдап тұздау.

Бұд әдіс қолдануға ынғайлы болғандықтан кең тараған. Оның мәні мынада: жаңа сойып алған жас теріні шелдеп болғанан кейін, ши жағын бетіне қаратып, жақсылап қыртыстанған жерлерін жайып, жазып үстіне құрғақ ас тұзын себеді. Мұнан соң тұз теріге бір тегіс тиетіндей етіп, қолмен жайып, қолың жерлерін ептеп, ысқылап қояды. Терілердің көлемі 125*150 см ағаш стеллаждарда тұздайды. Тұздықтың теріден ағуы оңай болуы үшін стеллаждың орта шені шет жақтарына қарағанда 10-15 см де дөнестей болып келеді. Теріні жерге тастап тұздаға болмайды.

Бұл әдіс бойынша теріні белгілі бір бір уақытқа дейін тұздыққа батырып ұстайды. Тұздықтағанда да теріде ылғалды тұзбен баптырап ұстайды. Тұздықтағанда да теріде ылғалды тұзбен баптаған кездегі сияқты процестер жүреді. Тұздық осмостық қысымды арттыра отырып теріге сіңеді де, шикізат азда болса сусызданады. Бұл әдісті қолданғанда тері біркелкі және тез арада тұздалады, өйткені тұздың ерітінді терінің жүн жағынан да,ішкі шел жағында сініп оны ылжыратып жібереді. Тұздықьы дайындау үшін температура 15-20 º 1метр суға 350 грамм ас тұзын қосады.

Алдымен теріні тұздықта консервіленеді де, одан кейін текшеліп штабельге жазып салып, құрғақ таза тұзбен тұздайды. Баптау техникасы төмендегідей болып келеді. Шелденіп, алдын-ала тазаланған терілерді тұздық қойылған үлкен кеспектерге, бар кастарға салады. Ертінді, терімен бірге әлсін-әлсін кеспектің арнайы қалағы арқылы араластырып тұрады. Тұздықты күшейту үшін кеспекке алынған теріні біраз араластырғаннан кейін, оған жалпы тұз салмағының 10% есебінде құрғақ тұз қосады.

Терілерді алдымен ағаш жел жағын үстіне қаратып жазып салады да текшеле бірінен-бірі қоя береді. Олардың әрқайсысына бір тегіс етіп, тері салмағының 20% мөлшерінде тұз себеді. Ремоткаға текшелеп салынған терілердің биіктіг 1,5 м шамасы болғанда, оның көпіргш механизм арқылы тұздығы бар каспекке көтеріп салады.

Консервілеудің нәтижесінің терінің суы азаяды, тканінің тез еритін белоктары, қандары едәуір мөлшерде ертіп ерітіндіге қосылады, міне осының салдарынан барып терінің салмағы кемиді. Теріні жайып қойып ылғалдап, тұздағанда оның алғашқы салмағы 13%-ға , ал тұздықпен аталғанда 17%-ға азаяды. Жақсы жағдайда ылғалдап тұздалған теріде 13-15% тұз және 46-48% ылғал болады.

$$$002-004-000$3.2.4 Дәріс №4 Тұздықтап баптаудың ылғалдап тұздаудан артықшылығы.

Тұздықтап баптаудың, теріні жайып, салып ылғалдап тұздаудан төмендегідей артықшылықтары бар:

• 
  Консервілеу процесі тез аяқталады және терінің барлық жері біркелкі тұздалады.
  
• 
  Тұздықтау процестерінің теріден қан лимфа ерігіш белоктар, булангыш заттар бөлініп шығады, тері таза болады.
  
• 
  Тұздықталған терілерді дақтары ақаулы болмайды.
  
• 
  Тұздықталған терілер, тері заводтарында ұқыпты түрде жууды қажет етпейді.
  
• 
  Тұздықта тері баптайтын цехтар мен қоймалардың тазалығын жақсартуға септігін тигізеді.
  
• 
  Тұздықталған терілерде дайындалған жартылай дайын өнімнің сапасы біршама жоғары болады.
  
• 
  Бұл әдісті қолдану еңбек процестердің механикаландырып, жұмысшылардың еңбек өнімі арттыруға мүмкіндік береді.
  
• 
  Теріні баптау уақытының қысқартуына байланысты, бұл әдіспен консервілеу үшін кең, көлімді қоймалар қажет емес.
  
• 
  Бұл әдісті барлық жерде қолдануға болады.
  

Қышқылдап- тұздап консервілеу әсіресе тондық және мехтық шикизаттар үшін ең тиімді әдіс деп танылады.

Терені қышқылдап тұздап әдісімен баптағанда тері тканінде түрінде физико-химиялық өзгерістер болады.

• 
  Біріншіден, тері сусызданады. Бұл әдісті баптау процестерінде тері ткані 20-30%-ға дйін суын жоғалтады. Баптауға қапталған терінің ылғалдылығы 37-42 %.
  
• 
  Екіншіден тері тканьдарында осмос қысымы өзгеріп, жоғарлайды, бұның өзі микроорганизмдегі өсіп дамуын басып тастайды.
  
• 
  Үшіншіден, тері ткандегі ортанығ РН өзгереді, қыщқылдығы жоғарлайды.
  

Бұл әдіс бойынша терінің шел жағын сыртына қаратып ағаш селлажға жаяды да, оған қышқылдың тұз қоспасын алады. Қоспаның құрамы төмендегідей 2 түрде болып келеді:

Амоний-калилі ашудас-7,5%

Хлорлы аммоний -7,5%

2 түрі: Ас тұзы-85%

Амоний-калилі ашудас-7,5%

Сульфат- аммонилі Na-7,5%

Теріні тұссыз кептіру әдісі.

Бұл әдіс бойынша жаңа сойылған жас теріге ешқандайда консервілеуші зат қоспай сол қалпында кептіреді. Бұл тері баптаудың бұрынан жатқан мәнісі қарапайым.

Әдеетте күннің ыстығы ұзаққа созылатын оңтүстік аудандарда ылғалдап тұздалған тіріні көп сақтауда көп сақтауға болмайды, сондықтан оларда күн ыстық уақытқа әрі-бері тасымалдауға тыйым салынған. Ал осындай жылы, ыстық кездері терінің құрғақ тұзбен баптау тиімді болып саналады. Бұндай тері жақсы сақталады.

&&&
$$$002-005-000$3.2.5 Дәріс №5. Мехтық теріні бояу.

1. 
   Бояу принциптері
   
2. 
   Бояу әдістері
   

Бояуыш ретінде өсімдік заттарын чернила жаңғағы, ольха қабығы, ал қоспа ретінде мыс ұнтақтары, мырыш тотығы тағы басқа қолданылады. Мехтық теріні түсі бойынша 2 топқа бөледі:

1. 
   Жақсы шынайы түс
   
2. 
   Табиғи түстегі мех
   

Екінші топқа: сары және түрлі түсті мехтар жатады.

Барлық теріні бояу 3 әдіспен өтеді: жағу, салып алу, аралас. Жағу мехтық теріні бояудың ескі әдісінің бірі. Ол шприц апарат көмегімен жүзеге асады. Салып алу әдісі терінің бір уақытта тұтастай партиясын бояуға және өндеу тез қысқа уақытта өтуге мүмкіндік туады. Мұнда теріні тек 1 түспен бояйды. Бояу барабандарда жүзеге асады. Салып алу процесі белгілі бір ретпен жүргізіледі: майсыздандыру, дәрілендіру, бояу.

Майсыздандыру кез келген теріні сілті қоспасымен сода, натрий, аммиакпен өндейді. Майсыздану салынып алынған терінің 1-2 сағатқа баркаста үздіксіз айналым нәтижесінде болады. Майсыздандырудан кейін теріні сумен жуады. Дәрілеу мехтық теріге хромпик, кейде темір купоросымен өңдеу арқылы іске асады.

Теріні 25-26˚С баркаста 4-6 сағат ішінде дәрілейді.
$$$002-006-000$3.2.6 Дәріс №6. Тері көлемін анықтау.

Сабақтың мақсаты: Терінің көлемін анықтау.

Сабақтың мазмұны: терінің көлемін алып жатқан аумаққа байланысты анықтайды. Терінің аумағын ағаш метрмен өлшейді және квадрат дм, ол терінің ұзындығын еніне көбейту арқылы, ал 1 дм дейін дәлдікте өлшенеді. Егер терідегі өлшем 0,5 дм жоғары болса, 1 дм деп алады. Ал 0,5 дм төмен болса алынбайды.

Қой және ешкі терісінің ұзындығын жота арқылы мойынның шетін құйрыққа дейінгі аралықта алады. Ал терінің енін (жалпақтығын) ондағы аяқпен 3-4 см төмен өлшейді. Ешкімен қойдың кептірілген терісінен 10% тастайды. Шошқа терісін өлшеу. Жота мойыннан артқы аяқ жалпағына перпендикуляр аралықта аламыз. Жалпақтығы немесе ені алдыңғы аяқпен 8-10 см төмен алады.(орта тұсына)

Егер теріні қатырылған немесе кептірілген нақты дәлдікпен өлшей алмаса, онда терінің көлемін салмағына қарай анықтайды, онда мынандай коэффициентті пайдаланамыз.

1дм²-граммен.

Қатырылған

Жүнді бағыттағы

Қойларда-40 г

Жартылай жүнді-37 г

Ешкі терісі-58 г

Шошқа терісі-58 г

Бұғы(жас)-2,8 г

Ересек бұғы терісі-36г

Теріні алғанда немесе қабылдағанда терінің нақты нақты дәлдікпен өлшеу керек болады. Ондай жағдайда 1 кг тірі салмаққа 2 дм² тең деп алып тірі малды терінің көлемін анықтайды.

Тері көлемін анықтағаннан кейін оның қандай түрге жататынын және стандартқа сай сорттайды. Ірі қара малда, жылқыда теріні мал жолына бөледі ( тайынша, құлын). Ол терілерді терідегі жүн жабынына байланысты мехтық, былғарылық деп бөледі. Егер құлындарының терісі жүн жабынына жүн ұзындығы 2 см, бұзау – 2,5 см немесе ол жоғары болса, оларды мехтық теріге жатады, ал стандартқа сәйкес болса былғары шикі затына жатқызады. Ал қоймен ешкі терісінің, қозымен лақ терісінен 18 дм жоғары болады, онда оларды мехтық және томдық қой терісіне , ол былғарыға ешкі терісі жатады. Сондықтан стандартқа сәйкес келуі керек.

&&&
$$$002-007-000$3.2.7 Дәріс №7 Тері ткані мен шаш жабынының құрылымы.
Сабақтың мақсаты: әртүрлі малдардың жүн талшығының құрылымы.

Қылшық өсіп тұрған жері учаскісін жүнді бөлігі; ал талшықтың төмеңгі бөлігін-буылдығы деп атайды. Мұнда жүннің өсуі баяулайды, жүн талшығының клеткалары қан тамырларынан көбірек алады. Клеткалар бөліну жолымен көбейіп, бірте-бірте бөлініп, мүйізделеді, жүн талшықтарын құрайтын солар. Талшықтың тамыры өніп тұрған тар жүн талшығының қынабы, қынаптың сыртқы жағында май бездері орналасады. Май бездері 2-еу болады. Олардың шығатын жолдары қынаптың ішінің жоғары бөлігіне еніп жатады, осылайша құрылымның арқасында түктің тамыр бөлігі иай бездерінен майланып тұрады. Жүн талшығының өзіндік глитологиялық құрылымы бар, яғни олар 3 қабаттан тұрады: қабыршақты қабат-талшықтың сыртқы қабығы, ол оны сыртқы ортаның бұзатын әсерлерден қорғайды, ол әр түрлі формадағы клеткаларда жатады, мысалы: талшықтың қабыршақты қабаты қыртысты сақинаға ұқсас.

Қабыршақтардың бұзылуы жүннің мықтылығын, беріктігін және басқа да функциялық қасиеттерін нашарлатады.

Қыртысты қабат-талшықтық негізгі массасы, ол қабыршақты қабаттың астында, талшықтың беріктігі, созылғыштығы, серпіндігі осы қасиеттерге байланысты. Қыртысты қабатты клеткада бояғыш заттар пигмент болады, ол жүнге түс береді.

Өзекті қабат-өлі, ірілі және ауыспалы, мықты болады, ол болбыр байланысқан клеткалардан тұрады. Клетканың арасы ауамен толтырылған. Өзекті қабат жүн талшықтарының ортаңғы бөлігінде орналасады. Бұл қабат неғұрлым күштірек, дамыған болса, талшықтар берік болады. Мұндай талшықтардың иректілігі онша емес, кейде морт үзіледі.
&&&
$$$002-008-000$3.2.8 Дәріс №8 Теріні консервілеу әдістері
Сабақтың мақсаты: консервілеу әдістерін үйрену.

Сабақтың мазмұны: ұшадан бөлінгеннен кейін салқындаған, ластан тазартылған шелденген теріні көп кешіктірмей консервілеу керек. Яғни, тері ұлпасында сойып алғаннан кейін де күрделі биохимиялық процестердің жүруі тоқталмайды. Дегенмен тірі кездегідей болмайды. Оттегі кіру тканьдердегі зат алмасудан пайда болған қалдықтардың сыртқа шығуы процесі бұзылады. Әсіресе терідегі май мен тері бездері тез бұзылады. Тері тканінің өз ферментінің әсерінен ыдырап бұзылуын афтолиз деп атайды. Теріні шірітіп бүлдірмес үшін теріні консервілеу әдісі болып табылады. Осы көбінесе шіруге әсерін әкелетін ылғал мөлшерін азайту керек. Шірітуші организмдер терідегі 40% ылғал артқан кезде, интенсивті түрде дамиды. Терідегі ылғалдың мөлшерін азайту әртүрлі әдіспен іске асырылады. Ол үшін теріге қаныққан ас тұзының ерітіндісін енгізеді. Афтолиз процесі әдетте әлсіз қышқыл ортада, ал шіру процесі әлсіз сілтілі ортада жүреді. Мал терісін консервілеудің ылғалды немесе құрғақ тұзбкн тұздау, тұздалмай сол күйінде кептіру, қышқылдап тұздау, қатыру сияқты әдістері қолданылады.

-шикі теренің құрылымын оқу.

-терінің басты топографиялық аймақтары.

Сабақ мақсаты: малды шикі терісінің негізгі аймақтарын оқу және толық қарастыру.

Тері жабыны организмде ең негізгі қатар, физиологиялық функцияларды атқарады: денені механикалық және химиялық зақымданудан қорғайды, зиян организмдерден, шаң-тозаңан сақтайды және тері жабыны жылу алмасуды реттеуге қатысады.

Бір ғана терінің өзіндегі бөліктерде бағалы мех сонымен қатар әр түрлі тері бөліктеріндегі түкті жабынның тығыздығы, биіктігі, нәзіктігі және же басқа да тауарлық құрылымдары әр түрлі болады. М: жотасы түкпен қоюырақ жабылған және тері ұлпасы бұл бөлікте қарындағымен салыстырғанда тығызырақ, ол терінің бағалы болуына жағдай жасайды.

Түтік арқасында шешілген кез келген теріні келесідей бөліктерге ажыратады: маңдайма мойын (мойының жоғарғы жағы), душка (мойының төмен жағы, черево қарын,)алдынғы бөлікке де деп аталады, ал артқысы- жагбас аяқ және құйрық.

Жотаның өз кезеніңде үш бөлікке бөледі: желке (загривок)-жотаның алдыңғы бөлігінен-жауырының артқы бөлігінен сегіз көздің алдыңғы бөлігіне дейін және огуздок-жотаның артқы бөлігінен құйрығына дейін. Тұтастай (пласт) шешілген теріде черево жотаның жан-жағында орналасқан, терінің жанын (бос) құрайды, мойынында, черевода, думкада шамалы бағаланады. Кей жағдайда құйрық бөліктерінен сүретшілерге арналған кист жасайды және ол кейде жоғары бағаланады. Терінің топографиялық аймақтары жануарлардан сыпырылған терінің топографиялық аймақтары жалпы көрсеткіштерге: қалыңдығы, тері ұлпасы қалыңдығы, физико-механикалық құрылымға бөлінеді. Сонымен қатар терінің жеке аймақтарының атаулары оларға жеке аймақтарының атаулары оларға қатысты ұма бөліктеріне арнайы терминологымен пайдалануды жеңілдетеді.

Ірі қараның малының терісін келесідей негізгі аймақтарға ажыратылады. Вороток (қатпар)- тері аймағы мол мойынынан сыпырылған. Ол бастың аралығында және пашиннің алдыңғы линиясының алдыңғы аяғында орналасқан. Әр түрлі жуандықта және мықтылығы аз қатпарлы бар, тығыз емес тері ұлпасынан тұрады.

Чепрак (төс)- арқа ұшаның артқы бөлігінен сыпырылады. Жоғары бөлігі вороткамен (әуке) жанынан жыныспен төмеңгі бөлігі- тері шеттерінен терінің бағалы бөлігі болып саналады, жоғары тығыздығымен, қалыңдығы және мықтылығымен ажыратылады. Шошқа терісінде бұл аймақ круы деп аталады.

Ірі қара мал соятындарға осы аймақты сыпырғанда мұқият болуын ескертеді, өйткені ол аймақты зақымдау тері шикізатының сапасын төмендетеді.

Огузок- терінің төмеңдегі шеткі аймағы, чепрак немесе крупоның құрамына кіреді. Жандары (бос) жыныс терісімен шектелген. Құйрық –огузокпен шектелеген тері аймағы – сойылған малдың құйрығынан сыпырылған, аяққа жататын тері аймағы малдың аяғынан сыпырылады. Аяқтары жыныспен шектеледі. Аяқты алдыңғы және артқы деп ажыратылады. Жыныс бөлігіне артқы жаны тері аймақтары жатады, қорының астыңғы бөлігінен сыпырылған. Жыныстық терідегі ортаңғы бөлігі чепрак немесе крупонмен шектелген.

&&&

Торпақ немесе полукожник 10-13 кг дейін 10 кг бұзау терісі болады. Жас малдар тобының терісі салмағына қарай жеңіл, ауыр, орташа. Өлшеу жыл сайын мемлекеттен тексеру бақылауынан өткен таразымен өлшенеді. Ол 100 кг дәлдікке дейін жүргізіледі. 50-ден жоғары болса, нақты кг алынады.

Тері салмағын таза күйінде анықтайды,яғни ет, ет қалдығы, май қан ұйындысы, мұз және тұз болмауы керек. Өйткені сол үшін тері салмағын кемітеді. Ірі қара малда терідегі ет жұқа қабатын есептемейді. Тері салмағын қамыту бірнеше тері партиясына тәжірибе жүргізуге арқылы есептеледі. Қатар жасалар алдында және соңында өлшенген соң теріні көрсетіп тұрған салмағына алынып тастаған қосымшалар арқылы анықталады. Осыдан бір терінң біршама салмағын шығарып қосымшалары бар терілерді түзетеді. Егер ұсақ малдарда артық қосымша болса, 200 г ірі қара 500 г бар деп есептелінеді де ол өткізген тірі санына байланысты алынып тасталынады. Негізінен терідегі жоғалту салмағы әртүрлі болады. Ол бойынша- стандартта коэффициенттер бекітіледі. Мысалы: консервілеуген терілер, консервіленбеген және буланған терілер қатырылған терілер. Қалыпты жоғалту салмағы бойынша қатырылған тері 5% жоғалтады. Құрғақ тұздау кезінде 50% жоғалтады. Суық туздауда 13%. Бұл бірақ ауытқып көрсеткіштерін анықтап отырады, яғни ол консервілеу жағдайына байланысты. Анықтау теріні органалептикалық және аналиптикалық анықтайды. Ол тұздалған терілер үшін көбінесе қолданады. Ол үшін терінің әр түрлі аймақтарында тері қатырылады. Огузокпен 1-2 рет са көлеміндегі 6-9 салмақтағы теріні кесіп алады. Алынған үлгіні 2- ге бөледі. Оны 2 мм ұзындықта ұстап, құрғақ массада шкафта кептіреді. Ірі 180-170º, 137-135ºС қой, ешкі, кептіреді. Оның ылғалдылығын анықтау формуласы:

ω=м-1

m-кептірілген дейін салмағы

m-1- кептірілген дейін үлгі салмағы

&&&

Дайындық процес – жібіту, мездерме, золонше,сгомка т.б. Омока- шикізаттағы әртүрлі заттардың кір және қаннан тазарту мақсатында суға салу. Отмокадан кейін тері жағдайы жақсарады да,мездрение жақсы жүреді,яғни ішкі бөлігісіндегі ет қалдығы, май, терісі асты клечаткасы жоғалады. Терінің шел қабаты бөлігіндегі артық қабаттан құтылғанан кейін, терінің беткі бөлігін, жүннің өндеуге көшеді. Ол үшін теріні сілтіні қоспаның өндейді. Зоолиния эпидермис пен шаш буылдылығының юұзылуына әкеледі. Тері мен шаш арасындағы байланыс әлсірейді, согдықтан келесі –опнрацияны жеңілдету үшін- жүнді қырады. Ол шаш түптерін қыру машиналарымен жүргізіледі. Шикіззаттан шашты босатып алу (голье) деп аталады. Топырақ қалдықтарын химикат көегімен голье күлсіздендіреді және оны сумен жуады. Одан соң голье жұмсақтық пен мпйсыздықтың беру үшін ферметпен өңдейді. Дайындық процесі пикелеваниямен өңделеді.

Майсыздандыру тауарлық қасиеті анықтауға көмектеседі, сонымен қатар шаш жабыны түсі мен тері тканінің айқын көрсетеді. Теріні сыпырғанан кейін майсыздандырудың 2 әдісі қолданылады:

1 Механикалық –өтпейтін пышықпен немесе қатты майларда алу үшін скоба балшық, құм, ағаш ұнтағы т.б көмегімен. Жаңа шешілген терідегі ет қалдықтарын өтпейтін пышақпен қыру арқылы алып тастайды. Оның қыртыстарын жазу үшін арнайы қалыпты салып, қатты тартады. Тері майын қыру және еттерін алу үшін шаштың өсуіне қарсы бағытта болуы керек, яғни құйрықтан басқа қарай. Арнайы майсыздандырудан (песец) тері жабыны аң терілеріне кептіргенен кейін жүргізеді, өйткені қалып қойған май тері сарғайтады.

Теріні дұрыстау- тез және біркелкі кебу үшін және кептіру кезіңде теріге қалыпты көлемімен нақты пішін беріп, әдемі үшін қолданады. Егер теріні дұрыстамай, жазбай кептірсе, олардың табиғи түрін жоғалтып, тері кесе күйінде кеуіп қалады. Терінің әртүріне және көлеміне, пішініне, оның сыпыру әдісіне және өндіріспен экспорт талаптарына байланыты арнайы пішіндегі әртүрлі қалыпты (тровилка) пайдаланылады.

Тері түтікпен шешудегі ең қарапайым түріне- сына тәрізді (клинавидиал) жатады. Ол бір жағы өте жалпақ тақтадан тұрады. Қалыпты, жіңішке жағы, ал жалпақ бөлігіне- аяқ жағын тартып қояды. Аша тәрізді және қозғалмалы қалыпты пайдалану ұтымды келеді. Пластпен (жазылған) сыпырылған тері рамалдары түзіледі, ал жұқа тақтайшадан жасалып арнайы көлемін өзгертетін (үлкейтіп, кішірейтіп) шегелер қойылады. Ондай рамаларда терілер жіппен тартылады.

Илеу процесі –ол голяны илеу заттарымен өңдеп былғарыға айналдыру илеудің негізгі әдістері: промдық, құрастырылған мпйлы болып табылады. Бұл илеу әдісі түзу хромы мен өсімдіктердің сулы ертіндісімен тұратын илеу заттары- емен, шырша және т.б ағаштардан немесе қабақтарынан дайындалады. Майлы өңдеу әдісі қой, ешкі және бұғы терісімен, замшы (күндері) шығаруда пайдаланылады. Одан кейін голядан қосымша беткі қабатын алып тастап, су жануарлары майларымен өңдейді

&&&