С.Қ. Төлепбекова А. И. Аманжолов А. М. Жылқайдарова география

жүктеу/скачать 1,18 Mb.

бет	9/102
Дата	10.10.2022
өлшемі	1,18 Mb.
	#152414

1 ... 5 6 7 8 9 10 11 12 ... 102

Байланысты:
С. . Т лепбекова А. И. Аманжолов А. М. Жыл айдарова география

Географиялық зерттеулерде матрицалық әдісті қолданудың әдістемелік ерекшеліктері.
«Матрица» термині көп мағынаға ие. Мысалы, математикада «матрица»
– тікбұрышты кесте түріндегі элементтер жүйесі, информатикада – екі өлшемді массив, электроникада – олардың қиылысу нүктелерінде тұйықталатын өткізгіштердің жиынтығы.
Матрица – қиылысында оның элементтері бар жолдар мен бағандардың жиынтығын білдіретін сақина немесе жатық жол (бүтін немесе кешенді сандар) элементтерінің тікбұрышты кестесі түрінде жазылған математикалық нысан. Матрицаныңжатық жолдар мен бағандар саны матрицаның өлшемін анықтайды. Тарихи деректерге сүйенсек, үшбұрышты матрицалар қолданылған, бірақ қазіргі уақытта өте ыңғайлы тікбұрышты формадағы матрицалар жиі қолданылады.
Географиялық деректер матрицасында — бағандарда зерттелетін аумақтық бірліктер (ел, аймақ, аудан, провинция), ал жатық жолда әрбір аумақтық бірліктерін сипаттайтын көрсеткіштер. Қазіргі заманғы ЭЕМ матрицалар деректерінің көмегімен геоақпараттың үлкен массивін өңдеуге мүмкіндік береді.
Экономикалық және әлеуметтік географияда өндіріс шығындары мен нәтижелерінің арақатынасын, шығындар нормативтерін, кіріс-шығыс, иммиграция-эмиграция, экспорт-импорт, т.б. көрсеткіштерін сипаттайтын матрицалық үлгілер мен баланстық-нормативтік үлгілер(матрица түрінде) кеңінен қолданылады. Матрицаны салааралық баланста кеңінен қолданады.
Көріп отырғанымыздай, матрицалар әлі күнге дейін кеңінен қолданылады. Қазіргі географиялық зерттеулерде адамның шаруашылық қызметінің қоршаған ортаға әсерін бағалау үшін матрицалық әдісті қолдануға болады.
Бұл ретте матрицалардың келесі түрлері қолданылады:

Шаруашылық түрлерінің табиғат компоненттеріне әсер ету тізімі және ондағы өзгерістер.
Табиғат компоненттеріне әсер ететін және осы өзгерістерге ықпал ететін шаруашылық қызмет нысандары.
Табиғат компоненттеріне әсер ететін және экожүйедегі одан әрі өзгерістердің тізбекті реакцияларына тартылған компоненттердің шаруашылық қызмет нысандарынасебеп-салдар байланысын белгілейтін матрицалар.

Мысал ретінде осындай матрицалардың бірін құруды қарастырайық (1-кесте). Бұл жағдайда матрицалық әдіс экожүйенің барлық құрамдас бөліктерін қамтуға мүмкіндік береді: енжар заттар («косное», су, гранит, базальт, т.б.), биоенжар заттар («биокосное», топырақ) және биоценоз – өсімдіктер, микроағзалар, жануарлар және адам. Бұл ретте биосфераның құрылымдық элементтеріндегі сандық көрсеткіштердің өзгеруі, осы жағдайлардың болжамы зерделенеді, әсер ету ауқымы анықталады.
Кері байланыс түрлерін ауылшаруашылық өндірісін қарқындату мысалында зерттеуге болады. Табиғаттың өзгертілген компоненттері қарқындату элементтеріне теріс әсер етуі мүмкін деп қарастыру қажет. Ауыспалы егіс алқаптары, дақыл, белгілі бір техника, ауылшаруашылық дақылдарының түрлері, минералдық тыңайтқыштар мен пестицидтер түрлерініңөзгерістер бойынша нақты мүмкін болатын нұсқаларын алу керек.

кесте. 1-матрица. Табиғат компоненттеріне әсер ететін және осы өзгеріс ықпалындағы нысандар

Табиғаттың өзгертілген компоненттер і	Ауылшаруашылық өндірісін қарқынды жүргізу
	Минералдық тыңайтқыш тарды қолдану	Зиянды организмдерден қорғау құралдарын қолдану	Заманауи техниканы пайдалану	Ауылшаруашылы қ дақылдарының жаңа түрлерін енгізу
	Өндірістік қызмет салдарының теріс жақтары
Топырақ	Топырақ	Топырақтың	Топырақтың	Ауылшаруашылы
	құрылымын	химиялық құрамын	тығыздығын,	қ дақылдарының
	жоюға, оның	өзгертеді.	үгілуін,	жаңа түрлерін
	химиялық	Топырақта улы	микробиологиялы	шығару кезінде
	құрамының	заттар пайда	қ белсенділігін	тракторлар мен
	өзгеруіне,	болады,топырақты	арттырады.	ауылшаруашылық
	топырақ	ң табиғи	Топырақтың	мәшинелерінің
	құнарлығының	құнарлығы	құнарлығын	әсерінен
	төмендеуіне	төмендейді.	төмендетеді,	топырақтың
	әкеледі.		егістіктің	жыртылған және
			өнімділігін	жыртылатын
			азайтады.	қабатының
				бұзылуына алып
				келеді.
Гидросфера	Жерасты сулары	Судың химиялық	Ағынды суларды	Химиялық
	ластанады. Кейбір	құрамын өзгертеді.	ластайды, су	заттардың
	минералдық	Су ресурстарының	айдынының	абайсыздықтан
	тыңайтқыштарды	химиялық	химиялық және	суға түсуі мүмкін.
	ң зиянды заттарға	ластануына	механикалық	Химиялық
	(фтор, нитрат,	әкеледі.	ластануына	препараттармен
	кадмий, т.б.		соқтырады,	(өлшеу, орау,
	қосылыстары)		су нысандарының	жұмыстары,
	айналуы.		экологиялық	ерітінділерін
	Су нысандарының		балансын бұзады,	дайындау,
	химиялық		суқоймадағы су	тасымалдау,
	ластануын		деңгейін	т.б.) жоғары
	тудырады.		төмендетеді.	орналасқан
				учаскелердің
				коллекторлық-

				дренаждық және ағынды сулармен, жауын-шашынмен ластануы.
Тропосфера	Ауаның	Ауаның химиялық	Оттегінің	Ауаның
	химиялық	құрамын өзгертеді.	құрамын	химиялық
	ластануына		азайтады,	ластануына
	әкеледі.		пайдаланылған	әкеледі.
			газдармен
			ластайды,
			климатты
			жаһандық
			жылынуға
			бағыттайды,
			ауаның химиялық
			ластануына ықпал
			етеді.
Өсімдіктер	Биоценоздағы	Флораның	Өсімдіктерді	Түрлердің
	флораның	жекелеген	жояды, аумақтың	сапалық
	жойылуына, зат	өкілдерінің	өсімдік	құрамының
	алмасу процесінің	жоғалуына,	құрылымын	төмендеуіне,
	бұзылуына	өсімдіктүрлерінің	өзгертеді, жалпы	зиянды ағзаларға
	әкеледі,	сиреуіне әкеп	экожүйені бұзады.	төзімділікті
	микрофлораға	соғады.		төмендетеді, бұл
	үлкен зиян			дақыл
	келтіреді.			ауруларымен
				күресте маңызды;
				арамшөптердің
				өскіндері мен
				өсімдік түрлерін
				жоюға ықпал
				етеді.
Жануарлар	Биоценоздағы	Фаунаға қауіп	Көптеген тірі	Көптеген
	фаунаның	туғызады, ара,	ағзалардың	жануарлардың,
	жойылуына,	өрмекші, шегіртке,	әдеттегі	микрофаунаның,
	зат алмасу	т.б. пайдалы	мекендерін	сирек кездесетін
	процесінің	жәндіктерді,	жояды, жалпы	жануарлардың
	бұзылуына	құстарды,	экожүйені	пайда болуына,
	әкеледі,	балықтар, аңдарды	толықтай	экожүйедегі
	микрофаунаға	жояды. Биоөнімнің	өзгертеді.	тепе-теңдіктің
	үлкен зиян	төмендеуіне		бұзылуына,
	келтіреді.	әкеледі, табиғи		қайтымсыз
		биоценоздың		процеске әкеп
		құрамын бұзады.		соғады.
Адам	Адамдардың	Ісік, аллергиялық,	Адам мен техника	Тұқым
	денсаулығын	жүрек-қан	арасындағы	шаруашылығы
	нашарлатады,	тамырлар	қарама-	тәсілдерін
	онкологиялық	ауруларының,	қайшылықты	сақтамау бірнеше
	және басқа да	тыныс алу	шиеленістіреді,	жыл ішінде
	аурулардың өсуін	жолдары	болашақта	селекционердің
	арттырады, ауыл	ауруларының,	машина адамды	жұмысы жоқ
	шаруашылық	организм	мүлдем	болуына әкеп
	өнімдерінде және	қасиеттерінің	ауыстыруы	соқтырады,
	тамақ өнімдерінде	тұқым қуалайтын	мүмкін және адам
	нитраттардың	өзгерістерінің,	оны басқаруға
	артық санының	уланудың өсуіне	әсер ете алмайды.
	жинақталуына	ықпал етеді.	Адамның ақыл-ой

әкеледі.

және дене қабілетіне әсер
етеді.

Матрицаны толтыру үшін шаруашылық қызмет түрлері бойынша адамның көптеген өзара іс-қимылын және бұл элементтердің өзгерістеріндегі табиғат компоненттерін сипаттап көрсету керек.

жүктеу/скачать 1,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 5 6 7 8 9 10 11 12 ... 102