Сабақ Қосымшалардың жалғануы Присоединение аффиксов Қазақ тілінде қосымшалар сөздің соңғы буынына қарай жалғанады. Сөздің



жүктеу/скачать 6,19 Mb.
бет1/3
Дата13.10.2022
өлшемі6,19 Mb.
#152870
түріСабақ
  1   2   3
Байланысты:
3-сабак Қаз тілі
8 класс Волшебная, Қайрат Лама-Шариф Қажылық, ПРЕЗ, Философия тарихы Ж Алтай, Қасабек А. 3, Рабочая тетрадь Труд человека кормит. Составное глагольное сказуемое.

3-САБАҚ

Қосымшалардың жалғануы

Присоединение аффиксов


Қазақ тілінде қосымшалар сөздің соңғы буынына қарай жалғанады. Сөздің соңғы буыны жуан болса – жуан дыбысты қосымша, жіңішке болса – жіңішке дыбысты қосымша жалғанады.


В казахском языке аффиксы присоединяются к последнему слогу. Если последний слог слова твердый, то к нему присоединяется твердый аффикс, если последний слог мягкий - присоединяется мягкий аффикс.


жуан үндесім
(созвучие твердых звуков)

жіңішке үндесім
(созвучие мягких звуков)

досым досім
нанға нанге асханасы асханасі қаладан қаладен

дәптерім дәптерым
үйге үйға
мемлекетіңіз мемлекетыңыз кілемге кілемға

Сондай-ақ, сөздің соңғы дыбысына да байланысты болады.


Так же присоединение аффикса зависит от последнего звука.



Cоңғы дыбыс
(последний звук)

а, ә, е, і, ү, о, ы, р, у, й

-лар/-лер

оқушылар үйлер

з, ж, л, м, н, ң

-дар/-дер

адамдар көлдер

п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, х, ц, ч, һ, б, в, г, д

-тар/-тер

достар мектептер



Бақытбек+ке
Бакытбеку








Айгүл+де
у Айгуль




Төлеухан+ның


у Толеухана





Сұлтанбек+ке


Султанбеку







әуежай+лар
аэропорты



Ақтөбе+ден
из Актобе



елорда+дан


из столицы





шекара+дан


из-за границы



тікұшақ+тар


вертолеты



жолсерік+пен


с проводником



Аралас буынды сөздерге де (өзге тілден енген) қосымша соңғы буынның жуан- жіңішкелігіне қарай жалғанады.


К основе заимствованных из других языков слов, состоящих из твердых и мягких слогов, аффиксы также присоединяются в зависимости от твердости/мягкости последнего слога.



жуан үндесім
(созвучие твердых звуков)

жіңішке үндесім
(созвучие мягких звуков)

кітап+қа в книгу
герман+дық германский

компьютер+лер компьютеры
мұғалімдер+ге учителям



  1. Тиісті қосымшаны жалғаңыз.

Присоедините нужный аффикс.



бала.л...а..р... (-лар/-лер)
(дети)



дос. (-ым/-ім)
(мой друг)






тау. (-ға/-ге)


(в гору)



ұн. (-нан/-нен)


(из муки)









19



сүт. (-та/-те)
(в молоке)



бақ. (-қа/-ке)
(в сад)





ағаш. (-тан/-тен)


(из дерева)




орындық.......


(-тар/-тер)
(стулья)





өзен. (-ға/-ге)


(на реку)



кесте. (-дан/-ден)


(из таблицы)






20


  1. Сөйлемдегі сөздерге тиісті қосымшаны жалғаңыз.

К словам в предложениях присоедините соответствующие аффиксы.



    1. Конференция сағат 10-да бастала.д..ы (-ды/-ді)

    2. Сенің кабинет… қайда? (-ың/-ің)

    3. Қыз… сөйлесіп тұр. (-дар/-дер)

    4. Бейбітшілік күн…. 1 мамырда. (-ы/-і)

    5. Сіздің қызметкер… келді ме? (-ыңыз/-іңіз)

    6. Мұражай қала орталығында орналас. (-қан/-кен)

    7. Теледидар. айтыс көрсетіп жатыр. (-дан/-ден)

    8. Ғылым таппай мақтан. (-ба/-бе)

    9. Студент. аудиторияға кірді. (-тар/-тер)

    10. Кинотеатрда «Жаужүрек мың бала» фильмі көрсетіл. (-ды/-ді)



  1. Көп нүктенің орнына тиісті қосымшаны қойыңыз.

Вместо многоточий вставьте нужные аффиксы.






Интернет желісін жиі пайдалана.м...ы...з. .
(-мыз/-міз)




Делегаттар Астанаға ұшақпен кел. (-ды/-ді)









Тоқтар Әубәкіров – қазақтың тұңғыш ғарышкер. (-ы/-і)


Менің әпкем іссапар. кетті.
(-ға/-ге)




Біз жазда Алакөл. демалдық.
(-да/-де)



Қазақстан. көп ұлт өкілдері тұрады.
(-да/-де)



  1. Жалғаулардың жуан немесе жіңішке нұсқасын қойыңыз.

Выберите твердый либо мягкий вариант окончаний.



    1. Үстел..д..е... оның күнделігі жатыр.

    2. Көкшетау. табиғаты керемет.

    3. Қызметтестер. сенбілікке барды.

    4. Ешқашан өтірік айт...... .

    5. Қала. сыртында демалыс орындары көп.



4-САБАҚ

Зат есім. Жалпы, жалқы есімдер

Имя существительное. Собственные, нарицательные имена


Заттың атын, заттық ұғымды білдіретін сөз табы зат есім деп аталады.


Часть речи, которая обозначает наименование предмета, понятие предмета называется
зат есім (имя существительное).








Мира – мұғалім

Бұл – домбыра

Қазақ тілінде кім? деген сұрақ адамға қатысты, не? деген сұрақ заттарға, жануарларға, құбылыстарға т.б. қатысты қолданылады.


В казахском языке вопрос кім? (кто?) задается только по отношению к человеку, во всех других случаях (по отношению к предметам, животным, явлениям и т.д.) употребляется вопрос не? (что?).

Кім? кто? Не? что?


студент күй


министр компьютер


сазгер арман


жазушы арыстан


Ақан сері мемлекет


Ұқсас заттар мен құбылыстардың, жан-жануарлардың ортақ атауы жалпы есім


деп аталады. Мысалы: қала, кітап, білезік, сазгер, ғылым т.б.
Обобщенные наименования предметов, явлений, живых существ называются жалпы есім (нарицательные имена существительные). Например: город, книга, браслет, композитор,



наука и.д.
Жеке адамның аты-жөні, жекелеген заттар мен құбылыстардың атауы жалқы есім деп аталады: Алматы, «Абай жолы», Жайық, «Қазақстан».
Конкретные имена, фамилии людей, наименования предметов, отдельных вещей и явлений называются жалқы есім (собственные имена существительные).
Жалқы есімдер бас әріппен жазылады.
Жалқы есімдер (собственные имена существительные) пишутся с заглавной буквы.

Жалқы есімдерге:



  • адамның аты-жөні: Ахмет Байтұрсынұлы, Нұрғиса Тілендиев т.б;

  • жан-жануарлардың аттары: Құлагер, Тайбурыл, Бөрібасар т.б;

  • мемлекет, қала, облыс, аудан аттары: Қазақстан Республикасы, Алматы облысы т.б.;

  • жер-су, тау, көше аттары: Атырау, Сарыарқа, Ұлытау т.б.;

  • газет-журнал, кітаптардың аттары: «Қазақ әдебиеті газеті», «Жұлдыз» журналы,

«Ақсақ киік» күйі, «Сұлушаш» поэмасы т.б;

  • мекеме, кәсіпорын атаулары: Халық банкі, Қазақ Ұлттық техникалық университеті, «Хан шатыры» кешені т.б;

  • астрономиялық атаулар: Күн, Ай, Үркер, т.б;

  • тарихи оқиғалардың аты: Ақтабан шұбырынды, Ұлы Отан соғысы, Желтоқсан оқиғасы т.б;

  • лауазымдар мен атақтар: Қазақстан Республикасының Президенті, «Тарлан» сыйлығының лауреаты т.б. жатады.

К жалқы есім относятся:

  • имена, фамилии людей: Ахмет Байтұрсынұлы, Нұрғиса Тілендиев и т.д.;

  • клички животных: Құлагер, Тайбурыл, Бөрібасар и т.д.;

  • названия государств, городов, областей, районов: Қазақстан Республикасы, Алматы облысы и т.д.;

  • названия местности, озер, рек, гор, улиц: Атырау, Сарыарқа, Ұлытау и т.д.;

  • названия газет, журналов, книг: «Қазақ әдебиеті газеті», «Жұлдыз» журналы, «Ақсақ киік» күйі, «Сұлушаш» поэмасы и т.д.;

  • названия учреждений, предприятий: Халық банкі, Қазақ ұлттық техникалық университеті, «Хан шатыры» кешені и т.д.;

  • астрономические названия: Күн, Ай, Үркер и т.д.;

  • названия исторических событий: Ақтабан шұбырынды, Ұлы Отан соғысы, Желтоқсан оқиғасы и т.д.;

  • названия должностей и званий: Қазақстан Республикасының Президенті, «Тарлан» сыйлығының лауреаты и т.д.


23






Әнші жаңа әндерін орындады.
Певица исполнила новые песни.

Серік Сәпиев – Лондон олимпиадасының жүлдегері.
Серік Сапиев – чемпион лондонской олимпиады.





Мария дубляж бөлімінде істейді.


Мария работет в отделе дубляжа.

Елшілер өзара келісімге келді.


Послы пришли к взаимному согласию.







Бұл – «Баспана» компаниясының құрылысшысы.
Это – строитель компании «Баспана».

Жарысқа бүркітшілер қатысты.
В состязании участвовали охотники с беркутами.


24







  1. Кім? не? сұрағының қажеттісін қойыңыз.

Задайте нужный из вопросов: кто? что?



Қозы

Сағат

Бала

Ту

Ноутбук

















........Н....е..?........

.......................

.....................

......................

.....................





















Студент

Ақсақал

Дәптер

Биші

Шам

......................

.......................

.......................

.......................

........................



  1. Жалқы есімі бар сөйлемдерді бір бағанға, жалпы есімі бар сөйлемдерді екінші бағанға жазыңыз.

Впишите жалқы есім в одну колонку, жалпы есім - в другую.
Еліміздің аса көрнекті ғалымы Марғұлан Әлкей Хақанұлы – Қазақстан ғылымының тарих, әдебиет, өнер, археология, этнография, география, архитектура сияқты алуан саласында өзіндік із қалдырған ғалым. Қазақстан Республикасының Ұлттық академиясының академигі, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, профессор Марғұланның «Ежелгі Қазақстан қалалары мен құрылыс өнерінің тарихынан», «Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті», «Қазақтың киіз үйі және оның жасауы», «Ежелгі мәдениет куәлары» сияқты кітаптары – туған өлкеміздің тарихи-мәдени шежіресін зерделеген құнды еңбектер.



Жалқы есім

Жалпы есім

...........М....а...р..ғ..ұ..л..а...н...Ә...л..к..е..й....Х.....а..қ..а..н..ұ..л...ы..,.........
.........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
........................................................................ .

............................Е...л..,..ғ..ы...л..ы...м...,..........................
.........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
........................................................................ .




25

  1. Сөздерге -шы/-ші жұрнағын қосып, тиісті суретін табыңыз.

Присоедините к словам суффикс -шы/-ші и найдите к ним соответствующие картинки.

жүктеу/скачать 6,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет