Сабақ Өткізу әдістемесі г. Түгелбаева Х.ғ. к., доцент, Н.Қабдылғазынова магистрант

• 
  Қатысушылар бір-бірімен әр тілде амандасады, қазақша, орысша, ағылшын тілінде – 2 минут:
  
• 
  топтарға бөлу, топ ережесін құру – 3 минут:
  
• 
  Ұйымдастыру, ой cергіту – 2 минут:
  
• 
  Сабақтың типі: жаңа білімді меңгерту сабағы.
  
• 
  Теориялық материал, топтық жұмыс, презентация қорғау – 20 минут:
  
• 
  Рефлексия, кері байланыс – 5 минут:
  
• 
  Сергіту (Дене мүшелерімен 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 цифрларын жазу) – 2 мин:
  
• 
  Бағалау – 5 минут:
  
• 
  Коучинг сабақтың қорытындысы: «Бес саусақ» тәсілі бойынша – 6 мин.
  

Коучинг — өте табиғи, яғни коучингте жалпылау немесе жалпылама шешім деген жоқ. Әр қойылған мақсат, әр табылған шешім сол адамның не білім беру ұйымының ерекшеліктері мен артықшылықтарына тән болады;

С.Мирсейітова [2] егер «сыныптағы ортада оқушылар арасында еркін қарым-қатынас, өзара әрекеттесу мен ынтымақтастық қуатталып, оқушыларға өзіндік идеяларды ұсыну мүмкіншілігі берілсе, онда олар ешнәрседен қаймықпай, берілген тапсырмаларды ынтамен орындайды» деген. Физикада «Қандай да болмасын қысым қарсылыққа тура пропорционалды» деген заңын мектептен білеміз. Міне, осы қағиданы француз философы әрі жазушысы Альбер Камю қоғамдық қатынастарға да қолданған. Неғұрлым қатты қысым жасасақ, соғұрлым қарсылық та күшейе түспек. Сондықтан да білім беру ісінде мейлінше жұмсақ болу шарт.

Көне қытай данышпаны Лао-цзы былай деген екен: «Шөп өсіп тұрғанда жұмсақ болады да, өлгеннен кейін қатып қалады, адам денесі де тірі кезінде жұмсақ та, өлгеннен кейін қатты болады. Демек, өмір дегеніміз – жұмсақтық, ал өлім – қаттылық. Ең жұмсақ нәрсе – су, ол қандай да болмасын кейіп (форма) қабылдап, кез келген қалыпқа енеді. Сонымен бірге ең қуатты да су: тасығанда оның тегеурініне шыдайтын бір де бір тосқауыл жоқ та болар. Демек, жұмсақтық – күш. Демек, су сияқты жұмсақ болып, әр адамның бабын таба білу керек».

«Интербелсенді оқуды неден бастау керек?» деген сұраққа жауап бергенде, ең алдымен келесі ережелерді ұстану қажет. Аудитория үйренушілердің еркін түрде жұмыс жасауына қолайлы болуы керек. Мәселен, әр сабақта үйренушілер шағын топтар құрамын бірнеше рет өзгертуі ықтимал, сол себепті парталар мен үстелдер олардың емін-еркін қозғалуына кедергі болмауы керек. Әдетте аудиторияда студенттер партаға екеуден отырып, жүздерін оқытушыға қарай беріп отырады. Бұлай отыру олардың бір-бірімен қоян-қолтық араласып, олардың тиімді қарым –қатынас орнатуына жәрдемдеспейді: алда немесе арт жақта отырғанмен қалайша әңгімелесуге болады? Отырғанда студенттер бір-бірінің жүздерін көргені дұрыс, өйткені олардың әңгімелесетін, қандайда болмасын мәселені талқылайтын серіктері өз жолдастары болады. Әр сабақта (әсіресе семинар немесе практикалық сабақтарда) студенттерді шағын бір топқа бөліп, сол арқылы олардың бірлесе жұмыс жасауына қолайлы жағдай жасау керек. Үйренушілерді шағын торптарға 4 адамнан бөлген тиімді, олар партаны жағалай бір-біріне бет қаратып отырады.

Парталарды да қоюдың да көптеген тәсілдері бар. Ең басты үйренушілердің бәрі де бір мезгілде сабақ жүргізушіні көре отырып, топ ішіндегі жұмысқа белсене араласуға мүмкіндік алуы керек.

Сабақ барысы:

I.Ұйымдастыру сәті: Аудиторияны жұмысқа дайындау. Сабақта парталарды қою.

Топқа бөлу. Жұмысымыз ары қарай жалғасу үшін топқа бөлінеміз. «Шашу, шашу» әдісімен алған кәмпиттердің қағазына қарап екі топқа бөлінеді. Әр топ өз ұрандарын айтып, топ мүшелерімен өздерін таныстырады.

• 
  Бірінші топ - «Атом»;
  
• 
  Екінші топ - «Электрон».
  

• 
  Біреу сөйлегенде, оның сөзін бөлмейік!
  
• 
  Әрбір пікірді тыңдай білу, оны сыйлау және онымен санасу, «Қанша адам бар болса, пікірлер де соншама» деп бекер айтылмаған; Тұлғаның жеке басын сынамай, көзқарас пен пікірді сынайық!
  
• 
  Уақытты үнемді әрі тиімді пайдаланып, қысқа да нұсқа сөйлейік!
  
• 
  Берілген тақырыптан ауытқымай, тапсырманы мүлтіксіз орындайық!
  
• 
  Жекелей жұмыс жасағанда, бір-бірімізге бөгет жасамайық!
  

Атомдық физика 19 ғасырдың аяғы 20 ғасырдың басында пайда болғанына тоқтала келіп, оның дамып қалыптасу этаптары көрсетіледі:

• 
  Б.э.д. – 450-250 ж.- Атом материяның бөлінбейтін бөлшегі деген түсініктің пайда болуы (б.э.д. У – І ғ. Левкипп, Демокрит, Эпикур).
  
• 
  19 ғ.б.- Негізгі химиялық заңдар мен идеал газ заңдарының тағайндалуы нәтижесінде химиялық элементтің ең кіші бөлшегі туралы түсінік қалыптасты (Дж.Дальтон, Авагадро,Берцеллиус).
  
• 
  19 ғ. Ортасы – Атом мен молекула арасының айқындалуы (С.Каницаро италия ғалымы).
  

• 
  1869 ж. – Элементтердің периодтық жүйесінің ашылуы (Д.И.Менделеев). Атом құрлысының күрделі екендігін айқындады.
  

• 
  1895 ж. – Рентген сәулесінің ашылуы (К.Рентген).
  

• 
  1896 ж. Радиоактивті құбылыстың ашылуы (А.Беккерель).
  

Резерфорд жылдамдығы 1,8.10⁹см/с болатын - бөлшектерінің қалыңдығы 6.10^-5см алтын қабатынан өткенде орташа алғанда 20000 мың бөлшектің біреуі өз бағытын кенеттен бұрғанын анықтайды. Резерфорд бұл жағдайды заттың негізгі массасы барлық жерде бірдей емес, кейбір жерінде, яғни ядрода шоғырланған деп тұжырым жасайды. Атомның массасы ядрода шоғырланғандығын тәжрибе жүзінде, теориялық жолмен - бөлшектің қандай бұрышқа бұрылуын есептеуі тәжрибемен дәл келді.

Резерфорд ядроның барлығын ашып қана қоймай оның беріктігін де көрсетті, себебі энергиясы бірнеше МэВ - бөлшектері әсерінен ол ешқандай өзгеріске түскен жоқ. («Теперь я знаю как устроен атом!» 1911г. Гейгерге жазған хаты). Атомның ядродан тұратындығын Резерфорд тәжрибелері дәлелдеді, ал ядроның өзі протондар мен нейтрондардан тұрды.

Ядродағы нуклондар санын

ядросы - «дейтон», Д

О – «ауыр су», ядросы «тритон», Т

Дененің заряды өзгергенде, ол элементар зарядтың бүтін мәніне еселі түрде, яғни дискретті түрде өзгереді.

Ядрода – микродүниеге тән кванттық заңдылықтар бар. Ядро-үздіксіз емес дискретті энергетикалық спектр шығарады. Ядроның ішінде еркіндік дәрежесі жылулық қозғалысқа келу үшін оған бірнеше жүздеген миллион температураға көтеру керек. Міне, мұның өзі ядроның беріктігін тағы дәлелдейді. Алхимиктердің бір элемент ядросынан босқа элемент ойларының жүзеге аспағаныда осыдан. Энергиясы ең аз күйді- негізгі күй, ал қалған күйлерді – қозған күй деп атаймыз.

Атом ядросын сипаттайтын физикалық шамаларды екіге бөледі:

1) ядроның негізгі қозбаған кездегі күйін сипаттайтын – статикалық шамалар;

2) Ядролық ыдырау, ядролық реакциялар кезіндегі – динамикалық шамалар деп бөлінеді деп бөлінеді.

Атом ядросы өте берік болғандықтан көптеген құбылыстарда қозбаған күйінде қатысады. Ядроның негізгі статикалық сипаттамаларына мына шамалар жатады.

1 – ядро құрамын сипаттайтын шамалар, атомдық нөмірі – Z , массалық сан –A..

2 – механикалық шамалар: байланыс энергиясы – Е_б, спині- өздік механикалық моменті- I және кванттық механикалық сипаттамасы – жұптығы;

3 – ядроның размерін және формасын сипаттайтын шамалар: зарядтың орташа квадраттық таралу радиусы – R,, дипольдік магниттік моменті - , электрлік квадрупольді моменті – Q.

4 . Статистика – ядролар бағынатын.

5. 
   Ядроның статистикалық сипаттамаларын- стабильді ядро қасиеттері деп те атайды.
   

Радиоактивтілікті зерттеу (Мария, Пьер Кюрилер) атомның өзгермейтіндігін теріске шығаруы, атом құрлысының күрделілігі жөніндегі теориясының дамуы:

• 
  1903 ж. – Радиоактивтілік құбылысын химиялық элементтердің өзгерісі деп түсіндіру (Резерфорд, Содди).
  
• 
  1904 ж. – Атомның алғашқы моделінің пайда болуы (Дж.Томсон).
  
• 
  1908-10жж. - - бөлшектермен атқылау арқылы атом массасы орталығы ядроға шоғырланғанын көрсетуі ( Резерфорд).
  
• 
  1911-1913 жж. – Атомның планетарлық моделі «ядро»- термині енгізілді ( Резерфорд).
  
• 
  1913 ж. – Сутегі атомының алғашқы кванттық теориясы (Н. Бор) жасалғандығы;
  

Бірінші кезең: 19 ғ. Аяғы – 1912 ж. (алғашқы эксперименттер және бұларды түсіндіруге жасалған алғашқы қадамдар);

Екінші кезең: 1913-1922 ж. (Бордың кванттық теориясы); ХХ ғасыр басында Планктың кванттық гипотезасынан кейін атомизм электромагниттік өріс теориясына ене бастады.

Е= тс²

Электромагниттік сәуле энергиясы анықталады.

Үшінші кезең: 1923-1927 ж.ж. кванттық механиканың қалыптасуы).

Төртінші кезең: Қәзіргі кезеңдегі кванттық физиканың негізгі жетістіктері мен ғылым мен техникканың дамуы туралы көптеген мәліметтер келтіруге болады.

Кванттық теорияның негізі 19 ғ. Басында физиканың сол кезде бір-бірімен байланысы жоқ әр түрлі салаларында (атомдық спектроскопия, абсолют қара дененің сәуле шығаруына жүргізілген зерттеулер, фотоэлектрлік эффекті зерттеулер, қатты дене физикасы, атом құрлысын зерттеу) жасалған эксперименттік жұмыстар нәтижесінде қаланды.

19 ғ. Аяғына таман атомдардың шығару спектрлері бойынша өте мол эксперимент деректері жинақталған болатын. Сонда атомдар спектрлеріндегі сызықтар белгілі тәртіппен орналасқан және сызықтар жиынтықтарын (сериялар) құрайтындығы белгілі болды. 1885 жылы Бальмер сутегі атомы спектрінен қарапайым математикалық өрнекпен бейнеленетін сызықтар сериясын ашты. (бұл спектрдің көрінетін бөлігінде орналасқан Бальмер сериясы). Бұдан басқа спектрдің ультракүлгін(Лайман, 1904 ж.) және инфрақызыл (Пашен, 1909 ж.) бөліктерінен де сериялар ашылды. Осы сериялар бұрын тағайындалған Бальмер формулаларына ұқсас формуламен бейнеленді. Атомның әр түрлі серияларындағы заңдылықты аңғарып Ритц 1908 жылы өзінің атақты комбинациялық принципін тұжырымдады. Бірақ 1919 ж. Дейін осы принципті түсіндіру мүмкін болмады; спектрлік сызықтардың табиғаты да түсініксіз күйінде қалып келді.

1907 ж. А.Эйнштейн ғалымдарды көптеген жылдар бойы толғандырып келген қатты дене физикасының маңызды проблемаларының бірін шешуге квантталу идеясын сәтті қолданды.

Энергияның квантталуы жайындағы Планктың идеясын кристалдағы атомдардың тербелістеріне қолданып, ол қатты денелердің жылу сиымдылығының температуралық тәуелділігін бейнелейтін формуланы қорытып шығарды. Сонымен, 19 ғ. Аяғында сол кезде қалыптасқан теория шеңберінде түсіндіруге келмейтін маңызды эксперимент деректері жинақталды.Бұлар: атомдар спектрлеріндегі реттелген сериялардың ашылуы; абсолют қара дене шығаратын сәулені; фотоэффект және қатты денелердің жылу сиымдылығын зерттеулерде энергияның квантталуының ашылуы; атомның планетарлық моделінің жасалуы. Бірақ та 1913 жылға дейін осы жаңалықтардың бәрі бір-бірінен байланыссыз жеке-жеке қарастырылды. Осы аталған эксперимент деректерінің табиғаты бір екендігін ұғыну үшін және осының негізінде жеткілікті жүйелі кванттық теориясы жасалуы үшін Бордың данышпандығы керек болды. Бор постулаттары келтірілдеді.

Топтық бірлескен жұмыстан соң (талқылау, пікірлесу, ой қозғау, тапсырманы бірлесе орындау, т.б.) әр топқа өз пікірі мен көзқарасын жариялау мүмкіндігін беру керек. Ол үшін топ атынан бір үйренуші (оны «сөйлеуші», «шешен», «спикер», «капитан» деп атауға болады) берілген уақыт ішінде өз ойлары мен ұйғарымдарын ортаға салады.

Сабақтың басты мақсаты – білім алушы тұлғаның дамуы, оның ішінде әсіресе ойлау қабілеті мен шығармашылық дағдылардың өркендеуін анықтау және жаңа материалды қаншалықты жақсы меңгергендігін бағалау үшін викториналық сұрақтар көмегімен крассворд құрастырылады.

Екі топ бір – біріне сұрақтар дайындап келеді, мысалға: Электронды ең бірінші ашқан кім? Атомның құрлысы қандай? Нуклондар деген кандай бөлшектердің жұбы? Томсон моделі қандай? Т.т. Берілген жауаптарға сәйкес топ жқмысы бағаланып отырады.

Жаңа сабақтың материалдарын түсіндіріп болған соң кері байланыс, рефлексия орнатылады. Кері байланыс дегеніміз сабақтың мазмұны немесе әдіс-тәсілдері, оның тиімділігі мен қандай дәрежеде өткендігі туралы үйренушілердің ой-пікірлері мен эмоциялары, олардың болашақтағы (келесі сабақтардағы) өз мұқтаждарын келтіруін анықтау. Бұл пікірлер оқытушыға өткізген сабағына баға беріп, оның ұтымды жақтары мен кем-кетіктерін анықтап, өз жұмысына өзгерістер енгізу мүмкіндігін береді.

Үйренушілер «Сабақ қалай өтті: қызық болды ма?», «Сіз үшін сабақтың құнды жәйттері қандай болды?», «Бүгін не нәрсеге үйрендіңіз (білдіңіз)?», «Бүгінгі үйренгеніңіз Сіз үшін болашақта қажет болады деп ойлайсыз ба?», «Осы тақырып бойынша тағы да не білгіңіз келеді (қандай ақпарат көздерін оқисыз)?», «Қандай сұрақтарыңыз бар?», «Сабақтың өту барысы бойынша қандай пікірлеріңіз/ұсыныстарыңыз бар?», «Келесі сабақта қандай мәселелерге назар аудару керек деп ойлайсыз?» деген сұрақтарды ауызша талқылағаннан кейін, оларға жазбаша жауап берумен жалғастыруы мүмкін.

Әдетте жауаптар анонимді түрде беріледі. Жауаптарды, мәселен, «Бес саусақ» тәсілі бойынша беруге болады.

• 
  Бас бармақ – басты мәселе. Бүгін сабақта ең құнды мәселе қандай болды? Не туралы білдім және түсіндім, тағы білгім келеді;
  
• 
  Балаң үйрек – бірлесу. Өз жұмысыма деген көзқарас: Мен қалайша жұмыс жасадым? Өз жұмысыма көңілім тола ма? Мен топта қалай жұмыс жасадым? Кімге көмек бердім? Кімді риза еттім?
  
• 
  Ортан терек – ойлану. Мен бүгін қандай білім мен тәжірибе алдым? Нені білмей қалдым?
  
• 
  Шылдыр шүмек – шынайылық. Сабақ маған ұнады ма? Ұнамады ма? Неліктен?
  
• 
  Кішкентай бөбек – көңіл-күй ахуалы. Мен сабақта өзімді қалай сезіндім? Сұрақтарым, пікірім, тілектерім: өзіме, оқытушыға, басқа студенттерге;
  

Оқытылып отырған материалын бекіту мақсатында бірінші топ екінші топтың тақырыбын схема түрінде сызып түсіндіріп береді, екінші топ бірінші топтың тақырыбын түсіндіреді де екі топ бір-бірін бағалайды.

1. 
   Әлімов А., Интербелсенді әдістерді жоғарғы оқу орындарында қолдану. Алматы, 2009 ж.
   
2. 
   Мирсеитова С.С. Становление и развитие философии учителя: гуманистическая парадигма. Алматы, 2008.
   
3. 
   Жұманов К.Ж., Атомдық физика негіздері, Алматы, 2006
   
4. 
   Мұсабеков О.Ө., Көшкімбаева Ә.Ш. Оптика, кванттық физика, атомдық және ядролық физика. , Алматы: ҚБТУ, 2008.
   
5. 
   Мухтарова А.К., Булуктаев Ю.О., Калинина А.А., Асанбекова Г.С. «Методическое пособие для тренера. Программа «Street Law». Сост.– Алматы: Фонд «ХХІ век», 2001. – 153 с. - .