Сабақ Тақырыбы: Қазақ халқының және әлем халықтарының қолөнер түрлері
жүктеу/скачать 0,63 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Кесте және көркемдеп тігу
- Ши, өрмек тоқу
- Тері өңдеу
| Зергерлік бұйым
Білезік, сырға, сақина, шолпы, т.б. әшекей заттарды жасаушы, алтын, күміс, мысты жаратушы темір ұсталарын зергер деп атаған. Қазақ темір ұсталарының шеберханасы дүкен деп аталды. Ұсталық, зергерлік өнердің негізгі құралдары —көрік, төс, үлкен, кіші балғалар, қышқаш, тістеуік (кемпірауыз), кескіш, тескіш, т.б. Көмейдегі отты қоздырып, оның температурасын көтеру үшін оған астынан жел үрлеуге көрік пайдаланылады.Көрік бет ағаш, орта ағаш, ортаңғы ағаштан тұрады. Беттескен көрік ағаштарын түтіктен басқа жерінен жел шықпайтындай етіп терімен қаптайды. Көрікке түйенің мойын терісін, серке, қой терісін илеп пайдаланады. Беткі ағашқа орнатылған таяқшамен көрікті басқанда жанған шоққа ауа үрленеді. Төс — қыздырылған темірді үстіне қойып соғуға арналған төртбұрышты шомбал темір. Оның бір жақ басы сүйір болады. Төс дөңбек ағашқа орнатылады. Қышқаш — қызған темірді отқа тосып, оттан алып, содан соң төске ұстауға арналған ұзын сапты имек басты (құс тұмсық) қысқыш құрал. Бұл негізгі құралдармен қоса зергерлер сым тартқыш, іскенже, жыланкөз, жорға біз, т.б. пайдаланған. Қазақ темір ұсталарының шеберханасы дүкен деп аталды. Ұсталық, зергерлік өнердің негізгі құралдары —көрік, төс, үлкен, кіші балғалар, қышқаш, тістеуік (кемпірауыз), кескіш, тескіш, т.б. Көмейдегі отты қоздырып, оның температурасын көтеру үшін оған астынан жел үрлеуге көрік пайдаланылады.Көрік бет ағаш, орта ағаш, ортаңғы ағаштан тұрады. Беттескен көрік ағаштарын түтіктен басқа жерінен жел шықпайтындай етіп терімен қаптайды. Көрікке түйенің мойын терісін, серке, қой терісін илеп пайдаланады. Беткі ағашқа орнатылған таяқшамен көрікті басқанда жанған шоққа ауа үрленеді. Төс — қыздырылған темірді үстіне қойып соғуға арналған төртбұрышты шомбал темір. Оның бір жақ басы сүйір болады. Төс дөңбек ағашқа орнатылады. Қышқаш — қызған темірді отқа тосып, оттан алып, содан соң төске ұстауға арналған ұзын сапты имек басты (құс тұмсық) қысқыш құрал. Бұл негізгі құралдармен қоса зергерлер сым тартқыш, іскенже, жыланкөз, жорға біз, т.б. пайдаланған. Қазақ темір ұстасының Қазақ ұсталары дүкенін, көрігін қастерлеп, дүкен жын-шайтан жоламайтын қасиетті орын деп қараған. қылыш, қанжар, найза ұшы, айбалта сияқты қару-жарақ, күрек, кетпен, шалғы, орақ, соқаның тісін, ауыздық, үзеңгі, шідер, таға, пышақ, бәкі сияқты құрал-саймандар, ал зергерлер білезік, сырға, сақина, шолпы, ер-тұрман әшекейлерін, т.б. жасаған. Кесте және көркемдеп тігу Кесте және көркемдеп тігу ою - өрнекті әшекейлеудің ертеден келе жатқан элементтерінің басты түрі. Кестені бізбен және жай инемен әшекейлеп тігу барлық халықтарға да ортақ өнер. Кесте өнері нағыз халықтық, алуан әдісті, таңдауы көп өнер. Кесте өнерінің қазақ халқына тән байырғы көне түрлері: біз кесте, айқас тігу, айқыш - үйқыш тігу, басып тігу, қайып тігу. Біз кестенің шым кесте және әредік кесте деп аталатын екі түрі бар. Кілем тоқу Қазақ әйелдерінің қолөнерінің бір түрі — кілем тоқу. Кілемнің екі түрі — түкті кілем және тақыр кілем болады. Түкті кілем көбінесе оңтүстік аймақтарда таралса, солтүстік өңір, негізінен, тақыр кілем тоқыған.  
Ши, өрмек тоқу Қазақта ерте заманнан-ақ ши тоқу өнері қалыптасқан. Шиді кереге сыртына тұту үшін, үйдің аяқ-табақ, саба тұратын бөлігін қоршап қою үшін, киіз үйдің есігіне ұстау үшін және төсеніш ретінде киіздің астына да төсеген, киіз басу үшін де, құрт жаю үшін де пайдаланған. Тұтылатын шиге боялған жүн орап, өрнектеп безендірген. Мұны «шым ши» деп атаған. Қазақтың үй кәсіпшілігінде өрмек тоқу кең таралған. Өрмек арқылы бау-басқұрлар, алаша тоқылады. Арқан, жіп, баулар, негізінен, түтіп, шүйкелеп, есіп, бұрау арқылы, кейде жіптен өру, тоқу тәсілдерімен жасалады. Бұл заттарға көбіне шет-пұшпақ өлі жүндер, жабағы жүн, жылқы қылы, түйе жүні пайдаланылады. Арқан, жіп есілу тәсіліне қарай екі түрге бөлінеді. Есіп жасалатын жіптер — арқан, желі, ноқта, құрықбау, бұйда, шылбыр, тізгін, т.б. Тоқып және өріп жасалатын жіптер — басқұр, таңғыш, туырлық бау, жел бау, тең таңғыш, құр жіп, құлын ноқта, нар ноқта, т.б. Арқанның түрлері - арқан, қосақ арқан, сүйретпе арқан, жел арқан, тарту арқан, матау арқан, aт арқан, белдеу арқан, шом арқан, қом арқан, тең арқан, желі арқан. Тері өңдеу Мал терісі қазақ тұрмысында өте кең қолданылған шикізат. Әрбір іске әр түрлі терілер пайдаланылған. Шеберлер оның әрқайсысына өзінше атау берген. Мысалы, қара мал терілерін сиыр терісі, өгіз терісі, тайынша терісі, бұзау терісі деп төртке бөлген. Әр терінің өн бойындағы жекелеген бөліктерінің де атауы болған — жондық, қабырғалық, үйек бас тері, пұшпақ, мойын терілері. Жылқы терісін — бие терісі, жабағы және құлын терісі деп үшке бөлген. Түйе терісін атан терісі, бота терісі деп екіге бөлген. Атан терісі, өгіз терісі және олардың жондықтары қазақ қолөнерінде өте кең қолданылған. Тері илеу Қазақ теріні көбіне илеп пайдаланған. Иленбеген ірі қара малдың терісін шылғи тері, шылғи қайыс деп атаған. Иленбеген жүнді терілерден тулақ, тайтері, бөстек, тұлып, қауға, мес, дорба, шарқай, т.б. заттар жасаған. Мал терісін малма әдісімен илеген. Малма дегеніміз — үлкен ыдысқа ашытқы ашытып, теріні соған салып илеу. Боялған терілерден әсем киім, тұрмыста тұтынатын әдемі заттар жасалады.    
Каталог: uploads -> doc -> 134a doc -> Сабақ жоспары Тақырыбы: Үкілі Ыбырай Мектеп:№21ом мерзімі 134a -> Сабақтың тақырыбы Ж. Кәрбозин. Жиырма тиын Мақсаты 134a -> Сабақ жоспары. Өткізуші: Таткенова Гүлбану Хайдарқызы 134a -> География пәнінің жаңа оқыту технологиясы 134a -> 3 Негізгі бөлім і-тарау Әр түрлі ортадағы элетр тогы тарауының қысқаша теориясы 134a -> Сабақ: қазақ тілі Мектеп: "№4 жалпы орта білім беретін мектеп" 134a -> Сабақ жоспары: Сабақ тақырыбы: Бір орыннан ұзындыққа секіру. Сабақ мақсаты 134a -> Ұйымдастырылған оқу қызметінің технологиялық картасы Білім беру салалары : Таным 134a -> Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|