Оқушыларға жоғары сатыдағы өсімдіктер жөнінде мәлімет бере отырып гүлді өсімдіктердің қазіргі кездегі саны жағынан ең көп таралған топ екенін ұғындыру, жалпы сипаттама беру.
Сілтеме:
Мұғалімдерге арналған нұсқаулық
Биология оқыту әдістемесі
Үлестірме материалдары
Оқу нәтижесі:
Әр оқушының өзіндік ой-қиялына ерік бере отырып,
оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істеуіне жағдай жасау
Сұрақтарға жауап беру
1.Еркегі –далтоник альбенизм гені бойынша гетерозиготалы және әйелі –осы екі белгінің таратушысы. Некелесуден кейын қандай ұрпақ болу мүмкін?
2.отбасындағы анасы және екі ұлы дены сау,койкөзді әкесі көкшіл көзді гемофилик.бұл некелесуден қандай қыз күтуге болады?
Талдау,жинақтау,қорыту
Мағынаны тану
. Кез келген хромосомада бір емес көптеген гендер орналасқан. Осындай бір хромосомада орналаскан гендердің тұқым куалау ерекшелігін америкалык генетик Т.Морган зерттеді. Ол өз шәкірттерімен бірге 1910 жылдан бастап бірнеше жыл бойы жеміс шыбыны — дрозофилаға тәжірибе жүргізді, тәжірибеде жетілген қанатты сұр шыбынды жетілмеген қанатты қара шыбынмен будандастырғанда — бірішні ұрпактағы барлық шыбындар біркелкі жетілген қанатты сүр денелі болып шыққан. Бұл тәжірибеден дененің сұр түсті болуын және жетілген қанатты анықтайтын гендер — басымдылық қасиеті бар доминантты гендер екені көрінеді.Морган тәжірибені әрі қарай жалғастырып, осы Ғ1- сұр денелі жетілген қанатты ♂ -ты қара денелі жетілмеген қанатты ♀ шыбынмен кері будандастырғанда — Ғ2 тең мөлшерде ата-аналарына ұксас сұр денелі жетілген қанатты және қара денелі жетілмеген қанатты екі түрлі шыбындар алынған.
Бұл жағдай дененің түсі мен қанаттың дамуын анықтайтыі гендердін бір хромосомада орналасқанын және олардың бірлесіп тұкым қуалайтынын керсетеді. Мейоздык беліну кезінде жұп хромосомалар жас клеткаларға бір-бірден ажырал кетеді. әр хромосомада орналаскан гендер сол бірлескен күйінде бір гаметага түседі. Сол себепті, Ғ1- ғы ♂ будан шыбынынан тек екі түрлі гамета түзіледі.
♂ х ♀
Ғ1
қара денелі жетіл-ген қанатты — 50%
Сұр денелі жетіл меген қанатты — 50%
Бір хромосомада орналасқан гендердің бірлесіп тұкым қуалауы гендердің тіркесуі немесе тіркесі, тұқым қуалаудеп аталады. Морган заңы деп те атайды. Толық тіркесу
Бір хромосоманың бойында орналаскан және тіркесіп тұқым қуалайтын
гендер тіркесу тобын құрайды.тіркесу топтарының саны әр организмнің жұп хромосом санына байланысты. Мыс.др.шыбынында 8 хр-м болса 4 тіркесу тобын құрайды.
Тіркесу топтарынын саны хромосомалардың гаплоидті жиынтығына сәйкес келеді. Мысалы, дрозофила шыбынында — 4 тіркесу тобы, бұршак-та — 7, жүгеріде — 10, ал адамда 23 тіркесу тобы болады.
Кроссинговер. Ұқсас жұп хромосомаларды бойлай бірнеше аллельді гендердід орналасатындығы анықталған. Кейде осы жұп хромосомалар айқасып, нәтижесінде X тәрізді фигуралар (пішіндер) — хиазмалар пайда болады. 1911 жылы Морган ашқан бұл күбылысты хромосомалардың айқасуы немесе кроссинговер деп атады. Бір хромосомада орналаскан екі ген (кызыл хромосомалардағы ақ дактар) айкасу нәтижесінде әр түрлі ұқсас хромосомаларға ауысады.Кроссинговердің нәтижесінде гендердің алмасуы жүреді, соған байланысты сапа жағынан мүлде жаңа хромосомалар түзіледі. Демек, ұрықтану кезінде хромосомаларда гендердің жаңа үйлесімдері пайда болады. Мысалы, Морган дрозофила шыбынына тәжірибе жасағанда, 17%-ы ата-аналарына ұқсамайтын, жаңа белгілері бар шыбындар больш шыккан. Ол белгілер:шыбындардың 8,5%-ы жетілген қанатты, қара дененің болуы, 8,5 %-ы жетілмеген қанат пен сұр дененің пайда болуы. Ол жасушанын мейозды бөлінуі кезінде хромосомалардьщ бір-бірімен айкасып, сәйкес үлескілерімен алмасуының нәтижесі болып есептеледі.Гендер неғүрлым бір-біріне жақын орналасса, хромосома олардың тіркесу мүмкіндігі артып, алмасуға ұшырауы сирек байқалады. Керісінше, бір-біршен алшақ орналасқан гендердің тіркесіп тұқым қуалауы банұсқасы төмендеп, алмасуға жиірек ұшырайтындығы байқалған. Хромосомалардьщ айкасуына байланысты гендер үнемі алмасып отырады.Кроссинговерге ұшырған хромосомалары бар гаметалар аиқасу сыз кроссоверлі, ал ұшырамаған хромосомаларды кроссоверленбеген деп атайды. Хром-ң айкасу мөлшерін, кроссоверлі даралардың пайызын ұрпақтың жалпы санына шағып есептейді. Айкасудың өлшем бірлігіретінде оның бір пайызға тең мөлшері алынады. Оны Т.Морганның кұрметіне морганида, кейде сантиморган (Морганньщ өлшемі) деп атайды
Бұл теорияның негізгі кағидалары мынадай:
Сергіту сәті
Күнде аспанға қараймыз,
Қайтқан құсты санаймыз.
Үшбұрыш боп тырналар,
Көк жүзінде сырғанар.
Боран соғар оң жақтан,
Боран соғар сол жақтан
Қар лақтырып ойнасақ,
Суық өтер қолғаптан.
