Қазақстан мәдениетіндегі жаңа құбылыстар

(Соғысқа дейінгі білім мен ғылым)

1. Тегін оқу. Ұлдар мен қыздарды бірге оқыту.

1924 жылы сәуір «Сауатсыздық жойылсын» қоғамы құрылды. Кеңестік білім

жүйесінің негізгі қағидалары: тегін оқу, ұлдар мен қыздарды бірге оқыту, дніи

пәндерді оқу бағдарламасынан алып тастау болды. 1921-1927 жылы 200 мың адам

оқып сауатын ашты. 1928 жылы аяғында сауатты адамдар 25 %, оның ішінде

қазақтар – 10 % болды. 1926 жылы «Бірыңғай еңбек мектебі туралы Ереже»

қабылданды. Осы ережелер бойынша міндетті бастауыш білім беру енгізілді. Үш

жылдық және төрт жылдық мектептер және қазақ қыздарына арнап мектептер

ашылды. Қыздарға арналған мектептер Шымкент, Алматы, Түркістан, Оралда

ашылды.

Мәдени құрылыс процесін жеделдетуге ұлттық зиялылар ықпалы ерекше болды.

Араб тілінде оқулықтар жазылды. Мысалы: А. Байтұрсынов – суретті әліппені,

мысал-жұмбақтар жинақтары, Ж. Аймауытов – қостілділік және ана тілін оқыту

әдістемесі, Ә. Бөкейханов – география оқулығын, Қ. Сәтпаев – алгебра оқулығын

құрастырды.

1928 жылы араб әрпіне көшу туралы жарлық шықты. Араб әрпімен оқып,

сауатын ашқан қазақтар жаңа әліппені меңгеру керек болды. Ғасырлар бойы

жазылған рухани мұраны игеруге мүмкіндік болмай қалды. Араб әрпімен шыққан

басылымды пайдаланғандар «пантюркист», «панисламист» деп жарияланып,

қудалауға ұшырады.

3. 1928 жылы комсомолдар бастамасымен Бүкілқазақстандық мәдени жорық басталды.

Соғысқа дейін 65 мың комсомол мәдени жорықтарға қатысты. 1931 жылы

желтоқсан «15-50 жас арасындағы сауатсыз халыққа жалпыға бірдей міндетті білім

беру» енгізілді. 1939 жылы жалпы халықтың сауаттылығы 65 %-ға, оның ішінде

қазақтар 40 %-ға жетті.

4. Жоғары оқу орындарының ашылуы.

1928 жылы – тұңғыш педагогикалық институт, оған кейін Абай есімі берілді.

1929 жылы – Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институты.

1930 жылы – Қазақ ауылшаруашылық институты.

1931 жылы – Алматы медицина институты.

1931-1932 жылдары – Орал және Қызылорда педагогикалық институттары.

1934 жылы – С. М. Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік Университеті.

1934 жылы – Қазақ кен-металлургия институты.

1928 жылы – 24 техникум, 1940 жылы – 118 техникум.

Ұлы Отан соғысы қарсаңында 20 оқу орны, 118 орта арнаулы оқу орны болып 40

мыңдай адам оқыды.

5. Қазақстан ғылымының қылыптасқан кезеңі.

1920 жылы қазақстанда зерттеу қоғамы құрылды. Қазақ АКСР халық ағарту

комиссариятының академиялық орталығы құрылды. Бұл орталық қазақша жазуды

жетілдірді. Қазақ тілінде алғашқы оқулықтарды құрастырды. Қазақ халқының

тарихы, этнографиясы жөнінде еңбектер басып шығарды. Мысалы: 1926 жылы

М. Е. Массон Әулиеатада қазба жұмыстарын жүргізді

1932 жылы КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандағы базасы құрылды.

Зоология және ботаника секторларының қатарына тарих секторы қосылды.

1935 жылы «Қазақстанның көне заманнан бергі тарихы» (авторы С. Асфендияров)

жарыққа шықты. Соғыс қарсаңында 57 ғылыми мекемеде 1700-дей ғалым

еңбек етті.

6. Қазақ әдебиеті мен өнері қалыптасты.

Қазақстанның мәдени мұрасында қазақ әдебиеті ерекше орын алды.

Прозалық шығармалар:

• 
  С. Сейфуллин – «Тар жол, тайғақ кешу» (1927 жылы).
  
• 
  Б. Майлин – «Азамат Азаматыч».
  
• 
  Ж. Аймауытов – «Қартқожа».
  
• 
  С. Мұқанов – «Жұмбақ жалау».
  
• 
  С. Ерубаев – «Менің құрдастарым».
  
• 
  Ғ. Мустафин – «Өмір мен өлім».
  

• 
  С. Сейфуллин – «Көкшетау».
  
• 
  С. Мұқанов – «Сұлушаш».
  
• 
  І. Жансүгіров – «Құлагер».
  

• 
  М. Әуезов – «Айман - Шолпан», «Түнгі сарын».
  
• 
  Б. Майлин – «Жалбыр».
  
• 
  Ғ. Мүсірепов – «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу».
  
• 
  Ж. Аймауытов – «Мансапқорлар», «Ел қорғаны».
  

1935 жылы Халық поэзиясының алыбы Ж. Жабаевтың 90 жасқа толуы атап өтілді.

1936 жылы С. Сейфуллиннің әдеби қызметінің 20 жылдығы мерекеленді.

Сталиндік жазалау қазақ әдебиетінің дамуын төмендетті.

6. Қазақ Кеңестік өнер қалыптасты.

Халықтық музыканы зерттеуде А. В. Затаевичтің еңбегі ерекше. Ол 2300-ден астам

халық әндері мен күйлерін жазып қалдырған. Оның еңбектері:

• 
  1925 жылы «Қырғыз (Қазақ) халқының 1000 әні».
  
• 
  1935 жылы «Қазақ халқының 500 әні мен күйі деп аталды».
  

1925 жылы Ә. Қашаубаев (1888-1934 жылдары) Парижде концертте ән шырқап, күміс медаль иеленді. Германияның Майн қаласында қазақ ән өнерін көрсетті (1927 жылы).

1926 жылы Қызылордада тұңғыш ұлттық қазақ театры ашылып, «Еңлік – Кебек» пъесасы қойылды, режисоры – Ж. Шанин.

30-шы жылдардан кейін Қазақстан кино өнерінің негізі қаланды. «Жайлауда», «Түрксіб» деректі фильмдер, «Дала әндері», «Жұт» деген дыбыссыз фильмдер түсірілді (Ленфильм).Дыбысты фильм «Амангелді» түсірілді.

1934 жылы Құрманғазы атындағы Қазақ Мемелекеттік оркестрі құрылды, жетекшісі – сазгер А. Жұбанов.

1936 жылы Жамбыл атындағы қазақ Мемелекеттік филармониясы ашылды. Күләш Байсейітова (1912-1957) КСРО Халық әртісі атанды.

П. Г. Хлудов шеберханасы сурет өнерінің орталығы болды. Шәкірті Қазақстанның халық суретшісі Ә. Қастеевтың «Амангелді сарбаздары», «Түрксіб» суреті жазылды.

1939 жылы А. С. Пушкин атындағы кітапхана ашылды.

Бұл тақырыпты алудағы мақсатымыз еліміздің тарихын зерттеу арқылы

халықтың сауаттылығы мен мәдени құбылыстарын білу.

1. 
   Қазақстанда соғыстан кейін өнеркәсіп орындарының көбеюі, ауыл шаруашылығының дамуы шеберлігі жоғары мамандарды талап етті. Осы міндеттерді шешу мақсатында 1947 жылы қарашада «Қазақ КСР-де жоғары және орта білімді бұрынғыдан әрі жетілдіру шаралары туралы» қаулы қабылдап, ол бойынша республикаға мектептер мен оқу орындарының құрылысына, оларды материалдық – техникалық базасын жабдықтауға қаржы бөлінді. Қазақстанға кәсіби мамандар жіберілді. 60 – мыңнан астам мамандар даярланды. Мектептерге мол қаржы бөлді. Егер 1946 жылы – 85,6 млн сом бөлінсе, 1950 жылы – 146,5 млн сом бөлінді. Интернаттар жүйесі құрылып, 1953 жылы оларда 40 мыңдай бала оқыды. 1950 жылы білім беру жүйесінде жалпыға бірдей міндетті он жылдық білім алуға көшті. Кешкі және сырттай оқитын мектептер ашылды. 1950 жылы - 9088 мектепте 1 млн 143 мың оқушы оқыды. Соған қарамай кемшіліктер болды. Олар: оқу бөлмелері, оқулықтар жетіспеді.
   

Әдебиетте даму жағдайында болды. 1947 жылы М.Әуезов өзінің «Абай» роман – эпопеясының екінші кітабын аяқтады. 1949 жылы оған бірінші дәрежелі КСРО мемлекеттік сыйлығы берілді. Замандастарының басынан өткен қиындықтары мен қуаныштары С.Мұқановтың «Сырдария», Ғ.Мұстафиннің «Миллионер», Ғ.Мүсіреповтің – «Қазақ солдаты» тағы басқа шығармаларымен поэзияларда көркемдік бейнесін тапты. Соған қарамастан 1951 жылы 31 маусымда «бірқатар жат ұғымдарды баяндайтын қазақ әдебиеті оқулықтарының басылымдарын алып тастауғы» бұйрық берілді. Осы жылы « Абай мектебі аталатын буржуазиялық объективтік тұжырымның ғылымға қарсы » екендігі жарияланды. Ұлы Абайдың есімінің аталуына тыйым салу қаупі пайда болды. Сондай – ақ «Ер – сайын», «Едіге», «Орақ пен Мамай», «Батыр Шора» сияқты шығармаларды басуға тыйым салынды. Қазақстан жазушыларының барлық шығармаларына қатаң бақылау орнатылды: цензура күшейді, Главлит атанған мекеме атқарды. Кез келген шығарманы шығару Главлит рұқсатымен ғана шығарылды. М.Әуезовтің Абай романы «ұлтышлдық пен байшылдық» мағынада жазылған деп, қайта жазылды.

2. 
   Қазақстан Ғылым академиясының ашылуы.
   

оқиға – 1946 жылы маусымда Қазақ КСР Ғылым академиясы ашылды. Тұңғыш

президенті Қ.И.Сәтбаев ( 1899 – 1964 ж.) 1950 жылдың соңында Қазақ

КСР ҒА жүйесінде 50 ғылыми – зерттеу мекемесі, 19 институт, 13 сектор,

2 мұражай, обсерватория, 3 ботаникалық бақ, 8 ғылыми база жұмыс істеді. 500 –

ге жуық аспирант оқыды.

3. 
   Қоғамдық ғылымдарға қысым жасалуы.
   

1946 жылы 14 тамыз БК(б)П Орталық Комитеттің «Звезда», «Ленинград» журналдары туралы қаулысы шықты. Бұл қаулы бойынша «басқаша ойлайтын» адамдарды қудалаудың жаңа науқанын бастады.

1947 жылы наурыз – Қазақстан Компартиясы ОК-нің «тарихты, әдебиетті, өнерді зерттеуде орын алған саяси қателіктер мен ұлтшылдық бұрмалаушылықтарға қарсы күресті өрістету туралы» қаулысы қабылданды.

1947 жылы 21 қаңтар – «Қазақ КСР Ғылым академиялық тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы» қаулы шықты. Қаралған мәселе: Қазақ халқының революцияға дейінгі, әсіресе XIX ғасырдың рухани мұрасын ғылыми зерттеуге тыйым салу. Осы кезеңде Мәскеу мен Ленинградта «Ленинград ісі», «Дәрігерлер ісі» деген науқан жүріп жатқанда. Қазақстанда «Бекмаханов ісі» дейтін іс қолдан жасалды.

5. Е.Бекмаханов – дарынды тарихшы ( 1915 – 1966ж.)

- 1943 жылы шыққан Қазақ КСР тарихы еңбегінің авторларының бірі. Бұл еңбекті

жазуға соғыс жылдары Алматыға көшіп келген А.М.Панкратова, Б.Д.Греков,

И.М.Дружинин қатысқан болатын.

- 1946 жылы Е.Бекмаханов КСРО Ғылым академиясында докторлық диссертация

қорғады.

• 
  1947 жылы – «XIX ғ. 20 – 40 жылдардағы Қазақстан» деген атпен оның еңбегі
  

Бұл еңбек туралы пікірлер айтыла бастады. Кітаптың 14 – тарауында жазылған

К.Қасымұлы басшылығымен болған көтеріліс сыналып, авторға «буржуазиялық

– ұлтшыл идеологияны дәріптеуші» деген саяси айып тағылды.

1950 жылы 26 желтоқсан – «Правда» газетінде «Қазақстан тарихы мәселелерін

маркстік – лениндік тұрғыдан баяндайық» атты мақала жарияланды. Бұл

Е.Бекмахановты ресми саяси айыптау еді.

1951 жылы 10 сәуір «Бекмахановтың буржуазияшыл – ұлтшылдық көзқарасын

айыптау туралы» қаулы жарияланды. Е.Бекмаханов Ғылым академиясынан

шығарылды.

1951 – 1952 ж. – Жамбыл облысының Шу ауданындағы орта мектепке жұмысқа

ауыстырылды.

1952 жылы 4 желтоқсан - Қазақ КСР Жоғарғы сотының сот алқасы үкімімен 25

жылға бас бостандығынан айырды.

1954 жылы ақпан – академик, қоғам қайраткері А.М.Панкратованың тікелей

көмегі нәтижесінде іс қайта қаралып, ақталып шықты.

1954 – 1966 ж. – Е.Бекмаханов ғылыми – педагогикалық жұмыстармен

шұғылданды.

6. «Космополит»

Қазақстанда бір ғана «Бекмаханов ісі» емес биология, медицина, экология

саласындағы ғалымдарға «космополит» деген айыптар тағылып, олар

республикалық ғылыми – зерттеу мекемелерінен және оқу орындарынан

қуылды. Мысалы: Қазақ Мемлекеттік Университетінің ректоры

Төлеген Тәжібаев.

1951 жылы 6 шілде - «Қазақ Мемлекеттік Университетіндегі саяси – тәрбие

жұмысы мен кадрлық іріктеудегі ірі кемшіліктер туралы» қаулы қабылданды.

Т.Тәжібаев – оқытушылық қызметке саяси сенімсіз болғандықтан Академиядан

құрылған адамдарды жұмысқа алғандығы үшін және буржуазияшыл – ұлтшыл

Е.Бекмахановты қолдағаны үшін айыпталды.

Нәтижесінде Т.Тәжібаев ректорлық қызметтен босатылды. Сонымен қатар М.Елікбаевтың тағдырына тоқталсақ, Шығыс Қазақстан облысындағы орыс тілі пәнінің мұғалімі, майдангер, жоғары білімді маман болған. Ол Н.С.Хрущевтің атына хат жазып, онда адамның жеке басының құқықтарын бұзу, ұлттық саясат саласында бірқатар бұрмалаушылықтар, қазақ тілінде оқытатын мектептердің қысқартылуы т.б. Өкімет орындары жүргізіп отырған саясаттағы оқулықтар жөнінде өз пікірлерін білдірді. Мұнымен Шығыс Қазақстан облысы Күршім аудандық партия комитеті мен Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті айналысып партия қатарынан шығарылды, одан әрі мұғалімді психиатриялық ауруханаға жапқан. Ол аштық жарияласа түтікше арқылы тамақтандырады. Осы сияқты 90 мыңнан астам «басқаша ойлайтындар» психикалық емдеу жолынан өтеді.

1 – нұсқа

а. 1928ж. в. 1921ж.

б. 1920ж. г. 1924ж.
2.1928 ж. сауатты адам қанша % , оның қазағы қанша % ?

а. 25%, қазағы 5% в. 30 %, қазағы 15 %

б. 25 %, қазағы 10 % г. 30 %, қазағы 20 %
3. Соғысқа дейінгі міндетті оқу:

а. 2 жылдық бастауыш білім в. 4 жылдық бастауыш білім

б. 3-4 жылдық бастауыш білім г. Орта білім міндетті
4. Қай жылы латын әрпіне көшірілді?

а. 1921ж. в. 1928ж.

б. 1925ж. г. 1930ж.
5. Суретті әліппе оқулығын кім шығарды?

а. А.Байтұрсынов в. Ә.Бөкейханов

б. Қ.Сәтбаев г. М.Дулатов
6. Ана тілін оқыту әдістемесін кім құрастырды?

а. А.Байтұрсынов в. Ә.Бөкейханов

б. Ж. Аймауытов г. Қ.Сәтбаев
7. География оқулығын кім жазды?

а. Ә. Бөкейханов в. Қ. Сәтбаев

б. А.Байтұрсынов г. Ж.Аймауытов
8. Алгебра оқулығын кім жазды?

а. Қ.Сәтбаев в. Ж.Аймауытов

б. Ә.Бөкейханов г. А.Байтұрсынов
9. Мәдени жорыққа қанша комсомол қатысты?

а. 60 мың в. 70 мың

б. 65 мың г. 75 мың
10. Соғыс алдында халықтың сауаттылығы қанша пайыз?

а. 65 %, қазақтар 40 % в. 75 %, қазақтар 50 %

б. 65 %, қазақтар 45 % г. 75 %, қазақтар 55 %

2 – нұсқа

а. 1925ж. в. 1929ж.

б. 1928ж. г. 1930ж.
2. Қзаақ Мемлекеттік Университеті:

а. 1930ж. в. 1934ж.

б. 1932ж. г. 1936ж.
3. Соғыс қарсаңында қанша жоғарғы оқу орны және орта арнаулы оқу орны болды?

а. 20 жоғ. оқу орны 118 техникум в.25 жоғ.оқу орны 120 техникум

б. 22 жоғ.оқу орны 120 техникум г. 25 жоғ.оқу орны 118 техникум
4. Соғыстан кейінгі міндетті оқу:

а.бастауыш білім в. 11 жылдық білім

б. 10 жылдық білім г. 3-4 жылдық білім
5. КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандағы базасы құрылды:

а. 1930ж. в. 1936ж.

б. 1932ж. г. 1938ж.
6. Қазақ КСР-ң Ғылым академиясы ашылды:

а. 1932ж. в. 1996ж.

б. 1940ж. г. 1948ж.
7. Қазақ КСР-ң Ғылым академиясының тұңғыш президенті:

а. А.Байтұрсынов в. Ж.Аймауытов

б. Қ.Сәтбаев г. Ә.Бөкейханов
8. Қазақтың тұңғыш КСРО халық әртісі:

а. А.Жұбанов в. Күләш Байсейтова

б. Ә.Қастеев г. Ж.Жабаев
9. Қазақтың тұңғыш дыбысты фильмі:

а. Түркісіб в. Жайлауда

б. Амангелді г. Дала әндері
10. 25 жылға сотталған қазақ тарихшысы:

а. С. Асфендияров в. Е.Бекмаханов