Сабақтар өткізу үшін де өте қажет. Бүл кітап университетгер мен академиялардың инженерлік мамандықтарында оқитьш

дененің биіктігіне тең кесінді салу арқылы табылады. Шең- 
берлердің радиустарын 
т!
 осінен бастап х'  және 
/
 осьтеріне 
өлшеп  салып,  бірінің  ішіне  екіншісі  орналасқан  екі  ромб 
түрғызылады.  Осы  екі  ромбының  үлкеніне  тең  ромбыны 
параллелепипедтің қальшдығына тең биіктікте, ал олардың 
кішісіне тең ромбыны 
хОу
 жазықтығында сызамыз. ҒомЬы- 
ларға іштей сопақшалар сызамыз және оларға ортақ жанамалар 
жүргіземіз. Параллелепипед жақтарының кескіндері болатын, 
қабырғалары х', /  және г' осьтеріне параллель, ал үзындық- 
тары  оның  сәйкес  қырларына  тең  параллелограмдарды
түрғызамыз (32,ә-сурет). 
.
Аксонометрия  да  тілік  беріледі.  Ол  үшін  денені  коор- 
динаталар  жазықтытарымен (немесе оларға параллель жазық- 
тықтарымен) қиып,  оның  1/4 бөлігін ойша алып тастаиды. 
Координаталар  жазықтарындағы  фигураларды  сызықтап 
көрсетеді.  Тікбүрышты  изометриядағы  сызықтау  сызық-
ғіяғкттмн
 аныктаү үшін аксонометриялық осьтерге
кесіндшер салып, А'В'С' үшбүрышын анықтаиды 
(31  ә-сурет). |0'А'|=|0'В'|= |0'С'|. Сонда 
Оху
 жазыктьіғындағы 
фигура А'В'-қа, 
Оуі
 жазықтығындағы фигура В'С'-қа жөне 
Охі
  жазықтығындағы  фигура  А'С'-қа  параллель  бшіатын 
түзулермен  сызықталады.  Аксонометрияда  көрінбеитін 
сызықтар  кескінделмейді.  Басы  артық  көмекші  сызықтар 
өшіріледі. 32,а-суретте фронталь және горизонталь проекция- 
ларымен  берілген  дененің  тікбүрышты  изометриясы
32,5-суретте кәрсетілген.
Жатгьиулар
1  Шаршы АВСО-ньщ үш тебесінщ проекдиялары А',  В' жөне  С  беріген 
(33,а-сурет).  Шаршының  төртінші  төбесі  Э   нүктесінің  проекциясы
Б'  нүкгесін  тауып,  салуды  аяқтау  керек.
2.  ЕҒ  кесіндісінін  проекциясы  ЕЫҒТЧ  кесіндісі  берілген  (33,ө-сурет).  Ьһ 
кесіндісін  2:3  қатынасында  бөлетін  N  нүктесінің  проекциясы 
N
нүктесін  табу  керек. 
’ - 
^
3.  КҺМ  үшбүрышы  (33,6-сурет)  медианаларының  проекцияларын  салу
керек. 
.  . 
. 
-   С Ж І
4.  34-суретте  алдынан  және  үстінен  қарағандағы  көріністершен  оерілген
үш  дененің  сол  жақ  көріністерін  салу  керек.
33-сурет

а) 
ә)
34-сурет
5.  35,  д-суретте  берілген  дененің  горизонталь  проекциясын  горизонталь
тілікпен  алмастыру және  сол  жақ  көрінісін  салу  керек.
6.  35,  ә-суретте  берілген  дененің  алдыңгы  көрінісін  фронталь  тілікпен
алмастыру және  сол  жақ  көрінісін  салу  керек.
35-сурет
7.  36,  о-суретге  берілген дененің  алдыңгы  көрінісін  сатылы  тілікпен,  ал 
36,  ^-суретте  берілген  дененің  алдыңғы  көрінісін  сынық  тілікпен 
алмастырып  еызу  керек.
- V  
. А ’;д 'л  
й і - г   Й '
~
Г
-------------------------- 1---------------------------- 1—
1 ----------------------------
1
1
ц
—
»
I  
1  
1  
1
—
. 1 ___________ _________ і ----------------------------------------и
---------------------------
а) 
ө)
36-сурет
31

37-сурет
8.  37-суретте  берілген  дененің  алдыңғы  көрінісін  жөне  көрсетілген 
қималарын  салу  керек  (сол  жақ  көріністі  сызудың  қажеті  жоқ).
9.  34-суретте  берілген  денелердің  аксонометриялық  проекцияларын
тұрғызу  керек. 
Й
10.  35-суретге  берілген  денелердің  тікбүрьпшы  изометрияларын  сальш, 
аксонометрияда  тілік  беру  керек.

3-тарау.  БҮИЫМДАР ЖӘНЕ КЕИБІР ТИПТІК
ТЕТІКБӨЛШЕКТЕР
3.1. Бұйымдардын түрлері және конструкторлық қүжаттар
Зауыттар  мен  фабрикаларда  алуан  түрлі  машиналар,
механизмдер және  олардың  бөлшектері,  күнделікті  омірде 
пайдаланып жүрген заттар, материалдар жасальш шығарыла- 
ды.  Осындай  өндірісте  жасалуға  тиісті  нәрселерді  немесе 
нөрселер тобын 
буйымдар
 деп атайды.
Бүйымдарды,  олардың  атқаратын  міндеттеріне  қарай, 
негізгі ондіріс бүйымдары жөне көмекші ондіріс бүйымдары 
деп екі топқа бөледі.
Негізгі  өндіріс  бүйымдарына  өнеркөсіп  орындарында 
жасалатын жөне таратуға (сатуға) арналған нәрселер жатады. 
Мысалы,  Павлодардағы трактор  зауытьшың негізгі өндіріс 
бүйымы — трактор болса, Алматыдағы машина жасау зауыты- 
ның негізгі өндіріс бүйымы — темір жонатын белдектер мен 
автоматтар.
Көмекші өндіріс бүйымдарына өнеркөсіп орьшдарының 
оз қажетіне керекті және негізгі бүйымдарды жасауда қол- 
данылатын нәрселер жатады. Мысалы, штамптар, шаблоңдар, 
олшеуіш аспаптар жөне т.б. осы мекемеде жасалған заттар. 
Бүйымдарды  негізінен  торт  түрғе  боледі.  Олар:  тетікбол- 
шектер, қүрастьфылған бүйымдар, жинақтар және кешендер.
Тетікбөлшектер
  деп  біртекті  материалдан  қүрастыру 
операциясьшсыз жасалған бүйымдарды айтады. Мысалы, иінді 
білік, ось, бүрандама (болт) жоне т.б.
Тетікболшектің белгілі бір мақсат үшін істелғен боліктерін 
оның элементтері дейді. Мысалы, қиықжиек (фаска), қабырға, 
кертік, белдеме жөне т.б.
Қурастырылган буйымдар
  деп қүрамына енетін боліктері 
оларды жасайтьш ондіріс орньщда қүрастыру операциясымен 
біріктірілген жөне белгілі бір қажетке жарайтын бүйымдарды 
айтады.  Қүрастырылған  бүйымның  мысалы  ретінде 
өздеріңізге белгілі шеңбер сызу үшін қолданылатын аспапты 
келтіруге  болады.  Шеңберсызар  бірнеше  тетікболшекті 
біріктіру нөтижесінде альшады жөне оның қарыңдаш озекшесі 
орнатылатын  сирағын  жеке  қүрастырылған  бүйым  деп 
қарастыруға болады. Осы сирақты шеңберсызардың болігімен
бүрама (винт) жөне сомын (гайка) арқылы біріктіреді.
Комплект
  (жинақ)  деп  көмекші  ортақ  міндеттерді 
атқаратын бүйымдар жиынтыгын айтады.  Оның мысалына 
даяршаны (гоговальняны) немесе автомашинаны пайдалануда 
керекті  қүрал-саймандар  комплектісін  атауга  болады.
33

Комплект тетікбөлшектерден, құрастырылған бүйымдардан 
және  шағын  комплектілерден  түрады.  Комплектінің  өзі 
күрделірек  қүрастырылған  бүйым  қүрамьша  еніп  кететін
жағдайлар да кездеседі.
Комплекс  (кешен)  —  өзара байланысы бар  қызметтерді
орындауға керекті әр түрлі бүйымдардың жиынтығы. Мысалға
сызба  салуға  керекті  бүйымдар  комплексін  алайық.  Оның
қүрамына қағаз,  сызба тақта, даярша,  қарындаш, сызғыш,
өшіргіш және басқа бүйымдар енеді. Сондай-ақ ас пісіретін
бөлмедегі  қүралдар  мен  үй  жиһаздары  комплексін  қарас-
тырындар. Демек, компдекс кішірек комплексген, комплекп-
лерден, қүрастырылған бүйымдардан және тетікбөлшектерден
түратынын байқаймыз.
Сызу  курсында  тетікбөлшектер  және  қүрастырылған
бүйымдар (күрделі емес) қарастырылады. Тетікбөлшек және
қүрастырьшған  бүйым  жасау,  бақылау,  қабылдап  алу,
пайдалану  үшін  керекті  конструкторлық  қүжатгар  туралы
мағлүмат бере кетейік.
Конструкторлық қүжаттарды мазмүнына қарай 
графикалық
және 
мәтіндік  щжаттар
  деп  екі  топқа  бөледі.  Әуелі
графикалық қүжатгарға тоқталайьпс,.
Конструкторлық  қүжаттарды  дайындау  кезендеріне 
байланысты 
жобалау
 және 
жумыс қужаттары
 деп ажыра- 
тылады.  Жобалау  қүжаттарына  техникалық  үсыныстар, 
эскиздер,  техникалық  жобалар,  ал  жүмыс  қүжаттарына 
тетікбөлшек  сызбалары,  қүрастыру  сызбалары  және  т.б. 
жатады.  Конструкторлық қүжаттарды  орындау тәсілдеріне 
және пайдалану жолдарьша қарай түпнүсқалар (оригиналдар) 
жөне көшірмелер деп ажыратады.
38-сурет
34

Оригиналдар
 деп олардың түпнүсқасын жасауға арналған 
қүжаттарды айтады. Мысалы, тьпыз қағазға салынған сызба.
Тупнүсқага
 тиісгі қодцары (конструктордың, тексерушінің, 
бекітушінің жөне т.б.)  қойылған жөне көшірмесін бірнеше 
рет  қайталап  түсіріп  алуга  жарайтын  қүжаттар  жатады. 
Мысалы, калькаға (жылтыр қағазға) орындалған сызбалар.
Көшірме
 — түпнүсқамен барабарльпъш қамгамасыз ететін 
әдіспен орындалған, ондірісте тікелей бүйым жасау, тексеру 
және оңдеу кезінде қолданылатын қүжат. Мысалы, түпнүс- 
қаның фотосуреті, сызбаның синькасы (сәуле сезгіш қағаз- 
дардың комегімен түтшүсқадан кошіріп алынған сызба).
Жаттығулар
1.  Бүйым  деп  нені  айтады  және  оны  қандай  топтарға  бөледі?
2. Тетікбөлшекке және қүрастырылған бүйымға анықтама беріңдер, мысал
келтіріңдер.
3.  Комплект  және  комплекс деп  қандай  бүйымдарды  айтады?  38-суретте
берілген  үлгіні  негізге  алып,  комплекс  пен  комплекстінің  қүрамын 
сүлба түріңде  көрсет.
4.  Қандай  сызбаларды  оригинал,  түпнүска  немесе  кошірме  деп  атайды?
Оригиналды  түпнүсқа  ретінде  пайдалануға  бола  ма?
3.2. Біліктер мен осьтер
Тегершік  пен  тісті  доңғалақтарды  қондыруға  арналған 
цилинтр тәрізді  жүмыр  тетікболшектер  коп  қолданылады. 
Егер  осындай  тетікболшек  тегершікпен  немесе  тісті 
доңғалақпен  бірге  айналатын  болса,  яғни  айналдырушы 
моментті бір тетікбөлшектен екіншісіне беретін болса, онда 
оны  білік деп  атайды.  Ал  ось деп  айналып  түратын  тетік- 
болшекгерді үстап қана түратын, бірақ олармен бірғе айнал- 
майтын (айналдырушы момент бермейтін) тетікболшектерді
айтады.
Кобіне  білікке  әсер  ететін  күпггер  оның  үзына  бойьгаа 
біркелкі әсер етпейді.  Сондықтан оның беріктілігі түрақты 
болуы үшін біліктің диаметрлерін әр түрлі етіп жасайды (39- 
сурет). Оның негізгі элементтері:  1 — қиықжиек; 2 — цапфа;
3  — кертік; 4 — белдеме; 5 — кілтекке (шпонкаға) арналған 
ойық (паз); 6 — центрлік тесік;  7 — галтель.
Қиықжиек
  (фаска)  деп  тетікболшектерді  қүрастыруды 
жеңілдету  үшін  жасалатын  қиық  конус  тәрізді  бетпен 
шектелген және өдейі оңделетін тетікболшек элементін айтады. 
Қ иы қж иектер  бүрандамаларда,  үстастырмаларда 
(шпилькаларда) және оларға арналған тесіктерде де кездеседі.
35

т
39-сурет 
-Ж  
I
Қиықжиек екі өлшеммен анықталады: биіктіп және бүрышы. 
Егер  қиықжиек  45°  бүрышпен  жасалған  болса,  оның 
I 
өлшемдерін 
сх45° 
деп көрсетеді, мүндағы 
с
 
қиықжиектің
биікгігі. 
. 
|  
I
Білікті  өндеу кезінде  тасқайрақ доңғалағының  шығуын 
қамтамасыз ету үшін кертіктер мен галтель жасалады. Гатгель 
шеңбер доғасымен бір жазықгықта жататьш, бірақ шеңберден 
тыс  орналасқан түзуден айналғанда пайда болатьш бетпен 
I 
шекгеледі. Осындай бетгерді тор деп атайды. Мүндай бетгерді 
күндедікті  өмірде  жиі  кездестіреміз.  Мысалы,  машина 
доңғалағының камерасын алып, оны ауамен толтырсақ, тор 
і 
беті шығады. Тор түзу сызықпен төрт нүктеде қиылысады. 
Сондықтан  оны  төртінші  ретгі  бет  деп  те  айтуға  болады. 
Галтель тор бетінщ тек бір бөлігімен ғана шектелген. Керпктщ 
пішіні күрделірек. Ол үш түрлі бетген түрады: қиық конус, 
цилиндр  және  тор.  Центрлік  тесік  білікті  белдекте  бекіту 
үшін керек.  Оның геометриялық пішіні де үш түрлі беттен 
түрады:  конус,  цилиндр  жөне  қиық  конус.  Бүл  аталған
элементтер тетікбөлшектерді жасауды және  оларды  қүрас- 
тыруды жеңілдету үшін керек. Олар технологиялық процес- 
термен байланысты болғандықтан, 
технологиялық элементтер
депаталады. 
. 
.  .
Біліктер мен осьтердің тірекке тірелетш бөлігш 
цапфа
 деп
атайды. Олардың ортащылары 
мойынша
 (шейка), ал шетюлері
шип
 деп аталады. Тегершіктер мен тісті доңғалақтар ығысып
кетпеулері үшш қалдырылатын белдемелер және кштектерді
орналастыратын ойықтар да білік пен осьтерге тән элементтер.
36

Осы  аталған  элементтер:  цапфа,  белдеме  жөне  кілтекке 
арналғак  ойық,  білікті  қүрастырылатын  бүйымның  басқа 
тетікбөлшектерімен біріктіру үшін керек. Сондықтан олардың 
өлшемдері,  піш індері  мен  орналасулары  сәйкес 
тетікбөлшектермен  үйлестіріле  отырып  анықталады  жөне 
есептеледі.  Бүл арада бүйымның атқаратын жүмысы, оның 
конструкциясы ескеріледі. Тетікбөлшектің осындай елшемдері 
мен  пішіндері  әр  түрлі  есептеу  нәтижесінде  табьшатын 
элементтерін 
конструктивтік элементтер
 деп атайды.
Кейде бір элемент конструктивтік те және технологиялық 
та міндеттерді атқаруы мүмкін.
Білікгің түрлері  коп.  Мысалы,  іштен жанатын  қозғалт- 
қыштарда  кездесетін  иінді  білікті жақсы  білесіңцер.  Иінді 
білік  жылжымалы  қозғалысты  айналмалы  қозғалысқа 
түрлендіруде  аса маңызды тетікболшек болып есептеледі.
Тетікбөлшекгерді типтік, үйлестірілғен және оригинал деп 
үш топқа бөледі. 
Типтік тетікбтшектерге
 олардың пішіндері, 
өлшемдері  мемлекеттік стандарттар  бойынша  анықталған, 
өндірісте кең тараған тетікболшектерді жатқызады. Мысалы: 
бүрандалар,  бүрамалар,  сомындар,  үстастырмалар,  тісті 
доңғалақтар,  қүбырлар,  рельстер  және  т.б. 
Үйлестірілген 
тетікбшшек
 деп басқа машиналарда бүрыннан қолданылып 
келе  жатқан,  бірақ  біздер  қарастырып  отырған  машинада 
бүрын пайдаланылмаған тетікбөлшекті айтады. Осы машина 
үшін  әдейі  жасалған  және  озіне  үқсас  болшектер  бүрын 
болмаған тетікбөлшекті 
оригинал тетікбөлшек
 дейді.
Сызу пәнінде тек қана типтік тетікбелшектердің сызбалары 
қарасгырьшады.
Жаттығулар
1.  Біліктің осьтен айырмашьыығы қандай? 39-суреттегі кескіндіні түсіңцір. 
Басты  көріністі,  шығарылған  қималар  мен  элементгі  көрсет.
2.  Тетікбелшектің конструктивтік элементгері деп оның қандай элемент- 
терін  айтады?  Біліктің  конструктивтік  элементтерін  көрсет.
3.  Тетікбөлшектің технологиялық элементтері деп оның қандай  элемент- 
терін  айтады?  Біліктің 
технологиялық 
элементтерін  көрсет.
4.  Тор деп қандай бетті айтады және тор қалай жасалады? Торды неліктен 
төртінші  ретгі  бетке  жатқызады?
5.  Иінді  білік  қаңдай  машинада  және  не  үшін 
қолданьілады?
6.  Тетікбөлшектерді  қандай  негізгі  үш  топқа  бөледі  және  сызу  пәнінде 
қандай  тетікбөлшектер  қарастырылады?
37

3.3. Тегершіктер, серіппелер
Техникада  тегершіктердің  атқаратын  жүмыстарына
байланысты екі жағдай кездеседі. 
йЩ
1-жағдай. 
Тегершік  (м аховик)
  —  маш ина  білігіне 
қондырылатын,  массасы  есептелген  мөлшердегі  ауыр 
тетікбөлшек.  Оның  атқаратын  қызметі  —  механизмдердің 
қозғалысын  бірқалыпты  қозғалысқа  жақындатып  реттеу. 
Машинаньщ жылдамдығы артьш кетсе, тегершік оған кедергі 
жасайды. Бүл жағдайда ол кинетикалық энергияны жинактап, 
механикалық энергияның аккумуляторы рөлін атқарады. Ал 
машинаньщ жылдамдығы кемісе, тегершік қозғалтқьпптьщ 
қуатын  күш ейтпей-ақ  өзі  жинаған  энергия  есебінен 
жылдамдықты кемітпейді, түрақты етіп үстайды. Тегершік- 
тердің пішініне физикалық талаптар қойылмайды. Ол қүрсау 
(1)  деп  аталатын  ауыр  дискіден,  шыбықтардан  (2)  және 
күпшектен  (3)  түрады  (40-сурет).  Күпшектің  ортасында, 
сырты цилиндр жөне қиық конус беттерімен шектелген оське 
арналған тесігі (қуысы) болады. Ал күпшек тесігінде кілтекке 
арналған  ойық  бар.  Тегершіктің  пішінін  түсіну  үшін  оны 
сызбада екі кескінде корсету жеткілікті.  Басты кескін оның 
осі  арқылы  өтетін  фронталь  жазықтықпен  тілу  арқьшы 
алынған.  Тілікте  шыбықтар  кесілгенімен  сызықталмаған, 
осыған  назар  аударыңдар.  Сол  жақ  көрініс  қосымша 
түсініктеме  беруді керек етпейді.  Шыбықтардың көлденең 
қимасын түсіну үшін шығарылған 
А
 — 
А
 қимасы сызылған. 
Тегершікке  сыртқы  пішіні  жағынан  үқсас  тетікбөлшек
1
40-сурет
38

5 шыбың
ш
41-сурет
кайысты  берілісте 
кездесетін  шкив.
Бірақ  шкивтің  ат- 
каратын  жүмысы 
мүлдем  басқа  бод- 
ғандықтан,  оның 
салмағы тегершіктен 
бірнеше  есе  аз 
болады.
2-жағдай.  Те- 
гершік деп аталатьш 
тетікбөлшектер  ма- 
шиналардың басқару
жүйелерінде  кез-
деседі.  Мысалы,  су  қүбырларьшдағы  шүмекті  ашып-жабу 
үшін қолданылатын бөлшек. Осындай тегершіктің салмағы 
мүмкіндігінше  аз  болғаны  дүрыс.  Сондықтан  оларды 
пластмассадан жасауға болады, ал 1-жағдайда қолданьшатьш 
тегершік  көбіне  шойыннан  жасалады.  Кран  тегершігінің 
қүрсауы жүмыр, тор тәріздес больш келеді, ал оньщ шыбық- 
тарыньщ көлденең қималары да жүмыр болады.
Тегершік симметриялы тетікбөлшектер қатарьша жатады 
және оньщ бірдей элементгері (шыбықтары) біркелкі орналас- 
қан.  Осындай жағдайда сызба салуды оңайлату үшін тетік- 
бөлшектердің бірдей элементгерінің тек біреуін сызады да, 
олардың санын көрсетеді (41-сурет).
Серіппе деп аталатьш тетікбөлшекті көріп жүрсіндер. Ең 
қарапайым серіппе деп резеңкені айтуға болады: оны қыссақ 
сығылады, ал босатсақ, бастапқы қалпын сақтайды. Резеңке 
баудың  бір  үшынан  мықтап  үстап  түрып,  екінші  үшынан 
тартсақ,  ол  — созылады,  босатып  жіберсек,  қатты  серпіп, 
қолды  ауыртуы  да  мүмкін.  Ендеше,  серіппе  атқаратын 
жүмысына қарай,  екі түрлі болады:  сьпылу серіппесі және 
керілу серіппесі.  Сыртқы пішініне қарай серіппе  цилиндр, 
конус  және  шиыршық  (спираль)  тәріздес  болуы  мүмкін. 
Шиыршық  тәріздес  серіппені  сағат  механизмдерінде 
қолданады. Көлденең қималарына қарай серіппелер шаршы, 
тіктөртбүрыш  жөне  дөңгелек  қималы  болып  келеді. 
Машиналарда цилиндр тәріздес дөңгелек қималы болаттан 
істелген серіппе көп кездеседі.
Сығылу  (42,  а-сурет)  жөне  керілу  (42,  ө-сурет) 
серіппелерінің  сызбалары  келтірілген.  Олар  бос  күйінде, 
сыртқы  әрекет  ескерілмей  кескінделеді.  Проекциялағанда 
геометриялық зандьшықтар сақталса, серіппелердің көріністері 
синусоидалар  деп  аталатын  қисық  болады.  Сызба  салуды
39

ФН
42-сурет
оңайлату үшін қисық- 
тарды  түзу  кесінді- 
лермен  алмастырады. 
Алдымен горизонталь 
ось  сы зы ғы ,  одан 
кейін  оған  параллель 
бірдей  қаш ықтықта 
орналасқан екі үзілме 
н үктелі  сы зы қтар 
жүргізіледі.  Олардың 
арасы  серіппе  диа- 
метрінен  (0   19  және 
022)  оны  жасайтын 
сы м ны ң  диаметрін 
(0  2,5 жөне  0   3) ше- 
гергенде қалатын қал- 
дықтың  жартысына 
тең.  Егер  серіппенің 
орам  саны  төрттен 
арты қ  болса,  онда 
сызбада  оның  әрбір
үшының  тек  екі  орамын  ғана  көрсетеді.  Қалған  орамдар 
көрсетілмейді. Сығылу серіппелершің шепа орамг
доғасының 3/4 бөлігіне дейін қиылып, жаншылады да, серіппе 
осіне перпендикуляр орналасқан тіректік бет пайда болады. 
Керілу  серіппелерінің  үштарында  ілмекшелері  бар.  Көрші 
орамдардың арақапшқтығын серіппенің қадамы деп атайды. 
42-суреттегі  сығылу  серіппесінің  қадамы  —  8  мм.  Сығылу 
және  керілу  серіппелерінің  айырмашылығы,  сығылу 
серіппелерінің орамдары арасында саңылау қалдырылса, керілу 
серіппелерінің  орамдары  біріне-бірі  қысылып  жасалады. 
Керілу серіппелерінің қадамы серіппе жасауда пайдаланылған 
сымның диаметріне тең. Сызбада серіппелердің үзыңдықтары
және  басқа да өлшемдері көрсетілген.  Олардан басқа орам 
саны, серіппе жасауға керек сымньщ үзындығы мен маркасы, 
орамдардьщ оралу бағьпы және сынау нәтижелерін көрсететін
диаграммалар белгілі болуы керек.
Сызбадағы өлшемдері 2 мм-ден кем сымдардан жасалған
серіппелердің  кескінін  жуанырақ  бір  сызықпен  жүргізіп
көрсетуге  болады,  ал  кейде  басты  көрініс  үшін  серіппенің
бойлық тілігін сызу тиімді болуы мүмкін.
Жаттығулар
1.  Тегершік  деп  аталатын  тетікбөлш ектің  басты  элементтерін  ата. 
Қүрсаудың,  шыбықтардың  пішіндері  қандай  болуы  мүмкін?
40

2.  Тегершік сызбасында  кездесетін  ерекшеліктер  мен  шартгы  кескіндерді
атап  көрсет.  Көрініс,  тілік  және  қима деп  аталатын  кескіндерді  тап.
3.  41-суреттегі  тегершікті  дәптеріңе  көшіріп  сал.  Онда  сызбаны 
ыкшамдамай  тегершіктің  5  шыбығын  түгел  көрсетіп  сыз.
4.  Серіппе пішіндеріне қарай және атқаратын қызметтеріне қарай қандай
түрлерге  бөлінеді?
5. Дәптеріңе 42-сзфетгегі сепіппелерді екі есе үлкейтіп сызып, өлшемдерін
түсір.  С еріппенің  үзындығы,  диаметрі  ж әне  қадамы  туралы 
түсінгеніңді  дөптеріңе  жаз.
6.  Автомобильдің  рессорын  серіппе  деп  айтуға  бола  ма?  Егер  рессорды
серіппе дейтін болсақ, онда ол сығылып жүмыс атқара ма, әлде керіліп 
жүмыс атқара  ма?  Рессордың сызбасын  сал.
3.3. Тісті донғалактар
Қозғалыстьщ қозғалтқыштан жүмыс істейтін машиналарға 
қалай  берілетінін  күнделікті  өмірде  көріп  жүрсіңдер. 
Қозғалысты бір механизмнен екінші механизмге жеткізу үшін 
керекті  тетікбөлшектердің  жиынын  беріліс  деп  атайды. 
Механикалық берілістердің түрлері: қайысты,  шынжырлы, 
үйкелісті және тісті берілістер. Тісті берілістер машиналарда 
ете көп кездеседі. Мысалы, әрбір металл жонатын 
белдекте 
қырықтан астам, ал әрбір автомобильде жиырмаға жуық тісті 
берілістер қолданылады.  Тісті берілістердің басты типтерін 
атайық.
Еғер  айналмалы  қозғалысты  жетекші  біліктен  оған 
параллель жетектегі білікке беру керек болса, 
цилиндрлік тісті 
беріліс
 қолданылады (43-сурет). Тісті беріліс жетектеуші жөне 
жетектелуші біліктерғе қондырылған екі доңғалақтан түрады. 
Бүл тісті доңғалақтар өзара сыртгай (43,а-сурет) немесе іштей 
(43,0-сурет)  ілінісулері  керек.  Тісті доңғалақтардың қозға- 
лыс бағыттары  іпггей  іліністе  бағыттас,  ал  сырттай  іліністе 
қарама-қарсы болады. Егер тісті доңғалақтардың гістерінің
а) 
в)

жүктеу/скачать 8,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: