бүйымнын  аты  бірнеше  сөзден  түрса,  онда,  алдымен,  зат

Негізгі  жазу  сызба  қаріптерімен  орындалып, 
үқыппен 
толтьфылады. Бірінші бағанға жазуды 7-қаріппен, 2 және 8- 
бағандарға 5-қаріппен орындаған дүрыс. Ал қалған бағандар 
3,5-қарпімен толтырылады.
5.2. Теіікбөлшектіц сызбасы
Тетікбөлшектің  сызбасы
 деп тетікбөлшек кескіндерінен 
түратын  және  оны  жасауға,  бақылауға  керекті  басқа  да 
мәліметтер бар қүжатгы айтады.
Тетікбөлшектерді  түрлі  әдістермен  жасайды.  Мысалы, 
оларды, алдымен, шойыннан қүйып, керек беттерін металл 
жонатын белдектермен тегістеуге болады.  Кейде фасондык 
немесе  сорттық  прокаттан  соғу,  штамптау  тәсілдерімен 
дайындап алып,  одан кейін токарлық белдектерде  өңдейді. 
Зауьггтарда, шеберханаларда тетікболшекті оның сызбасына 
қарап  жасайды.  Сызбада  тетікболшекті  жасау  үшін  керек 
мағлүматтар  түгел  болулары  керек.  Жалпы  алғанда,  тетік- 
бөлшек қандай болса, сызбада оны сондай етіп кескіндейді. 
Кескіндердің озара тікбүрыш жасап орналасқан жазықтық- 
тарға  тікбүрыштап  проекциялау нәтижесінде  алынатынын 
білесіндер.  Қажет  болған  жағдайда  тіліктер  мен  қималар
Апмвты
105
 -  
мектёп
бом т  СтЗНКТ 380-гі
75-сурет
78

чолданылады.  Кескін  саны  мүмкіндігінше  аз,  бірақ  тепк- 
Зөлшектің  пішінін  толық  анықтау  үшін  жеткілікті  болуы 
ларг. Сызбаларды салуды жеңіддету жөне тездету үшін, олар- 
ощ  түрғызуды  оңайлататын  келісімдерді  де  пайдаланады. 
Мысалы, тісті доңғалақтың, бүрандалардың кескіндерін салу 
ерекшелікгерімен таныстыңдар.  Өлшемдерді түсіру кезінде
0   сияқты белгілерді жиі пайдаланады.
Тетікбөлшектің сызбалары сызу аспаптарын пайдаланып, 
масштабты  сақтай  отырып  сызыладьі.  Тиімді маспггаб  1:1, 
яғни  накты  шамасьш  сақтап  салу.  Бірақ,^ тетікбөлшек  өте 
үлкен болса, оны кішірейту маспггабьш пайдаланып сызады. 
Пішіні  күрделі  үсақ  тетікбөлшектерді  сызбада  үлкейту 
масштабын  пайдаланып  сызады.  Мысалы,  ағаш  өңдеу 
өндірісінде  қолданылатын  белдектің  қысу  механизмшщ 
тетікбөлшегі “Аша” сызбасын қарастырайық (75-сурет). Сызба 
А4 пішіміне  сальшған.  Негізғі жазудан тетікбөлшекгің аты
“Аша” екенін және ол болаттан  (Болат Ст 3  МЕСТ 380-71)
жасалатыньш көреміз. Тетікбөлшекгің үш кескіні салынған.
Басты көріністе жергілікті тілік пайдал анылған.
Үстіңгі  көріністің  орнына  горизонталь  тілік  сызылып,
өлшемдері түсірілген. 
|  
. . .
75-суреттегі сызбадан тетікбөлшектщ пшшпн көз алды-
мызға елестете аламыз.Өлшемдер жеткілікті түрде берілген.
Тетікбөлшекті қандай материалдан жасау керек екені белгілі.
Бірак,  бүл  сызбаны  пайдаланып,  онда  көрсетілген  тетік-
бөлшекті жасап шығаруға болмайды. Өндірісте пайдалануға
жарамды сызба алу үшін, оны көптеген қосымша мәліметтер-
мен толықтыруға тура келеді. Осындай сызбаға қойылатъш
қосымша талаптарды сызудан басқа пәндерде де карастырады.
Міне, осылардьщ кейбіреуін айта кетелік.
Өндірісте қолданылатьш сызбаларда дөлдік шектері мен 
қондырулар көрсетілуге тшс. Окушылар сызбада өлшемдердің 
ауытқу шектерін көрсетпеулеріне болады. Ал, дәлдік шегін 
бүгінгі күннің талаптарына сай есептеу коп нәрсені білуді,
төжірибені керек етеді.
Микроскоппен 
қарап, 
тетікбөлшекгің 
қай 
беп тепстеу және
қай  бетінің  кедір-бүдырының  көптеу  екенін  айта  аламыз. 
Бетгің тегістігін сипатгайтын бірнеше параметрдің екеуін атап 
өтейік:  профильдің арифметикалық орташа  ауытқуьі және 
профиль  бүдырының  орташа  биіктігі.  Олардьщ  біріншісін 
Яа,
  ал  екіншісін 
Яі
  әріптерімен  белгілейді.  Профильдің 
арифметикалық орташа ауыткуының сан шамасы 0,008+100 
мкм,  профиль бүдырының орташа биіктіп  мына аралықта 
болады:  0,025+1600  мкм.  Тетікбөлшек  беттерінің  кедір-
бүдырлығы  сызбада  көрсетілуі  тиіс.  Кедір-бүдырлықты

Н * ( 1 ,5 ...3 ) Ь
а) 
ә) 
6)
76-сурет
көрсету  үшін  76-суретте  берілген  үш  белгінің  біреуін 
пайдаланады.  Егер  тетікбөлшектің  бетін  тиісті  дәрежедегі 
тегістікке жеткізу үшін ол бетгі жону керек болса,  онда 76, 
а-суретегі белгі қойылады. Егер бетгі жонбайтын болса, оңда 
76,  ә-суреттеп белгіні қою керек. 76, 5-суретгегі белгі тетік- 
бөлшек бетінің кедір-бүдырлығын алу жолын  конструктор 
тағайындамаған жағадайда қойылады.  Кедір-бұдырлықтың 
белгісі  сол  бетгі  корсететін  сызьщтың  үстіне  салынады. 
Мысалы,  77,  а-суретті  қараңцар.  Білік  бедцемесінің  оң 
жағындагы  цилиңцрдің  бүйір  беті  жонудьщ  нәтижесінде 
тегістелуі керек екені көрсетілген. Бетгі тегістегеннен кейінгі 
арифметикальщ  орташа  ауытқуы 
(Яа)
  3,2  мкм-ден  аспауы 
керек. Мүнда кедір-бүдырлық параметрін белгілейтін әрілтің 
жазылмағанына  көңіл  аударындар.  Егер  тетікбөлшектің 
барльпс, беттершің кедір-бүдьфлығы бірдей болса, оңца кедір- 
бүдырлық белгісін сызбаның оң жақ жоғарғы бүрышына 77, 
ә-суретгегідей етіп көрсетеді. Бүл белгі тетікбөлшектің барлық 
беті  профиль  бүдырының  орташа  биіктігі  32  мкм-ден 
аспайтындай  болып  тегістелуі  керектігін  корсетеді.  Бүл 
жағдайда параметрдің  белгісі  міндетті түрде  жазылады.  77, 
а-суретте де осьцан үқсас оң жақ жоғарғы бүрышында кедір-
77-сурет
80

■
■
I
н*
I
бүдырлық белгісі бар.  Ондағы бірінші белгі тетікбөлшектің 
бетгері берілген сызба бойынша өңделмейтінш көрсетеді, ал 
екінші  белгіні  “сызбада  кедір-бүдырлыгы  көрсетілген
бетгерден басқасы” деп оқуга болады.
Сызбадагы  кедір-бүдырлық  белпсшщ  бшктіп 
һ
  өлшем
сандарының биікгігіне тең,  ал  оң жақ бүрышқа қоилатын
белгі бүдан  1,5 есе үлкен болады. Н-(1,5...3) • һ.
Өңдіпісте қолданылатьш, сызбаларда тепкбөлшек беггершщ 
пііпіндері мен орналасуының ауыгқу шектері де көрсетшеді. 
Тетікбөлшекті өндеу, басқа тетікбөлшектерге сәшсестендіру, 
онын  материалына  қойылатын  талаптар  жөншде  непзп 
жазүдын жогаргы жагына мәтін түрінде жазып көрсетшеді.
Тетікбөлшектің сызбасьш оньщ өзіне қарад отырып салуга 
болады. Осы мақсат үшін, алдымен, тетікбөлшекпң эскизш 
(эскиз  туралы  келесі  параграфта  айтылады)  салады. 
Тегікбөлшек сызбасын эскизге қарап салады. Тегайөлшектщ 
сызбасын  қүрастырылган  бүйымдар  сызбасын  бөлшекгеу 
арқылы  да  салуга  болады.  Қүрастыру  сызбаларын  тетік-
бөлшектеү туралы кейінірек айтылады.
Дайын сызбаны оқи білу керек. Сызбаны оқу деп нәрсе-
нің 
жазық кескіндері бойынша оның көлемдік пшпнш жөне
өлшемдерін  анықтауды  айгады.  Сызбаны  мынадаи  ретпен
окү
 
үсынылады:
1.  Тетікбөлшек  сызбасының  негізп  жазуьш  оку  керек.
Одан  тетікбөлшектің  атауын,  материалын,  кескіндердің 
масштабын және басқа мәліметтерді білуге болады.
2.  Сызбадагы  тетікбөлшектің  басты  көрінісш  анықтау 
керек  Берілген кескіндерге қарап, олардың қайсысы корішс, 
•шгік жөне қайсысы қима екенін ажырата білу керек.
3. Көріністердің арасындагы проекңиялық баиланыстар 
ескере огырып, тетікбөлшекгің пішінін толығырақ анықтауға
^^^Тетікбөлшекті ойша қарапайым геометриялық денелерге
ажыратьш,  одан  кейін  оларды  қайтадан  ойша  біріктірш,
тетікбөлшектің кеңістік пішінш елестету керек.
5. Сызбадағы өлшемдерді оқып, оларға сөикес тепкбөл-
шекгің өлшемдерін анықтайды.
Жаттығулар
1.  Тетікбөлшекгщ  сызбасы деп  қаңдай қүжатгы  айтада?
2.  Тетікбөлшектерді  зауыттарда,  шеберханаларда  қалай  жасайды
3  Негізгі  жазу  не  үигін  керек  жөне  онын  габарит  елшемдері  қа
4  Тетікбалшек  сызбасы  қандай  талаіггарға  сай  орындалады.  и
окушылар  салған  сызбанын  өндірісте  пайдаланылатын  с
айырмашылығы  бар  ма?

5.  Тетікбөлшек бетінің кедір-бүдырлыгы туралы не айта аласын? Сызбада
кедір-бүдырлықты  қалай  көрсетеді?
6.  75-суреттегі  тетікбөлшектің  сызбасын  оқы. 
я
5.3. Тетікболшектің эскизі
Эскиз
 деп өндірісте тек бір рет қана пайдалануға арналған 
конструктордық  құжатты  айтады.  Эскиз  нөрсенің  кескін- 
дерінен және басқа да нөрсе туралы мәліметтерден тұрады. 
Эскизде  нәрсені  өзара  перпендиуляр  жазықтықтарға  тік 
бұрыштап проекциялау әдісімен кескіндейді, бірақ ол сызу 
аспаптарының  көмегінсіз  салынады.  Сондықтан  эскизде 
масштаб болмайды. Алайда кескінделетін бүйым боліктерінің 
арасындағы пропорционалдықты шамамен сақтай отырып. 
эскизді көз молшері масштабымен орьшдау керек.
Ғалымдар,  инженерлер  жаңа  машинаның  жобаларын 
жасағанда  эскиздерді  кең  түрде  пайдаланады.  Алдымен, 
эскиздік жоба жасалады, оған бірнеше рет озгеріс енгізіледі. 
Эскизді масштабсыз қолдан сызатын болғандықтан, оны салу 
оңай.  Коңілге үнамаған нөрсенің эскизін қайта-қайта салу 
онша қиындыққа соқпайды.  Сондай-ақ,  эскиздер машина 
жөндегенде,  яғни істен шыкқан тетікбөлшек орньша жаңа 
тетікболшек  жасау  қажет  болғанда  қолданылады.  Бүл 
жағдайда эскизді істен шьпсқан тетікболшекке қарап отырып 
салады.  Кейде  ондіріс  орьшдарьшда  тетікболшекті  тікелей 
эскиз бойынша жасайды. Өйткені эскиз техникалық маңызы 
зор конструкторлық қүжат болып есептеледі. Эскизде кеткен
қателік, оньщ сызбасына ауысады, ал одан кейін машинаның 
озі  де  ақаулы   болып  табы лады .  Э ски з  өмірде  кең
пайдаланъшады. Мысалы, физика және химия пәндеріндегі
зергханалық аспаптардың және қүралдардың эскиздерін салуға 
тура келеді.  Геометрия есептерін шығармас бүрын,  есептін 
шартындағы геометриялық фигураның эскизін (техникалық 
суретін)  салып  алу  керек.  Осындай  эскиздер  физиканы, 
химияны,  геометрияны,  тіпті,  жалпы  алғанда  техниканы 
меңгеруге комегін тигізеді.
Сонымен,  тетікбөлшектің  эскизі
  деп  оның  кескінінен 
түратын және тетікболшекті жасау үшін керекті мәліметтер 
түгелдей берілген конструкгорлық қүжатга атайды.  Тетік- 
болшектің сызбасы  қандай міндет атқарса,  оның эскизі де 
сондай міндет атқарады.
Эскизді, өдетге, миллиметрлік қағазға салады. Оқушыларға 
эскизді торкоз дәптер бетіне салу қолайлы. Торкөз бойынша 
параллель және перпендикуляр сызықтар жүргізу, тетікбол-
82

шекті кескіндегенде оның бөлікгерінің пропорционалдығын
сактау, 
қағаздағы сызық бойымен түзу сызық жүргізу оңай.
Эскизде шеңберді және оның доғаларын қолдан жүргізуге 
түра  келеді.  Бүл  жүмыс  бастапқыда  оқушыларға  оңай 
болмайды. Сондықтан шеңберсызарды пайдалануға рүқсат 
етіледі, бірақ кейіннен шеңбер жөне оның доғалары қолмен
бастырыла жүргізілуі қажет.
Эскиздегі  сызықтар  біркелкі  және  айқын  болуы  тиіс.
Сызык жүмсақ қарындаигтармен (М немесе 2М) жүргізіледі. 
Жазулары түгелдей сызба қарпімен орындалады.
Тетікбөлшектің озіне қарап отырып, оның эскизін салуды 
қарастырайық.  Эскизге  тетікбөлшек  кескінін  мынадай
кезендерге бөліп орындау тиімдц. 
_   .  _
1-кезең. 
Тетікбшшектің пішінімен танысу.
 Тепкболшекті
колға алып, оны аударьш-тоңкеріп қарайды; оның пшіінімен 
танысады  Түтас тетікбөлшектің және оның жеке болікгершщ 
геометриялық пішінін айқын үғыну үшін, тетікболшекп ойша 
қарапайым денелерге  тарқату немесе  толықтыру пайдалы. 
Мысалы, біз “ернемек” деп аталатын тетікболшекгщ эскизш 
салудағы негізгі кезендерге тоқталайық (78, а-сурет). Оның 
пішініне  геометриялық  талдау  жасау  үшін,  ернемекті 
(фланецті) ойша екі бөлікке тарқатуға болады (78,  ә-сурет). 
Бірінші бөліктің пішіні өте қарапайым, екі жазықтық және 
оргақ осі бар екі цилиндр бетімен шектелген. Екінші боліктщ 
пішіні одан  күрделірек.  Оны тесікгерін  бітеп толықтыруға 
болады.  Диаметрлері  бірдей  екі  цилиндр  және  диаметрі 
үлкенірек  үшінші  цилиндр  алып,  оларды  осьтері  оір
жазықтықта және үлкен цилиндр ортасында орналасатьшдаи 
етіп орналастырайық. Цилиндрлерді қоршайтын төрт жанама 
жазықтық жөне  оларға перпендикуляр екі жазықтық жүр- 
гізіледі. Енді, осы үш цилиндр және алты жазықтық анықтаи-
78-сурет

тын фигураны аламыз. Алынған фигураны үш жерден дөн- 
гелектеп тессек, екінші дене (78, о-сурет) шығады. Осы кезең- 
де тетікбөлшектің қолданылатын жері, атқаратын жүмысы. 
материалы  туралы  да  ойластырған  жөн.  Тетікбөлшекке  ат 
қою керек. 
*'*
2-кезең. 
Тетікбөлшек кескіндерінің жеткілікті санын анық- 
тау.
 Басты кескінді таңцап ала білу керек. Ол тетікбөлшектің 
пішіні туралы айқын түсінік беруге тиіс. Тіліктерді, қималар- 
ды, 0  жөне  таңбаларьш,  сондай-ақ тетікбөлшектің қальщды- 
ғын, үзындығьш көрсететін шаргты белгілерді пайдалана оты- 
рып,  кескіндердің  санын  мүмкіндігінше  азайту  керек. 
Ернемек тесікгерінің осьтері арқылы жазықтық жүргізсек, 
ол  жазықтық симметрия жазықтығы болады.  Басты кескін 
осы  симметрия  жазықтығына  параллель  жазықтықка  тік 
бүрыпггап  проекциялаудың  нөтижесінде  альгнады.  Тетік- 
бөлшектің фронталь проекциясы симметриялы болғандықтан, 
басты  кескінде  жарты  көріністі жарты  (фронталь)  тілікпен 
жалғастыруға болады. Ернемек үшін кескіндердің жеткілікті 
саны екеу.  Басты  кескіннен басқа  үстіңгі көріністі  салу
керек.
3-кезең. 
Эскиз салатын пішімді таңдау.
 Пішімнің өлшем- 
дері  белгіленген  кескіндерді  жөне  түсірілетін  өлшемдерді 
орналасгыруға мүмкіндік беретіндей болуы қажет.
Торкөз дөптердің  ортасын  бекітетін темірін  ақырындап 
босату керек. Сонда альгнған парақтардьщ ені 
А
 4 пішімінің 
еніндей, ал үзындығы сөл үзын; үзындықтарын 6...8 торкөзге 
қысқартса, эскиз салуға болатьш қағаз  аласьщдар.
4-кезең. 
Таңдап  алынган  пішімді  эскиз  салуга  дайындау. 
Пітігім өлшеміне сөйкес оның шетін көрсететін тіктәргбүрыш- 
ты салады.  Сызба жақтауьгн (рамкасьгн) сызадьг. Жактауды 
пішімнің үстіңгі, оң жөне төменгі жақтарынан 5 мм қашық- 
тықта,  ал  сол  жағынан  20  мм  қашьгқтьгқта  жүргізетінін 
білесіндер.  Пігггімнің  оң  жақ  төменгі  бүрьптгынан  негізгі 
жазуға орын қалдырадьг.  Бүл орынның үзьгндығы шамамен 
185 мм,  ал ені 55 мм болуы қажет.
5-кезең. 
Кескіндерді  пішімге  алдын  ала  орналастыру.
  Көз 
мөлшермен  масштабын таңцап алу керек, яғни тетікбөлпіекті 
эскизде үлкейту немесе  кішірейту қажеттігін анықтаймыз. 
Мысальг,  тетікбөлшекті  шамамен  1,5  есе  үлкейтіп  немесе 
шамамен  3  есе  кішірейтіп  салуға  болады.  Ал,  мүндай 
масштабтың жоқ екенін білесіңцер. Тетікбөлшектің габарит 
сьгртшек өлшемдері арасындағы пропорциялық қатынастар 
анықталады. Оның биіктігі шамамен үзындығьшан неше есе 
кіші  немесе  есе  үлкен?  Үзындығы  оның  енінен  неше  есе 
үлкен?  Бүл жерде тетікболшелшекті өлшеудің қажеті жоқ,

аталған қатынастарды шамамен тетікбөлшекке қарап отырьш
анықтау  керек.  Осыдан  кейін  эскизде  әрбір  кескш  үшш
габаритгік 
тіктөртбүрыштарды жүмсақ қарындашпен көршер-
көоінбес  етіп  жүргізеді.  Шьпару  жөне  өлшем  сызықтары
осы тіктөртбүрыштардың ішінде орналасқан деп есептеледі
(79, д-сурет). 
.  . 
&
6-кезең. 
Тетікбтіиектің көріністерін жіңішке сызықтармен
салү
 Алдымен ось сызықтарын, симметрия осьтерш жүрпзш 
алаоы. Лроекциялық байланыстардьі сақтау шарт, яғни үсгацт 
көрініс басты коріністің дөл төменгі жағьша, сол жақ көршіс 
оның 
ОҢ 
жақ  қатарына  сальшады.  Әсіресе,  көз  мөлшері
масштабын сақтауға көп көңіл бөлінеді.
7-кезең. 
Тетікбөлшек  кескіндерін  салуды  аяқтау. 
Көріністердің біразьш  тіліктермен  алмастыру;  қималарды, 
жергілікті тілікгерді және қосымша көріністерді салу. Ьүранда
кескіндерін ықшамдап көрсету, көмекші сызықтарды ошіру 
және тіліктер мен қималарды сызьіқтау. Мысалы, 7-кезеңнен
кейінгі алынған кескін 79, ә-суретте бершген.
8-кезең. 
Шывару  және  өлшем  сызықтарын  жүргізу.
  ьүл
кезенде шығару және өлшем сызықтарьш жүргізумен қатар 
диаметрдің,  радиустың,  шаршының,  көлбеудш,  конустьщ, 
бүпанданың шартты белгілері жазыладьі (оО,а-сурет).
9-кезең. 
Сызбага  түсірілетін  тетікбөлшектің  барлық 
өлшемдерін  өлшеу  аспаптары  мен  щралдарын  пайдаланып 
анықтайды.
 Анықталған өлшемдерді өлшем сызықтарьшьщ 
үсгіне жазады.Өлшеу қүралдарымен жөне тепкболшекп өлшеу 
тәсілдеріме н келесі параграфта танысасыңдар.
а) 
Ш
79-сурет

а)
ө)
80-сурет
10-кезең. 
Тетікбөлшек эскизін салуды аяқтау.
 Негізгі жазу 
бағандарын  толтырады.  Салынған  кескіндердің,  түсірілген 
өлшемдердің дүрыстьнъш тексереді. Эскизді жүмсақ қарын- 
дашпен бастыра жүргізеді (80,а-сурет).
Эскиз салғанда үш қарьшдаш пайдаланған орьшды. Қарын- 
даштардың  біреуі  жіңішке  сызык,  екіншісі  жуан  сызық 
жүргізу,  ал  үшіншісі  сызбадағы жазуды  жазу  үшін  қолда- 
нылады. 
3
Сызбаның дүрыс салынғанын тексере білудің маңызы зор. 
Тексеру үшін сызбаны оқи білу керек. Мүғалім оқушылардьщ 
біреуі  салған  эскизді  екінші  оқушыға  тексертіп,  ондағы 
қателерді өздеріне тапқызьш үйретудің тәлім-тәрбиелік мәні 
зор.  Эскизді тексерғенде төмендегі сүрақтарға жауап ізделеді.
• Тетікбөлшектің басты кескіні дүрыс таңдап алынған ба?
• Сызбада басы артық кескін бар ма?
• Тетікбөлшектің  ғеометриялық  пішінін толық  түсіну 
үшін салынған кескіндер  жеткілікті ме?
• Өлшемдер түғел дүрыс түсірілген бе? Қайталаньыатын 
өлшемдер  ж оқпа?
• Негізгі жазу дүрыс толтырылған ба?
Эскизде тілік, қима, бүранда жөне т.б. дүрыс салынбауы 
мүмкін. Ол оқушының бүрын өтілген материалдарды үмытып 
қалғанын  көрсетеді.  Ондай  оқушыларға  өткенді  қайталау 
керек екенін естеріне салған жөн.
Эскиздің дүрыстығы тетікбөлшек эскизіне  қарап,  оның 
сызбасын салғанда анықталады. Осы мақсатта оқушыларға 
мынадай  тапсырма  беріледі:  сыныпта  оқушы  мүғалімнің
86

йакылауымен 
кабинетгегі тетікбөлшектердоңбіреуінің эс™3^
і; ал үйде  осы тетікбелшектің эскизі боиынша  сызбасын
салаі
Сызбаны,  алдымен,  жіңшіке  сызықтардьщ
салып  алады.  Сызба салу ретінің эскиз салу ретшен аиьір- 
машылығы жоқ. Ең ақырында сызбаны бастыра жүрпзетінш 
білесіңдер. Оны мьшадай ретпен орьшдаған тшмді:
•  осьтік және центрлік сызықтар бастырылып  жүрпзшеді,
•  шығару жөне өлшем сызықтары бастырыльш  жүрпзшеді;
•  өлшем  сызықтарының  нүсқамалары  салынады,
•  көрінбейтін  қисық  сызьш,тар  бастырыльш  жүрпзіледі;
•  көрінетін қисык сызьпстар  бастырылып жүрпзшеді;
•  алдымен горизонталь,  кейін вертикаль және соңьшда
көлбеү  көрінбейтін 
с ы з ы қ т а р  
бастырыльш жүрпзшеді;
•  алдымен, горизонталь, кейін вертикаль және соңында
көлбеу көрінетін  сызықтар  бастырыльш  жүрпзшеді,
•  цифрлар мен жазулар бастырылып жүрпзшеді. 
Сызбаны  бастырып  жүргізуде  әр  типтеп  сызықтардың
жуандығы мүқият сақталуы керек. Бөлек қағазға әр типтеп 
сызықтын  үлгісін  сызып  қойып,  сол  жуандықты  сызба 
салүдың басьшан аяғына дейін сақтау қажет. Жазуларды және 
жуан  негізгі  түтас  сызықтарды  М  қарындашымен,  үзшме
сызыктарды ТМ қарьшдашымен және жіңішке сызьщтарды 
Т кдрындашымен  бастырьш  жүргізеді.
Жатгығулар
1.  Эскиз  деп  қандай  конструкторлык  кұжатгы  айтады?  Эскизде  кескін
калай салынады?  Онын масштабы бола ма?  Көз мөлшері  масштабын
калай түсіндіресін? 
.  1
2.  Эскизді  кандай  жағдайларда  пайдаланады?  Онын  күнделікп  тұрмыс-
тағы және  өндірістегі  маңызы  қандай?
3. Эскиз қандай кдгазға саяынады? Эскизде шеңберді және шеңбер доғала-
рын  шенберсызармен  жүргізуге  бола  ма?
4  Эскиз салудын  1,  2,  3,  4 және  5-кезевдерін айтып бер.  Эскизді са^ды  
1-кезеннін  орнына  4-кезеңнен  немесе  баска  кезеңнен  бастауға  бола
ма? 
„
5.  Эскиз  салудың  6,  7,  8,  9  және  10-кезеңдерін  айтып  бер.  Неліктен
эскизді  бірден  бастырып  жүргізуге  болмайды?  Өлшем  сызығын 
жүргізғен  бойда  осы  өлшемді  тетікбөлшектен  анықтап,  өлшем
сызығьгнын  үстіне  жазу  неге  қолайсыз?
6.  Эскизді  тексергенде  қандай  сүрақтарга  жауап  беру  керек.  Тілікп,
қиманы  білмей  тетікбөлшек  эскизін дүрыс  салу  мүмкін  бе.
7  Дайын  сызбаны  қандай  ретгілікпен  бастырып  жүргізеді?  Неліктен 
алдымен  жуан  сызықтарды  бастырып  жүргізуге  болмайды?
87

8. 
8 0
,
0
-суретті  пайдаланы п,  онда 
эскизі  берілген  тетікбөлшектін  тік-
бүрышты  изометриясын  сал.  Изо- 
метрияда  тетікбөлшектің  т  -ін  кесіп
алыгі  таста,  ягни  аксонометриялық 
тілікті  оры нда.  Тетікбөлш ектің 
қию ш ы  ж азы қты қтарда  жатқан 
қималарын  сызықтап  шық.
9.  Аксонометриясы  81-суретте  беріл- 
ген  “ К рон ш тей н ”  деп  аталатын 
тетікбөлш ектің  эскизін,  жоғарыда 
айтылған  10  кезеңді  сақтай  отырып 
сал.
10.  Бүл  тақырыпқа  тағы  да  екі  тетік- 
бөлшектің  эскизін  салу  үсынылады. 
Олардың  біреуі  тісті  доңғалақ,  ал 
екіншісінің  бүрандасы  болу  керек.
81-сурет
5.4. Тетікбөлшекті өлшеу тәсіддері
Эскизге  тетікбөлшектің  өлшемдерін  түсіру  үшін,  оны 
олшеу керек. Тетікбөлшек өлшемдерін анықтағанда әр түрлі 
өлшеу қүралдары қолданылады. Қарапайым алшеу қүралдары- 
на масштабтық  бөліктері көрсетілген темір сызғыш, нуіромер 
және  кронциркуль жатады.  Масштабты  сызғышты  тікелей 
пайдаланьш, тетікбөлшекгің түзу сызықты бөліктерінің үзын- 
дықтарын  анықтауға  болады.  Оның  габарит  өлшемдерін
(үзындығын,  биіктігін  және  енін) 
масиггабты сызғышпен өлшейді (82 
м-
сурет).  Тетікболшек  қырларының 
үзындығын өлшеу оңай.
Кронциркуль
 бір-бірімен топсалап 
үстатылған екі қисық сирақтан түрады 
(82,ә-сурет).  Оны  масштабты  сыз-
82-сурет
ғьпипен бірге пайдаланады. Кронцир- 
кульді тетікбөлшектің сыртқы қисық 
беттерінің өлшемдерін, әсіресе айналу 
беттерінің  диаметрін,  анықтауда 
қолданады.
Н ут ромердің
  кронциркульден 
айьфмашыльпы  —  оның  сирақтары 
түзу  (82,6-сурет).  Оны тетікбөлшек- 
тің  іш кі  беттерінің  өлш емдерін 
анықтауда  қолданады.  Нутромер 
айналу беттерінің ішкі диаметрлерін
88

|  өлшеуге  қолайлы.  Кронциркульді  немесе  нутромерд 
топсаларынан  үстап,  олардың  сирақтарын  арақашьгқтығы 
>  өлшенетін  беттерге  жайлап  тақайды.  Одан  кейін  си- 
[  рақтарының  арасын  өзгертпей  түрып,  масштабты  темір
сызғышпен сирақтардың  аралығын  өлшейді.
1 
1-мысал.
  Екі  тесіктің  осьтері  арасьшдағы  қашықтықты 
өлшеу эскиз салуда жиі кездеседі.  Екі тесисгің диаметрлері 
бірдей  болса,  сызғыштың  масштабты  қырын  тесікгердің 
пентрлері арқылы өтетіндей етіп орналастырады (83,а-сурет). 
Одан кейін шеңбердің сәйкес 
А
 жөне 
В
 нүктелері аралығьш 
өлшейді.  Ал  тесіктердің диаметрлері  бірдей  болмаса,  онда 
шенберлердің өзара жақьш орналасқан нүкгелері 
М
 және 
аральнъш өлшейді (83,ә-сурет). Тесік осьтершің арақашық^ 
тығы 
й
 бірінші жагдайда өлшенген аралыкқа тең, ал екінші 
жағдайда өлшенген аральпсқа тесіктердің радиустарын қосу 
керек.  Бірінші жағдай үшін 
а=\АВ
 |, ал екінші жағдай үішн 
(гАмЫІ+Я + & ,
 мүндағы Л, және 
Я^
 — тесікгердің радиустары. 
Осы мақсат үшін кронциркульді пайдалануға  да болады.
2-мысал.
  Тетікбөлшектің 
Ь
  қабырғасының қальшдығьш 
анықтау (84-сурет). Бүл жағдайда қабырғаның қалыңдығьш 
тікелей  өлшеуге  мүмкіндік  жоқ.  Сондықтан  кронциркуль 
|  мен  сызғышты  пайдаланып,  84-суретте  көрсетшген  ею 
өлшемді 
(а
 мен 
с)
 табамыз.  Іздеп отьфған қальщдықты (0) 
осы екі өлшемнің айырымы түрінде аныктайды:
Ь
 = 
а  —  с.
Аталған  қүралдардың  өлшеу  дәлдіктері  төмен,  олар 
0,5 мм-ден аспайды. Өндірісте дәлдігі 0,1 мм, кейде одан да 
жоғары  болатын 
штангенциркулъ
  деп  аталатын  аспапты
84-сурет

пайдаланады.  Ол жогарыда аталған  үш  аспаптың (сызғыш, 
кронциркуль  және  нутромер)  қызметін  бір  өзі  аткарады. 
Штангенциркульдің миллиметрге бөлінген шкала салынған 
сызғыш төрізді  қарнақ  (штанга) делінетін  тетікбәлшегі  (1) 
болалы. Қарнақтың бір үшында шкаласына тікбүрыш жасап 
орналасатын олшеуіш екі ерні болады  (85,о-сурет). Томенгі 
ерні  (2)  сыртқы,  ал  жоғарғы  ерні  (3)  ішкі  өлшемдер  мен 
диаметрлерді  олшеуге  арналған.  Қарнактың  бойымен 
жылжитын, тап осылардай еріндері бар,  кареткасы болады. 
Каретканы (4) қарнаққа (1) бекітетін бүрама да (5) бар. Осы 
бүраманы босатып қойса,  каретка оңға немесе солға қарай 
оңай сырғанайды. Каретканың төменгі колбеу бетіне арнайы 
түсірілген 
нониус
 деп аталатын шкаласы болады. Нониустын 
үзындығы  19  мм  шкаласы  өзара  тең  10  бөлікке  бөлінген. 
Сонда нониустың әр бөлігі қарнақтьщ екі бөлігінен 0,1  мм~ 
ге қысқа. Осындай штангенциркульдің дәддігі 0,1 мм болады. 
Ондірісте дөдцігі бүдан да жоғары цггангенциркуль түрлері 
қолданылады. 
|  э
Штангенциркульді пайдаланып, тетікбөлшектің сыртқы 
немесе ішкі диаметрін олшеу үшін оньщ өлшеуіш еріндерін 
тетікбөлшектің сөйкес бетгеріне сал қысьш түрьт, каретканы 
қарнаққа  бүрама  көмегімен  қозғальт  кетпейтіндей  етіп 
бекітеді. Одан кейін қарнақ пен нониус шкалаларына қарап, 
өлшеудің нәтижесін оқиды. Мүңда екі жағдай болуы мүмкін: 
нониустың  нәлдік  кесіндісі  қарнақ  ш каласының  бір 
сызықшасымен дөл келеді; нониустьщ нөлдік кесіндісі қарнақ 
шкаласының бірде-бір сызықшасымен дөл келмейді. Мысалы, 
нониустың  нәлдік  кесіндісі  қарнақ  ш каласының  30- 
сызықшасымен дәл келсін (85,ә-сурет). Бүл диаметрдің өлшемі 
30  мм екенін көрсетеді.
Енді  нониустың нолдік кесіндісі  30-сызықшадан  асың- 
қырап,  бірақ  31 -сызықшаға  жетпей  түр  екен  делік  « 85 
,б- 
сурет).  Бүл жағдайда қарнақ шкаласының сызықшасының 
жалғасы болатьш нониустьщ кесіндісін іздейміз. 85, б-суретге 
қарнақтьщ 42-сызықшасына нониустьщ 6-кесіндісі дөл келеді. 
Олай  болса,  ізделініп  оты рған  диам етрдің  өлшемі
30+6 • 0,1=30,6 мм.
Сонымен,  өлшенетін шаманың өлшемін анықтау үшін, 
қарнақ  шкаласынан миллиметрлердің бүгін бөліктерін,  ал 
нониус шкаласынан  —  бөлшек  бөліктерін  анықтайды.
Қарнақтың аргқьі жағындағы ойыққа орналасқан жіңішке 
сызғыш  (6)  болады  (85,а-сурет).  Бүл  жіңішке  сызғыш 
тетікболшек  ойықтарының  тереңціктерін  өлшеу  үшін 
пайдаланылады.
Штангенциркульді пайдаланып, тетікбөлшек өлшемдерін
90

а) 
Қ о р н а к
о

жүктеу/скачать 8,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: