Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

Хлоропласт құрылысы: көк,қызыл түстерді жұтып, жасылды шағылыс тырады.сол себепті жапырақ жасыл болады. Онда сары ,қоңыр, қызғылт түсті каротиноидтар болады. Күзде күн азайғанда ол көбейеді. Хлорофил граналарда орналасады. Граналар күміс ақша сияқты тақташалардан тұрады. тақташа шұқырықтармен байланысады. ф\с осыда жүреді.

Күн сәулесінің әсерінен хлоропластарда АТФ синтезі мен су фотолизі жүреді.

Су фотолизі- жарық эн-ң электрондарды электрон тасымалдайтын қатарлар арқылы 1-еуінен 2-шісіне өтеді. Жарық сіңіргенде 1электрон бөледі,осы электрон бос электрондармен және стромадағы судың Н⁺ қос-ды. 2 электрон және Н⁺ сутегін тасымалдаушы мол-мен қос-ды. НАДФ∙Н –қа айналады.

Сутегі тас-шы НАДФ⁺ 2е + Н⁺+ НАДФ⁺ ∙Н₂ 2 Н₂О→4е +4Н⁺+О₂↑

Күннің ә»серінен АТФ синтезі, НАДФ∙Н түзілуі, су фотолизі жүреді.

ІІІ.Бекіту. Сұрақтар беріліеді.

ІV. Үйге§15. оқу.

V. тест жұмыстары.

Фотосинтез - өсімдіктің күн жарығының энергиясын пайдаланып судан жөне көмірқышқыл газынан органикалық зат-ты (қоректі) түзуі. Фотосинтез - жапы­рак, жасушасының ерекше құрылысы -құрамында хлорофилі (жарық энергиясын сіңіруге қабілетті жасыл пигмент) бар хло­ропласта жүреді. Осы энергияны қолда-нып, өсімдіктер су жөне көмірқышқылы-ның молекуласынан глюкозаны синтездейді. Глюкоза - өсімдікке қажетті негізгі энергия көзі болатын қант. Осы реакция нөтижесінде өсімдік атмосфераға бөліп тұратын оттегі түзіледі. Жапырақ-тың құрылысы фотосинтездің жүруіне ерекше бейімделген: жапырақ тақта-сының беті жарықтың көп бөлігін сіңіреді, лептесік оның төменгі бетінде жапырақ ұлпасы мен ауа арасында еркін газ алма-суды қамтамасыз етеді, ал жүйкенің қою торшасы жапыраққа суды жеткізіп, одан өсімдіктің басқа бөліктеріне фотосинтез өнімдерін

Cабақтытың тақырыбы. Фотосинтезің қараңқыдағы фазасы.Химосинтез.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды фотосинтезің қараңқыдағы фазасы.Химосинтез процесі туралы түсініктер беру.

2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа сабақ

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба «фотосинтез», Сызбанұсқа

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,,трек-сызбамен түсіндіру. кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

нуклеин кышқылдарының жөне т.б. синтезіне жұмсалады. Бұдан кейінгі реакцияларда көміртек оксиді (СО₂) негізгі рөлді аткарады. Хлоропласта СО₂-ні бес көміртекіі (С₅) көмірсумен ферменттің жәрдемімен көміртек атомын тұту реакциясы жүреді. Реакцияның бастапкы заты ретінде пентоза (С₅), СО₂, энергиялы қосылыстар — АТФ ж\е НАДФ • Н қатысады. Осы реакцияның жиынтық тендеуі мынадай:

С₅ + СО₂ + 2АТФ + 2НАДФН -> 2С₃ + 2АДФ+2Ф_н + 2НАДФ-

Бесбұрышты Үш көміртекті

кант

Реакцияньщ бастапқы заты ретінде бес көміртекті көмірсу катыс-са, нөтижесінде үш көміртекті (С₃) косылыс түзіледі. Үш көміртекті косылыс кайтадан жаңа бес көміртекті көмірсуға айналып отыратындығын реакция тендеуінен көруге болады. Бес көміртекті көмірсу кайтадан СО₂-ні косып алып, үш көміртекті косылыскд (С₃) айнальш отыратындыктан, көміртекті түту үзілмейтін цикл. Оны С₃ цикл немесе Калвин циклі деп атайды. Бұл циклді ашқаны үшін 1961 жылы америкалық биохимик М.Калвинге Нобель сыйлығы берілді.

Реакция тендеуі:

6CO.+ 24H↔ С₆Н₁₂О₆+6Н₂О глюкоза (моносахарид)

Дисахарид С₁₂Н₂₂О₁₁ Полисахарид (С₆Н₁₀О₅)_л

Көмірсудын түзілуіне АТФ энергиясы жұмсалатындықтан, бүл процесс қараңгы фаза деп аталады.

Хемосинтез. Оларға бактериялар жатады.

Хемосинтез грекше «сһетеіа» — химия жене «synthesis» — қосылыс деген мағынаны білдіреді. Хемосинтездің фотосинтезден айырма-шылығы — мүнда бейорганикалық заттардың тотығуы кезінде түзілетін энергия пайдаланылады. Химиялык реакциялардың тотығуы кезіндегі энергияны пайдаланып, бейорганикалық заттардан органика-лык заттарды синтездеу кабілеті бар ферменттік реакцияларды хемосинтез деп атайды. Бүл процесті орыс микробиологі С.Н.Виноградский ашқан.

Хемосинтез де фотосинтез сияқты энергияны түрлендіреді. Хемо­синтез процесіне тікелей қатысатын бактерияларға мыналар жатады: күкірт, нитрит, нитрат, темір, марганец пен көмір оксидін пайдалана­тын бактериялар. Мысалы, азотфиксациялаушы жөне нитрификациялаушы бактериялар. Бұл бактериялардың бір тобы энергияны аммиактың азотты кышқылына тотығу реакциясынан алса, олардың екінші тобы азоттың азот кышқылына дейін тотығуы кезінде бөлініп шығатын энергияны пайдаланады. Реакция теңдеулері мынадай:

2NH₃+3O₂→ -2HNO₂+2H₂O

Хемосинтез процесі кезінде темір бактериялары мен күкіртті бактериялардың да алатын орны ерекше. Реакция теңдеуі:

4FeO + ЗО₂→ 2Fe,O₃

H₂S + 2О₂ = H₂SO₄

Хемосинтездеуші бактериялардың шаруашылық салаларьгадағы маңызы зор. Мысалы, күкіртті бактериялар тоғандагы суларды күкірт қосылыстарынан тазартады, нитритті жөне нитратты бактериялар топырак шірігенде бөлінетін аммиактың азотын түтып калады. Темір бактериялары теңіздегі кендердің жөне жер бетіндегі темірдің қалыптасуына катысады.

ІІІ кесте толтыру.№4.

ІV. Үйге § 27 оқу.

V. тест.

1. Өсімдіктер клеткаларындағы энергия алмасу қандай процестермен байланысты? а) хемосинтез; э) фотосинтез; б) ашу процесі; в) фотолиз.

2. Фотосинтездің жарықтағы жүретін фазасына қандай энергия жұмсалады?

3. Қандай процестер кезінде АТФ молекуласы түзіледі?

а) гликолиз процестері ; ә) хемосинтез; б) фотосинтез; в) биосинтез.

4. Фотосинтездің қараңғы фазасының жүруіне қандай энергия жұмсалады?

а) фотон; ә) АТФ; б) НАДФ - Н; в) АДФ.

5. Фотосинтез процесі қандай органоидтарда жүреді?

а) эндоплазмалық тор; б) митохондрия; ә) хлоропласт; в)лейкопласт.

6. Қандай оргоноидтарда тыныс алу процесі жүреді?

а) рибосома; э) митохондрия; б) лизосома; в) Гольджи аппараты.

7. Фотосинтездің жарықта жүретін фазасында қандай реакция жүреді?

а) ФАД - Н₂ түзілуі; б) НАДФ - Н-тың түзілуі.

ә) глюкозаның түзілуі в) су фотолизі.

8. Фотосинтездің қараңғы фазасында қандай заттар синтезделеді?

а) глюкоза; ә) белок; б) дисахарид; в) май.

Биология 10 кл.

Cабақтытың тақырыбы. Пластикалық алмасу.Нәруыз биосинтезі.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды фотосинтезің қараңқыдағы фазасы.Химосинтез процесі туралы түсініктер беру.

2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба «фотосинтез», Сызбанұсқа

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,,трек-сызбамен түсіндіру. кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ.Бағалау

І, Амандасу,түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.ДНҚ коды. ДНК мол-да синтезделуге тиістінәруыздың құрлымы туралы ақпарат жазылады. Аминқышқылын анықтайтын «генетикалық тіл» үш нуклеотидтен,үшөрімнен тұрады. РНҚдағы У-У-У үшөрімге финилаланин аминқыш.сай келеді.

ДНҚ –А-А-А - А-А-А

У-У-У- У-У-У РНҚ- дағы ал, РНҚдағы ситезделген ФЕН-ФЕН амин.қыш.

20 аминқышқылына- сәйкес келетін 64 үйлесімділіктің 61 ғана аминқышқылын кодтай алады. Генетикалық кодтың кестесі

Амннқышқылдары	Кодталатын үшөрімдер - кодтар
Алании Аргинин Аспарагин Аспарагин қышкылы Валин Гистидин Глицин Глутамин Глутамин қышқылы Изолейцин Лейцин Лизин Метиоиии Пролин Серии Тирозин Треонин Триптофан Фенилаланин Цистеин	ГЦУ ГЦЦ ГЦА ГЦГ ЦГУ ЦГЦ ЦГА ЦГГ АГА АГГ ААУ ААЦ ГАУ ГАЦ ГУУ ГУЦ ГУА ГУГ ЦАУ ЦАЦ ГГУ ГГЦ ГГА ГГГ ЦАА ЦАГ ГАА ГАГ АУУ АУЦ АУА ЦУУ ЦУЦ ЦУА ЦУГ УУА УУГ ААА ААГ АУГ ЦЦУ ЦЦЦ ЦЦА ЦЦГ УЦУ УЦЦ УЦА УЦГ АГУ АГЦ УАУ УАЦ АЦУ АЦЦ АЦА АЦГ УГГ УУУ УУЦ УГУ УГЦ
Тыныс белғілері	УГА УАГ УАА

Генетикалық кодтың негізгі касиеті мынада: синтезделуге тиісті нөруыздың құрылымы туралы акпаратты ДНҚ ген түрінде береді. Оны аРНҚ жазылып алып, соның негізінде рибосома органоидінде нәруыз молекуласы синтезделеді:

ДНҚ->аРНҚ ->нәруыз.

нәруыз молекуласының кұрылымы туралы ақпараты бар ДНҚ-нын шағын бөлігін ген деп атайды.

ДНҚ- мол-ғы жасушаға қажетті нәуыздардың құрлымын анықтайтын тұқымын анықтайтын тұқым қуалайтын ақпаратты код дейді.

Транскрипция а РНК синтезге тиісті нәруыздың мол-ң құрлымы туралы ақпаратты ДНҚ-дан жазып алады. Нуклеотидтердің артық бөлігі бөлініп қалады. Оны интрон деп атайды алқалған бөлігі бір-бірімен жалғасады оны экзон дейді осы принциппен а РНК мол-ң ядрода синтезделуін сплайсинг деп атайды.

ІІІ. №2,3.тапсырманы толтыру.

ІV. Үйге § 28 оқу.

V. 1.Фотосинтездің қараңғылық фазасында қандай химиялық процестер жүзеге асады?

2.Химосинтез тырып түсіндір.дегеніміз не,химосинтездің жүруін реакция теңдеумен жаз.

Биология 10 кл.

Cабақтытың тақырыбы. Нәруыздың рибосомада синтезделуі.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды нәруыздың рибосомада синтезделуі.

туралы түсініктер беру.

2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба Сызбанұсқа

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,,трек-сызбамен түсіндіру. кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ.Бағалау

І, Амандасу,түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.1.Матрицалық синтез. Бір заттың нақты көшірмесі.Биосинтез реакциясына мономер бунақтары дәл белгі жүйемен өзара байланысады.Полимерлерді синтездеуге қатысатын кодондар мен амин\қ бір-бірімен сәйкес келсе, мономер бунақтары полимер тізбегі қалыптан шығарылады.-бұл матрица механизмі «трансляция»

2. «трансляция»-көшіру. Бұл 3 сатыдан тұрады. 1. Полипептеттік тізбектің түзіле бастауы(инициация)

2. аРНҚ-ң кодоны мен т РНҚ-ң антикодон-ң сәйкес келіп пептидтік тізбектің ұзаруы (элонгация).

3. пептидтік биосинтездің аяқталуы (терминация).

Прокариодтоарда биосинтез рибосома бетіндегі кодон АГУ мен аРНҚ антикодон-ң бай-н бас-ды. аРНҚ-ң жіпшесі рибосомаларда орналасқан . 67-суретте рибосомада аРНҚ-ң жіп тәрізді мол-ң сол жақ ұшынан кіріп,бірнеше А оңға қарай бірінен соң бірі жылжи береді. 1 нәруызға бірнеше рибосома қатысады оны полирибосома дейді. Ферменттердің жәрдемімен т РНҚ «Е» бөлігіндегі антикодонға сәйкес келетін аминкышкылдарын жабыстырып алып, синтез жүріп жаткан жерге, яғни рибосомаға келеді. Бұл — нәруыз биосинтезінін бірінші сатысы (инициация)

Егер тРНҚ-ның антикодоны аРНҚ-ның кодонына сәйкес келсе, онда рибосоманың үлкен бөлігіне аминқышқылын тастайды. Осындай принциппен дипептид, трипептид ж\е т.б. тізбектер түзіле береді. Босаған тРНҚ гиалоплазмаға жаңа аминкышкылын алып келуге бет алады. Ал рибосома аРНҚ-ны бойлай бір үйлесімнен екінші үйлесімге бірте-бірте қадамдап жылжи береді. Сөйтіп, аРНҚ-да жазылған нәруыз құрылымы туралы ақпарат бойынша аминкышқылдары үздіксіз тасымалданады. аРНҚ-ның кодонына тРНҚ-ның антикодоны сәйкес келгенде, тРНҚ-ньщ әкелген аминкышкылы полипептидке қосылып тізбек ұзарады

69-сурет. Антикодоннын кодонмен байланысып, аминкышқылдарынын

есебІнен тізбектік ұзаруы: А — биосинтездің екінші сатысы;

Ә — тізбекке антикодонның беріліп

тРНҚ-ның босап шығуы

аминкышкылының орньш басады. Осындай төсілмен рибосомадағы тізбектер үзара береді. Бүл процесс кезектесіп аРНҚ-ның аялдау белгісіне — «УАА, УАГ, УГА-ға» жеткенге дейін жүре береді. Рибо-сомалар аРНҚ-ның оң жақ ұшына жеткенде полипептид матрицадан үзіледі Бұдан кейін нөруыз биосинтезіне катыскан барлық молекулалар ажырап, ыдырап кетеді. Нәруыздың бірінші құрылымы синтезделеді. Реакцияның соңында оның табиғи үшінші реттік құрылымына, яғни оралымға айналады. Бүл — нөруыз биосинтезінің үшінші сатысы болып есептеледі Синтез аякталғаннан кейін нөруыз рибосомадан аударылып, эндо-плазмалык тордың куысына түседі. Оның куысы аркылы жасупіаның кай жеріне нөруыз керек болса, сол жерге тасымалданады. Нөруыз молекуласының синтезі үнемі осындай жолмен трансляцияланады.

Биосинтез реакцияларының реттелуі транскрипция мен трансляция әрекеттерінің бірін-бірі толыктыруының нөтижесі болып табылады.

ІV. Үйге § 29 оқу.

V. 1. ДНҚ-ның аРНҚ-ға көшіріліп жазылу процесі қалай аталады? Ол қандай ферменттердің жәрдемімен жүзеге асырылады?

а) трансляция; ә) транскрипция;, 6t) рибозим; в) фосфотаза. ,2. Белок молекуласының құрылымы туралы ақпаратты ДНҚ қандай тәсілмен береді? а)кодон; ә) антикодон; б)ген; в)антидене.

11. Белок молекуласының синтезіне аминқышқылын қандай молекула тасымалдайды?

1. Фотосинтездщ караңғы фазасында негізгі рөлді СО₂ (көміртек оксиді) аткарады. АТФ, НАДФ ■ Н энергиясын пайдаланып, моно­сахаридтер, дисахаридтер жене полисахаридтер синтезделеді. Бүл органикалык заттардың синтезіне жарык энергиясы колданылмай-тындыктан, фотосинтездің қараңгы фазасы деп аталады.

2. Қараңгы фазада бес көміртекті көмірсу (С₅) реакцияның бастапкы заты ретінде катысып, нөтижесінде үні кеміртекті (С₃) косы­лыс түзіліп отырады, оны С₃ циклі немесе Калвин циклі деп атайды.

3. Бүл циклді ашканы үшін 1961 жылы америкалык биохимик М.Калвинге Нобель сыйлығы берілді.

өкетеді.