Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

Бұдан кейін Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы маңызды орын алады. Бұл теория бойынша өсімдіктер мен жануарлардың барлык жасушалары (клетка) өзінен ұсак бөлшектер — геммулалар бөліп шығарады. Олар жыныс органдарына өтеді де сол арқылы белгілер мен қасиеттер ұрпакка беріледі.XIX ғасырдың 80-жылдарында «пангенезис» теориясын неміс зоологі А.Вейсман өткір сынға алды. А.Вейсман «ұрық плазмасы» туралы болжам ұсынды. Бұл болжамында тек жыныс жасушаларында кездесетін, тұқым куалайтын заттың болатындығын айтты.

1902 жылы ағылшын биологі У.Бэтсон тауыктардың айдарларының піініндерінің, ал Кюэно үй тышқандары жүндерінің ак және сүр түстерішн түқым куалауы мысалында көрсетті. Кейірінек 1909 жылы У.Бэтсон өсімдіктер мен жануарлардың әркайсысының 100 шақты белгілерінің тұқым қуалауы Мендель зандарына сәйкес жүретіндігін дәлелдейтін ғылыми деректерді жариялады. 1909 жылы дат биологі В.Иогансен (1857—1927) биологияда аса маңызды болып

есептелетін ген (герекше «genos» — шығу тегі), генотип жөне фенотип деген үғымдарды калыптастырды.

Генетика тарихының бұл кезеңінде организмдердің жекелеген белгілерінің ұрпақтан-ұрпаққа берілуіне жауапты түкым қуалау-шылыктың материалдық бірлігі — ген туралы үғым калыптасып, Мендель ілімінің әрі карай дамуына мүмкіндік туды. Дәл сол кездегі (1901 жыл) голландиялык ботаник Х.де Фриздін организмнің түкым куалайтын касиеттерінің өзгеретіндігін көрсететін мутация теориясыныц ұсынылуы генетика ғылымының дамуында ерекше орын алады.

Генетика тарихындагы шешуші бір кезең америкалык генетик әрі эмбриолог Т.Морганның және оның ғылыми мектебінің түкым куалаушылықтың хромосомалык теориясын ашуымен тығыз байла­нысты. тұқым куалаушылыктың көптеген заңдылықтарын ашты.

бұл ілімді дамытуда орыс ғалымы Н.И.Вавилов зор үлес қосты. Ол 1920 жылы түкым куалай­тын өзгергіпітіктің ұқсас (гомологиялык) қатарлары заңын калыптас­тырды. Бұл заң бір-біріне жақын туыстар мен түрлерде болатын тұқым қуалайтын өзгерістердің ұқсас болып келетіндігін дәлелдейді.

Ғылымға енгізілген жаңалықтың бірі — 1927 жылы орыс ғалымдары Г.А.Надсон мен Г.С.Филипповтің радиоактивті сәулелердің саныраукүлактарда мутация тудыра алатындығын дәлелдеуі еді.

Ген теориясын дамытуда орыс биологтері А.С.Серебровский мен Н.П.Дубининнің эксперименттік және теориялық жұмыстарының үлкен маңызы болды. Сол сияқты популяциялык генетика мен эволюциялык генетиканың негізін қалауда орыс генетигі С.С. Четвериков тің алатын орны ерекше.

1944 жылы америкалык микробиолог әрі генетик О. Эври тұқым қуалаушы-ң материалдык негізі — ДНК екенддгін дөлелдеді. 1953 жылы америкалык биохимик әрі генетик Дж.Уотсон мен ағылшын биофизигі Ф.Крик ДНҚ-ның молекулальщ кұрылымынын моделін жасады.

Генетика мен селекцияньщ дамуына Қазакстан ғалымдарының да коскан үлесі ерекше. Алшак будандастыру, мутагенез, полиплоидия, гетерозис, т.б. мәселелерді қамтитын генетикалык зерттеулер жүргізілуде. Дөнді жене техникалык дақылдарды түрішілік ж\е түраралық будандастырудың нәтижесінде бидайдың, арпаның, көксағыздың, жүгері мен қант қызылшасының жоғары өнімді будандары мен сорттарын алуда К.Мыңбаев, А.Ғаббасов, Ғ.Бияшев, Н.Л.Удольская жөне т.б. еңбектері зор. М.Х.Шығаева мен Н.Б.Ахматуллина микроорганизмдер генетикасынын дамуына айтарлықтай үлес қосты.

Н.С.Бутарин, Ә.Е.Есенжолов, А.Ы.Жандеркин алшақ будан­дастыру әдісімен койдың арқар-меринос тұқымын алды. М.А.Ермеков, Ә.Е.Еламанов, В.А.Бальмонт, т.б. қазактың ақбас сиырын, алатау сиырын және қостанай жылкысын, т.б. асыл тұқымдарды шығарды.

Қазакстанда түңғыш рет М.Ә.Айтхожиннщ баскаруымен молеку-қ биология жөне ген инженериясы саласында көптеген зерттеулер жүргізілді.Соңғы жылдары молекулалық генетика, экологиялык генетика жене радиациялық генетика бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
ІІІ. Трек-сызба құру.

ІV 2. Реферат жазу 1-оқушы

. Үйге 1.§32 0қу.

«Григор Мендельдің өмір баяны және еңбектері»

1944 жылы америкалык микробиолог әрі генетик О. Эври түкым куалаушылыктың материалдык негізі — ДНҚ екендігш дәле лдеді. 1953 жылы америкалык биохимик әрі генетик Дж.Уотсон мен ағылшын биофизигі Ф.Крик ДНҚ-ның молекулалық қүрылымының моделін жасады.

Казіргі кездегі генетиканың дамуы түкым куалаушылык пен өзгергіштік туралы ілімнің барлык салаларында зерттеу жүмыс-тарының молекулалык деңгейде жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Мысалы, генді организмнен тыс колдан синтездеу, дене жасушаларын будандастыру, генетикалык материалдың алмасуы (рекомбинация), геннің қайта калпына келуі (репарация), биополимерлерді колдан синтездеу, ген инженериясы сиякты проблемаларды зерттеу кеңінен таралып отыр.

Генетика мен селекцияның дамуына Қазакстан ғалымдарының да коскан үлесі ерекше. Алшак будандастыру, мутагенез, полиплоидия, гетерозис, т.б. мәселелерді камтитын генетикалык. зерттеулер жүргізілуде. Дәнді және техникалық дакылдарды түрішілік және түраралык будандастырудың нөтижесінде бидайдың, арпаның, көксағыздың, жүгері мен кант кызылшасының жоғары өнімді будандары мен сорттарьга алуда К.Мыңбаев, А.Ғаббасов, Ғ.Бияшев, Н.Л.Удольская және т.б. еңбектері зор. М.Х.Шығаева мен Н.Б.Ахматуллина микроорганизмдер генетикасының дамуына айтарлыктай үлес косты.

Н.С.Бутарин, Ә.Е.Есенжолов, А.Ы.Жандеркин алшак будан­дастыру әдісімен койдың аркар-меринос түкымын алды. М.А.Ермеков, Ә.Е.Еламанов, В.А.Бальмонт, т.б. казактың акбас сиырын, алатау сиырын жөне костанай жылкысын, т.б. асыл түкымдарды шығарды.

Қазакстанда түңғыш рет М.Ә.Айтхожиннщ баскдруымен молеку­лалык биология және ген инженериясы саласында кептеген зерттеулер жүргізіліп, ғылымға айтарлыктай жаңалықтар косылды.

Соцғы жылдары елімізде генетиканың аса маңызды салалары: молекулалык генетика, экологияльщ генетика және радиациялык генетика бойынша ғылыми-зерттеу жүмыстары жүргізілуде.

Тақырыптың түйіні

1. Организмдердің түкым қуалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ғылым генетика деп аталады. Бүл терминді ғылымға 1906 жылы ағылшын ғалымы У.Бэтсон енгізді.

2. Түқым куалаушыльщ туралы алғашқы түсініктер Демокрит, Гиппократ, Платон жөне Аристотель еңбектерінде айтылған.

Генетиканың накты ғылым болып қалыптасуы чех ғалымы Грегор Мендельдің есіміне байланысты. Ол «Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер» деген енбегінде тұкым куалаушылыктың негізгі заңдыльщтарын атап көрсетті.

4. Генетика тарихындағы шешуніі бір кезең америкалык генетик Томас Морганның және оның шөкірттерінің түкым куалаушылықтың хромосомалық теориясы мен тіркес түңым куалау, т.б. зандылыктарды ашуымен тікелей байланысты.

5. Генетика ғылымынын дамуына казакстандык ғалымдардың да косқан үлесі бар.

Сұрактар мен тапсырмалар

1. Генетика ғылымы нені зерттейді? Тұкым куалаушылык пен өзгергіштік

дегеніміз не? Д 2. Түкым куалаушыльщ туралы ежелгі дөуір ралымдары қандай пікірде болды?

3. Тұкым куалаушылык туралы Ч.Дарвин кандай пікірде болды?

Д 4. Тұкым куалаушылықты дәлелдеу үшін Г.Мендель ңандай енбек жазды? Д 5. Генетика ғылымының дамуына казакстандык галымдардың коскан үлесі

кандай? 6. Түкым куалаушылык туралы Г.Мендельдін еңбегіне реферат дайындаңдар.

10-сынып 14.01.

Сабақтың тақырыбы: Моногибритті будандастыру.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларға моногибритті будандастырудың І заңымен таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы білім-біліктігін дамыту.

3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп, адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.

Сабақтың пән аралық байланысы: өсімдіктану, жануартану математика., шеттілі Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, Мендельдің портреті, электронды оқулық.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV Үйге тапсырма беру.

V. үй тапсырмасын сұрау.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Моногибридті будандастырудағы тұқым қуалау заңдылықтары.Гибридологиялық әдіс. Тұқым қуалаушылыктың зандылықтарын зерттеудің ғылыми негізін Грегор Мендель қалады. Грегор Мендель 1822 жылы Гинчица шағын қыстағында, кедей шаруаның отбасында дүниеге келді. 1843 жылы Чехословакияның Брно қаласындағы Августин монастырында тыңдаушы болып орналаскан. Мендель оны бітіріп, діни атак алғаннан кейін Вена университетіне түсіп, екі жыл жаратылыстану ж\е математиканы окып-үйренді.0л 1856 жылы монастырьға қайтып келіл, өмірінің соңына дейін монах қызметін атқарды.

Г.Мендель Венада оқып жүргенде өсімдіктерді будандас-тырумен шұғылданып, түрлі будандың ұрпақ типтерінін статистикалық аракатынасына назар аударып, есептеулер жүргізген.Мендельдің бұл еңбектері 1856 жылы жазда басталган ғылыми-зерттеу жүмыстарына негіз болды. Ол өз төжірибелеріне қолайлы бұршақты (Pisum sativum) алды. Себебі, баска өсімдіктермен салыстырғанда бүұршақтың мынадай айрықша қасиеттері бар: 1) бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен айқын ажыратылатын көптеген сорттары бар; 2) өсіруге қолайлы; 3) гүліндегі жыныс мүшелері күлте жапыракшаларымен толық қалкаланып тұратындықтан, өсімдік өздігінен тозаңданады. Сондыктан әр сорт

159өзінше таза дамып-жетілетіндіктен, белгілері ұрпақтан-ұрпаққа өзгеріссіз беріледі; 4) бұл өсімдіктің сорттарын қолдан тозандандыру аркылы өсімтал будандар алуға болады.

Міне, сондықтан Мендель бұршақтың 34 сортынан белгілері айқын ажыратылатын 22 сортты таңдап алып, өз тәжірибелеріне пайдаланды. Ол өсімдіктің негізгі жеті белгісіне көңіл аударды: сабағының ұзындығы, тұқымының пііпші мен түсі, жемістерінің пішіні мен түсі, гүлдерінің түсі мен орналасуы. Мендель өзінің тәөжірибелерін 8 жыл бойы (1856—1864) Брно қаласындағы Августин монастырының бағында жүргізді. Ол өз зерттеулерінің нәтижесі туралы 1865 жылы 8 акпанда сол Брно каласындағы Табиғат зерттеушілер қоғамының кеңесінде баяндады. Соның негізінде «Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер» атты еңбегін жариялады.

Бір ғана жүп белгілерінде айырмашылығы бар ата-аналық формалар будандастырылса моногибридті, екі жүп белгісі болса дигибридті, ал белгілердің саны көп болса полигибридті будандастыру деп атайды.

Мендельдің І заңы — бірінші будандық ұрпақтың белгілерінің біркелкі болу зацы калыптасты. Мұны бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік заңы немесе толыц доминанттылыц заңы деп те атайды

Белгілердің ажырау заңы. Екінші ұрпақта ата-аналарының екеуіне де тән белгілердің көрініс беру заңдылығын ажырау заңы деп атайды. Белгілердің ажырауы кездейсоқ болмай, белгілі бір сандык ара-қатынаста жүреді. фенотипі жағынан доминантты ж\е рецессивті белгілердің сандык аракатынасы 3:1-ге тең болып өзгереді

25-і генотипі жағынан доминантты белгі бойынша гомозиготалы (АА), екі бөлігі — 50-і гетерозиготалы (Аа) және бір бөлігі — 25-і рецессивті белгі бойынша гомозиготалы (aa) екенін оңай түсінуге болады.

Бірінші ұрпақтагы алынган гибридтерді өзара будандастырган, екінш іұрпақта(Ғ₂)белгілердің ажырауы журеді. Ажырау арақатынасы фенотипі бойыншаЗ: 1, ал генотипі бойынша 1:2:1 -гетең болады.

ІІІ. 98-суретті пайдаланып ата-аналарының Р және ұрпактарының (F₁, F₂ және Ғ₃-тің) генотиптерін табыңдар.

2. Мына сөйлемдерді толықтырындар:

Бірдей гендерді____деп, ал өр түрлі гендерді__деп атайды. Басым гендерді ____, ал басыльщкы____дейді, ата-ананы _ _ әрпімен, ұрпақтарын _ өрпімен белгілейді. Гендердің жиынтығын ____, ал сыртқы көрінісін __ деп атайды.

ІV. Үйге 1.§37. 0қу.

V. 1. Генетика ғылымы нені зерттейді?

2.Тұқым куалаушылык пен өзгергіштік дегеніміз не?

Д 2. Тұқым куалаушылык туралы ежелгі дәуір ғалымдары қандай пікірде болды?

3. Тұқым қуалаушылык туралы Ч.Дарвин қандай пікірде болды ?

4. Тұқым куалаушылықты дөлелдеу үшін Г.Мендель қандай енбек жазды?

5. Генетика ғылымынын дамуына қазакстандық ғалымдардың қосқан үлесі қандай?

10-сынып 16.01.

Сабақтың тақырыбы: Моногибритті будандастырудың цитологиялық

негіздері

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларға моногибритті будандастырудың цитологиялық

негіздерімен таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен

байланыстыру, есептер шығару арқылы білім-біліктігін дамыту.

3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,адамгершілікке тәрбиелеу Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у. Есептар шығару.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,

Математика. Тарих, шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, есептер жинағы.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV Үйге тапсырма беру.

V. үй тапсырмасын сұрау.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

§38. Моногибридті будандастырудың

Гаметалар тазалығы ережесі. Бірінші буында алынатын будандардын біркелкі болуы мен екінші буын үрпактарында белгілердің ажырау қүбылысын түсіндіру үшін, Мендель гамета тазалығы болжамын үсынды. Онын мәні — организмнің кез келген белгі-қасиетінің дамуын тұқым куалау факторы, яғни ген аныктайды. Мысалы, раушангүлдің қызыл гүлділері мен ак гүлділерін алып будандастырғанда, бірінші будандық ұрпақтың барлығы кызыл гүлді болған. Ол бірінші будан ұрпакта қызыл гүлді өсімдіктің Доминантты «А» гені бар гаметасы мен ақ гүлдінің рецессивті «а» гені бар гаметаларының қосылуының нәтижесі болып есептеледі. Сондықтан олардың генотипінде гүлдің қызыл түсін де, ақ түсін де анықтайтын гендер болады. Бірақ қызыл түстің гені доминантты Раушангүлді моногибридті будандастыру

болғандыктан, бірінші ұрпақтың барлығы да кызыл гүлді болады. Сонда олардың фенотипі бірдей болғанымен, генотипінде екі түрлі ген болғаны. Ал ондай будан организмнен гамета түзілгенде, оған тек бір ғана доминантты «А» гені немесе рецессивті «а» гені беріледі. Бұл жағдайда будан организмнің гаметасында аллельді (жұп) тендер бір-бірімен араласып кетпей, таза күйінде сакталады. Мүны гамета тазалыеы дейді.

Бүршактың хромосо-малар саны — 14, яғни 7 жүп. Алуан түрлі белгілерді аныктайтын аллельді гендер түрлі жұп хромосомалардың бірдей үлескілерінде орналаскан. Мысалы, түкымның түсін аныктайтын аллельді гендері бар бір ғана жұүп хромосоманы алайык. Оның әр сыңарында: А — тұқымның сары түсін анықтайтын доминантты ж\е а — жасыл түстің рецессивті гендері болады. Мейозды бөлінудің нәтижесінде пайда болған бұл сыңар хромосомалар қайтадан жүптасып, ондағы гендер де аллельді жұп кұрайды Ендеше доминантты жөне рецессивті белгі бойынша гомозиготалы даралар будандасқанда, гендері әр түрлі гаметалардың қосылуына байланысты бірінші ұүрпакта біркелкі гетерозиготалы будандар (Аа) алынған. Бұл будандардан екі түрлі гендері бар ұқсас хромосомалар мейозды бөліну кезінде екі гаметаға ажырап кетеді. Осындай екі түрлі, бірінде — доминантты, ал екіншісінде рецессивті гені бар гаметалардың қосылуына байланыс­ты келесі ұрпакта (Ғ₂) ажырау жүрген. Ажыраудың аракатынасы 1АА: 2Аа : Іаа сипатта болатыны

Кей жағдайларда Ғ_гдегі гетерозиготалы ұрпактан доминант­тылык белгі толык байкалмай аралык сипатта болады. Мұндай құбылысты толымсыз доминанттылық дейді. Мысалы, раушангүлдің қызыл ж\е ак гүлді формаларын алып будандастырғанда, Ғ₁ дегі будандардың гүлдер түстері қызғылт болып шығады, яғни ата-анасының ешкайсысына толық ұқсамай, аралык сипатта болады.

Мұндай гибридтерді өзара будандастырғанда, екінші (Ғ₂) үрпакта белгілер ажыраған. Сонда толымсыз доминанттылық жағдайда Ғ_г-дің генотипі Аа гетерозиготалы болса, Ғ₂-де 1АА: 2Аа: Іаа қатьшасында белгілер ажырайды.

1 кызыл: 2 кызғылт: 1 ак түсті аракатынаста болады.

ІІІ. Тест. 1. Баламалы белгілер:

а - әр түрлі,ә - қарама-карсы, б - тәуелсіз; в - бірдей.

2. Диплоидты: а - сперматозоидтар, ө - зиготалар, б - жұмыртқажасушалар, в - аталық жасушалар.

3. Таза тармақ – бұл: а - гомозиготалар,ө - ғетерозиготалар,

б - ұрықсыз,в — оңшауланған.

4. Басымдылык, заңының мәні:

а - бір ағза екіншісіне басымдык жасайды, а - будандарында тек бір ғана белгі пайда болады, б - будандарында қажетті белгі пайда болады, в - будандарында басым белгі пайда болады.

5. Фенотип - бұл: а - аяға (фонға) байланысты, ә - гендердің жиыытығы,

б - сырткы белгілер жиынтығы, в - сыртқы және ішкі белгілерге байланысты

ІV. Үйге 1.§38. 0қу. Есептер

10-сынып 20.01.

Сабақтың тақырыбы: Дигибритті будандастыру.

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларға дигибритті будандастырудың заңымен таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен

байланыстыру арқылы білім-біліктігін дамыту. 3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,

адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,

Математика. Тарих, шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, Мендельдің портреті,

электронды оқулық.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV Үйге тапсырма беру.

V. үй тапсырмасын сұрау.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

. Дигибридті будандастыру және белгілердің тәуелсіз ажырау заңдылығы

Міне, осы бағытта Мендель екі жұп қарама-қарсы белгілері бар дараларды будандастырды. яғни тұқымдары сары, жасыл түсті және қабығы тегіс, кедір-бұдыр сорттарын алды. Будандастыруға алынған даралар гомозиготалы болғандықтан, бірінші ұрпактағы барлық будандардың тұқымдары біркелкілік заңына сәйкес сары түсті жөне тегіс пішінді болып шықты. Демек, аллельді гендердің бірінші жұбында тұқымның сары түсі — доминантты, ал жасыл түсі — рецессивті белгі. Аллельді гендердің екінші жұбындағы түқымның тегіс пішіні доминантты да, кедір-бұдырлы пішіні рецессивті белгі ретінде тұқым қуалайды. Егер осы бірінші ұрпақ Ғ_х будандарын өзара будандастырса, екінші ұрпақта Ғ₂ белгілердің ажырау сипаты моногибридтіге Караганда, біршама күрделірек болады. Мысалы, Мендель зерттеулерінде алынған барлық 556 тұқымның 315-сі сары тегіс, 101-і сары кедір-бұдыр және 108-і жасыл тегіс, ал 32-сі жасыл кедір-бұдыр болған. Олай болса, екінші ұрпақта Ғ₂ әр түрлі фенотип алынды деп есептесек, олардың сандық аракатынасы 9АВ:ЗАв:ЗаВ:1аb-ға тен немесе 9:3:3:1 қатынасына

Ағылшын генетигі Р.Пеннет ұсынған торды пайдаланып, дигибридті будандастырудың көрінісш толық бейнелеуге болады.тордың сол жа5ына тік сызық бойымен аналық, ал жоғарыдағы көлденең сызық бойымен аталык гаметалар орналаскан. Тордың шаршыларында гаметалардың үйлесімдері жазылады. Бұл үйлесімдерді ұрыктану нәтижесінде түзілген зиготалардың генотиптері деп түсіну керек. Аллельді тендер біркелкі әріптермен, яғни тұқымның сары түсін анықтайтын генді — А, жасыл түсін — а; тегіс қабықты — В, ал кедір-бұдыр пішінді — b әрпімен белгілейді. Осыған байланысты ата-аналық гомозиготалы даралардың генотиптерін ААВВ жөне aabb деп алсак, олардан түзілетін гаметалар АВ жөне ab болады. бірінші ұрпакта (Ғ_г) генотипі АаВЬ будандар алынады. Барлық будандық ұрпак екі жұп белгі бойынша гетерозиготалы. Әр дарада қатарынан А жөне В гендерінің болуына байланысты фенотиптері ата-аналық доминантты белгісі бар біреуіне ғана ұқсайды.

Дигибридті будандастыру кезіндегі бұршақ тұкымының пішіні мен түсінің тұқым қуалауы Пеннет торына карап, мұндай дигетерозиготалы (АаВЬ) дарадан төрт түрлі гаметалар: AB, Ab, аВ және ab түзілетінін көреміз. Аталық және аналық даралардын әркайсысынан төрт-төрттен түзілген гаметалар қосылған жағдайда Ғ₂-де 16 түрлі үйлесім пайда болады. Осы Ғ₂ зерттеліп отырған аллельді жүп белгілердің тұқым қуалау ерекшелігі тұқымнын түсі бойынша есептегенде, 416 сары және 140 жасыл түсті тұқым, ал пішініне қарай есептегенде, 423 тегіс және ІЗЗкедір бұдыр тұқым бары анықталған. Ендеше, белгілердің әр жұбы бойынша фенотиптік ажырау шамамен 3:1 арақатынасына тең.Ондағы 16 түрлі үйлесімнің 12-сі сары тұқымды, 4-еуі жасыл тұқымды, сондай-ақ екінші жүп белгі бойынша 12-сі тегіс пішінді, ал 4-еуі кедір-бұдыр тұқымды көрсетеді. ажырау арақатынасы 12:4 немесе 3:1-ге тең болгандыктан, белгілердің кез келген жұбы бойынша ажырау өзге жұбына байланыссыз жүреді деген қорытынды жасалады. Бұл құбылысты белгілердің тәуелсіз ажырау зацы деп, оған мындай анықтама беріледі: бір-бірінен айқын екі (немесе бірнеше) жұп белгі бойынша ажыратылатын гомозиготалы дараларды будандастырған жагдайда екінші ұрпақта белгілер жұбының тәуелсіз тұқым қуалауы және олардыц атпа- аналарына ұқсамайтын жаңа үйлесімдері байқалады.

Қорыта айтканда, дигибридті будандастыру кезінде Ғ₂-дегі будан ұрпақтың белгілерінің ажырау нәтижесі мынадай болады.

1. Ғ₂-дегі будандар фенотипі бойынша 4 түрлі болған. Саны жағынан алғанда 9 сары тегіс, 3 сары кедір-бұдыр, 3 жасыл тегіс, 1 жасыл кедір-бұдыр фенотиптер түзген.

2. Бұл будандарды генотиптері бойынша 9 түрлі болады: 1ААВВ : 4АаВЬ:2ААВЬ : 2АаВВ : 2АаВВ : 2ааВЬ : lAAbb:laaBB:laabb.

3. Әрбір жұп аллельдің генотиптері моногибридті будан-дастырудағыдай 1:2:1 (4АА:8Аа:4аа және 4BB:8Bb:4bb) қатынасында ажырайды. Фенотиптері бойынша да әр белгі өз алдына моногибридті будандастырудағыдай (3:1) 12 сары: 4 жасыл және 12 тегіс: 4 кедір-бұдыр кқатынасындай болады.

Ғ₂-дегі будан өсімдіктер тұкымдарының түсі мен пішіні жағынан ата-аналарынан өзгеше бірнеше комбинация түзеді. Осыған байланыс-ты екінші ұрпақта ата-аналарынан өзгеше жаңа формалар лайда болады. Мысалы, тұқымы сары кедір-бұдыр, жасыл тегіс өсімдіктер.

ІІІ. Тест.

ІV. Үйге 1.§39. 0қу. Есептер

V. Есептер шығару.

10- сынып. Генетика .
1. Генетика дегеніміз қандай ғылым саласы ?

Бұл терминді нешінші жылы қай ғалым ұсынды.

2. Тұқым қуалаушылық деген не ?

3.Гиппократ тұқым қуалаушылықты қалай тұжырымдады?

4. Аристотель тұқым қуалаушылық туралы не айтты?

5. Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы туалы не айтуға болады?

6. Г. Мендельдің алғаш еңбегі қалай аталады,оның маңызы неде?

7. Г. Мендельдің заңының дұрыстығын дәлелдейтін деректерді келтіріп баяндап бер.

8.Фенотип.Ген.Гетерозиготалы. Гомозиготалы. Аллельді ген. Доминатты.Рецессивті.Генотип. Гамета. Ғ_1,Ғ_2,Р ұғымдарына түсінік бер.

9.Мендельдің Біркелкілік заңын түсіндір.

10. Мендельдің Ажырау заңын түсіндіріп, белгілердің сандық қатынастарына тоқтал.

11.Гаматалардың тазалық ережесін қалай түсіндіруге болады?

12. Мендельдің толымсыз доминанттылық заңын мысалмен белгілердің сандық қатынасына көңіл бөле отырып түсіндір.

13.Талдау будандастыру не үшін қажет, нәтижесінде не білеміз?

14. Мендельдің тәуелсіз ажырау заңын түсіндір,белгілердің сандық қатынасын фенотипі және гентипі бойынша ажыратып бер.





10- сынып. Генетика .
1. Генетика дегеніміз қандай ғылым саласы ?

Бұл терминді нешінші жылы қай ғалым ұсынды.

2. Тұқым қуалаушылық деген не ?

3.Гиппократ тұқым қуалаушылықты қалай тұжырымдады?

4. Аристотель тұқым қуалаушылық туалы не айтты?

5. Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы туалы не айтуға болады?

6. Г. Мендельдің алғаш еңбегі қалай аталады,оның маңызы неде?

7. Г. Мендельдің заңының дұрыстығын дәлелдейтін деректерді келтіріп баяндап бер.

8.Фенотип.Ген.Гетерозиготалы. Гомозиготалы. Аллельді ген. Доминатты.Рецессивті.Генотип. Гамета. Ғ_1,Ғ_2,Р ұғымдарына түсінік бер.

9.Мендельдің біркелкілік заңын түсіндір.

10. Мендельдің Ажырау заңын түсіндіріп, белгілердің сандық қатынастарына тоқтал.

11.Гаматалардың тазалық ережесін қалай түсіндіруге болады?

12. Мендельдің толымсыз доминанттылық заңын мысалмен белгілердің сандық қатынасына көңіл бөле отырып түсіндір.

13.Талдау будандастыру не үшін қажет, нәтижесінде не білеміз?

14. Мендельдің тәуелсіз ажырау заңын түсіндір,белгілердің сандық қатынасын фенотипі және гентипі бойынша ажыратып бер.

.

10- сынып. Генетика .
1. Генетика дегеніміз қандай ғылым саласы ?

Бұл терминді нешінші жылы қай ғалым ұсынды.

2. Тұқым қуалаушылық деген не ?

3.Гиппократ тұқым қуалаушылықты қалай тұжырымдады?

4. Аристотель тұқым қуалаушылық туралы не айтты?

5. Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы туалы не айтуға болады?

6. Г. Мендельдің алғаш еңбегі қалай аталады,оның маңызы неде?

7. Г. Мендельдің заңының дұрыстығын дәлелдейтін деректерді келтіріп баяндап бер.

8.Фенотип.Ген.Гетерозиготалы. Гомозиготалы. Аллельді ген. Доминатты.Рецессивті.Генотип. Гамета. Ғ_1,Ғ_2,Р ұғымдарына түсінік бер.

9.Мендельдің біркелкілік заңын түсіндір.

10. Мендельдің Ажырау заңын түсіндіріп, белгілердің сандық қатынастарына тоқтал.

11.Гаматалардың тазалық ережесін қалай түсіндіруге болады?

12. Мендельдің толымсыз доминанттылық заңын мысалмен белгілердің сандық қатынасына көңіл бөле отырып түсіндір.

13.Талдау будандастыру не үшін қажет, нәтижесінде не білеміз?

14. Мендельдің тәуелсіз ажырау заңын түсіндір,белгілердің сандық қатынасын фенотипі және гентипі бойынша ажыратып бер.




10- сынып. Генетика .
1. Генетика дегеніміз қандай ғылым саласы ?

Бұл терминді нешінші жылы қай ғалым ұсынды.

2. Тұқым қуалаушылық деген не ?

3.Гиппократ тұқым қуалаушылықты қалай тұжырымдады?

4. Аристотель тұқым қуалаушылық туалы не айтты?

5. Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы туалы не айтуға болады?

6. Г. Мендельдің алғаш еңбегі қалай аталады,оның маңызы неде?

7. Г. Мендельдің заңының дұрыстығын дәлелдейтін деректерді келтіріп баяндап бер.

8.Фенотип.Ген.Гетерозиготалы. Гомозиготалы. Аллельді ген. Доминатты.Рецессивті.Генотип. Гамета. Ғ_1,Ғ_2,Р ұғымдарына түсінік бер.

9.Мендельдің біркелкілік заңын түсіндір.

10. Мендельдің Ажырау заңын түсіндіріп, белгілердің сандық қатынастарына тоқтал.

11.Гаматалардың тазалық ережесін қалай түсіндіруге болады?

12. Мендельдің толымсыз доминанттылық заңын мысалмен белгілердің сандық қатынасына көңіл бөле отырып түсіндір.

13.Талдау будандастыру не үшін қажет, нәтижесінде не білеміз?

14. Мендельдің тәуелсіз ажырау заңын түсіндір,белгілердің сандық қатынасын фенотипі және гентипі бойынша ажыратып бер.

10-сынып 28.01.

Сабақтың тақырыбы: Дигибритті будандастырудың цитологиялық

негіздері

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларға дигибритті будандастырудың цитологиялық

негіздерімен таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен

байланыстыру, есептер шығару арқылы білім-біліктігін дамыту.

3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,адамгершілікке тәрбиелеу Сабақтың әдісі: интерактивті, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.

Есептар шығару.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,

Математика. шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, есептер жинағы.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV Үйге тапсырма беру.

V. үй тапсырмасын сұрау.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,.

§40. Дигибридті будандастырудың цитологиялық негіздері

Таякша тәрізді хромосомаларда тұқымның сары жене жасыл түсін анықтайтьш А және а гендері, нүкте тәрізді хромосомаларда тегіс ж\е кедір-бұдыр қабықты анықтайтын В және b гендері орналаскан делік. Олай болса, аналык, дарадағы екі кызыл таякша тәрізді хромосома­ларда АА; екі қызыл нүкте тәрізді хромосомаларда ВВ гендері; аталық дарадағы дәл сондай көк түсті хромосомаларда аа жөне bb гендері орналасады. Бұл даралардың әркайсысынан тек бір-бір сортты гаметалар түзіледі. Гаметаларда мейозды бөлінуге байланысты ұқсас хромосомалардың әр жұбынан бір хромосомадан ғана бар. Мұндай гаметалар қосылғанда дигетерозиготалық, яғни белгінің екі жұбы бойынша да гетерозиготалы АаВЬ генотипі қалыптасады. Генотипі дигетерозиготалы организмнен мейоз кезінде хромосомалардьщ экватор жазықтығында кездейсок; орналасу ретіне байланысты олардың әр жұбынан бір-бір сыңардан екі жақ полюске тартылады. Полюске жеткен ұқсас емес екі жұп хромосомадан төрт түрлі үйлесім түзіледі. Соған сәйкес терт түрлі гаметалардың қалыптасу мүмкіндігі болады.

Ұрыктану кезінде гаметалардың қосылуы да кездейсок жүреді. Міне, соның нәтижесінде, екінші ұрпақта Ғ₂ 9 түрлі генотип түзіліп, 4 түрлі фенотип көрініс береді. Бұл фенотиптердің екеуі ата-аналық

Доминантты гендерді жеткізуші хромосомалар — қызыл, рецеесивтілері —көк түспен көрсетілген

дараларға ұқсас келеді. Олар: сары ж\е тегіс, жасыл және кедір-бүдыр тұқымдар. Қалған екі түрлі фенотип ата-аналарына мүлде ұқсамайды. Олар: сары және кедір-бұдыр, жасыл және тегіс тұқымдар. Мұны мейоз кезіндегі қосылу (конъюгация) құбылысьша байланысты гендердің алмасуының нәтижесінде түзілген жаңа үйлесімдер деп түсінеміз. Полигибридті будандастыру. Бір-бірінен үш немесе одан да кеп белгілерінде айырмашылығы бар дараларды будандастырудыпюлигибридті будандастыру деп атайды. Оларда белгілердін ажырау сипаты дигибридті будандастырумен салыстырғанда біршама күрделірек болады. Мысалы, егер тұқымы сары тегіс, қызыл гүлді бұршақ өсімдігін тұқымы жасыл кедір-бұдыр, ак гүлді бүршакпен будандастырса, доминанттылык заңына сәйкес Ғ₁ -де алынған будан ұрпактың барлығы да біркелкі, яғни аналык өсімдікке ұқсас болып шығады.

Дигибридті будандастырудын цитологиялык негіздері.

Ғ₂-де күрделі ажырау жүреді. Тұқымның пішінін анықтай-тын гендерді Аа, түсін ВЬ, ал гүлдің түсін Сс деп белгілейік. Сонда ата-аналық формалардың біреуінін генотипі — ААВВСС, ал екіншісінікі — aabbcc, ал Ғ₁-де алынатын будан организмдікі АаВЬСс болып келеді Мүндай будан осімдік сегіз түрлі гамета түзеді: ABC, АВс, AbC, Abe, аВС, аВс, abC, abc. Сегіз типті аналык. жыңыс жасушалары сегіз типті аталык гаметалармен кездейсок кездесіп, өздігінен тозанданудың нөтижесінде Ғ₂-де зиготалардың 64 түрлі

Ғ₂-дегі даралар фенотип бойынша 8 түрлі топқа бөлінеді.аракатынасы: 27 ABC: 9ABc: 9АЬС: 9аВС: ЗАЪс: ЗаВс: ЗаЪС: labc. Сонда фенотип бойынша 27:9:9:9:3:3:3:1 ара-қатьшасындай болып келуі три-гибридті будандастыру кезінде гендердің төуелсіз ажырауына байланысты болады (110-сурет). Қорыта келгенде, Мендель жогарыда келтірілген зерттеу-лерінің негізінде тұкым куалау-шылықтың аса маңызды зан-дылыктарын ашты және оның табиғатын анықтады. Бір бел-гінің тұқым қуалауының екін-ші белгіге төуелсіз екендігін дө-лелдей отырып, ол тұкым куа-лаушылықтың дискреттілігін (окшаулығын), бөлшектене ала-тындығын және генотиптің организмдегі белгі-касиеттерді анықтайтын бірліктердің жиынтыгынан түратындығын көрсетті.

ІІІ. Есептер

ІV. Үйге 1.§40. 0қу.

V. Есептер шығару. Тест.

Тақырыптың түйіні

1. Мендель өзінін заңдарын ашканда, жасушаның мейозды бөлінуі, ДНҚ-ның редупликациялануы, түкым куалаушылыктьщ хромосома-лык теориясы жөне т.б. белгісіз болатын.

2. Г.Мендель моногибридті және дигибридті будандастыруға тәжірибе жасап, түкым куалаушылыктың сырьш ашты.

3. Мендель заңдары кейіннен цитологиялык тұрғыдан толық дәлелденді.

4. Моногибридті будандастыруда (3 + 1) = 3 :1 екі түрлі фенотип, дигибридті будандастыруда (3 + I)² = 9: 3 : 3:1 төрт түрлі фенотип, ал тригибридті будандастыруда (3 + I)³ = 27 : 9 : 9 : 9 : 3 : 3 : 3 : 1 сегіз түрлі фенотип түзіледі.

10-сынып 25.01.

Сабақтың тақырыбы: Генетикалық есептер шығару

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларға генетикалық есептер шығару жолдарымен толығырақ таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен

байланыстыру, есептер шығару арқылы білім-біліктігін дамыту.

3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың түрі: Қайталау.

Сабақтың әдісі: есептер шығару, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у. .

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,

Математика. шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, есептер жинағы.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Негізгі бөлім.

ІІІ. Бекіту.

ІV Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,.

ІІ. Қайталау сұрақтары:

1. Генетика дегеніміз қандай ғылым саласы ?

Бұл терминді нешінші жылы қай ғалым ұсынды.

2. Тұқым қуалаушылық деген не ?

3.Гиппократ тұқым қуалаушылықты қалай тұжырымдады?

4. Аристотель тұқым қуалаушылық туралы не айтты?

5. Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы туалы не айтуға болады?

6. Г. Мендельдің алғаш еңбегі қалай аталады,оның маңызы неде?

7. Г. Мендельдің заңының дұрыстығын дәлелдейтін деректерді келтіріп баяндап бер.

8.Фенотип.Ген.Гетерозиготалы. Гомозиготалы. Аллельді ген. Доминатты.Рецессивті.Генотип. Гамета. Ғ_1,Ғ_2,Р ұғымдарына түсінік бер.

9.Мендельдің Біркелкілік заңын түсіндір.

10. Мендельдің Ажырау заңын түсіндіріп, белгілердің сандық қатынастарына тоқтал.

11.Гаматалардың тазалық ережесін қалай түсіндіруге болады?

12. Мендельдің толымсыз доминанттылық заңын мысалмен белгілердің сандық қатынасына көңіл бөле отырып түсіндір.

13.Талдау будандастыру не үшін қажет, нәтижесінде не білеміз?

14. Мендельдің тәуелсіз ажырау заңын түсіндір,белгілердің сандық қатынасын фенотипі және гентипі бойынша ажыратып бер.

жүктеу/скачать 3,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: