Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

қара денелі жетіл-ген қанатты — 50%

Сұр денелі жетіл меген қанатты — 50%

Бір хромосомада орналасқан гендердің бірлесіп тұкым қуалауы гендердің тіркесуі немесе тіркесі, тұқым қуалау деп аталады. Морган заңы деп те атайды. Толық тіркесу

Бір хромосоманың бойында орналаскан және тіркесіп тұқым қуалайтын

гендер тіркесу тобын құрайды.тіркесу топтарының саны әр организмнің жұп хромосом санына байланысты. Мыс.др.шыбынында 8 хр-м болса 4 тіркесу тобын құрайды.

Кроссинговер.

Бұл теорияның негізгі кағидалары мынадай:

1. Хромосомада тендер біріне-бірі жақын болса, соғүрлым:

а - олардың арасында айкасу сирек болады; ә - олардың арасында айкасу жиірек болады;

б - айқасу болмайды.

2. Гетерогаметалы:а - гаметаның бір типін түзеді; ә - гаметаның екі типін түзеді; б - гаметаның үш типін түзеді.

3. Тұқым қуалаудың хромосомалык теориясын ең алғаш қалыптастырған:

а - Г. Мендель; ә - Т. Морган; б - Г. де Фриз; в - Н. Вавилов.

4. Егер диплоидты жиынтык 8-ге тең болса, дрозофилада жыныс-тың тұкым қуалауына хромосомалардың неше жұбы жауап береді?

а - 4 жұп ә - 2 жұп, б -1 жұп

ІV. Үйге 1.§41. 0қу.

V.1. Генетика деген не ? 2. Тұқымқуалаушылық,өзгергіштік ден не?

3.Мендель тұқым қуалау заңдылығын еншінші жылы ашты?

5.Генотип, фенотип,рецессивті ,доминантты ұғымдарына түсінік бер.

6. Гибридологиялық әдіс деген не?(«бір-біріне» айырмасы анық көрінетін организмдерді будандастыру. Гибрид денен не?

7.Мендель өз тәжірибесінде асбұршақты неге алды? 8. Мендель бұршақтың неше сортын алып,тәжрибе жасады? (34 тен 22-сін, Ғ₂-де 8023 тұқым, сары-6022,жасыл-2001 тұқым).

8.Моно-ди-поли-гибридті будандастыру деген не?

9.Алельді ген,гетерозиготалы,гомозиготалы ұғымына түсініктер бер. 10. Біркелкілік заңы қалай айтылады? 11.Ажыру заңы? 12.Гаметалардың тазалық ережесі? 13. Толымсыз доминантыллық? 14. Талдай шағылыстыру? 15. Моно-ди гибридті будан-ң цитолог,негізі?

10-сынып 30.01.

Сабақтың тақырыбы: Цитоплазмалық тұқым қуалау..

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларға цитоплазмалық тұқым қуалау заңдылықтарын және түрлерін түсіндіру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын генетика

заңдылықтарын ғылми түрде түсіндіре алу, ойлау қабілетін дамыту

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың әдісі: СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану,

математика,шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

Ядродады хромосомадан тыс жерде болатын тұқым қуалау цитоплазмалық деп аталады. цитоплазмалык тұкым қуалау ядролық (хромосомалык) тұкым куалауға қарағанда аналык жолмен жүреді. негізін неміс ғалым-дары К.Корренс пен Э.Баур (1908 ж.) салған.

Пластидтік тұқым қуалау.

Пластидтердің нөруыздардан ж\е РНҚ мен ДНК-дан тұрады.

Бірақ азотты негіздердің құрамы жағынан пластидтердін ДНҚ-сы хромосомадағы ДНҚ-дан өзгеше, сол сияқты РНҚ-ның да рибосомалық РНҚ-дан айырмашылығы бар. К.Корренс түн аруы өсімдігі жапырағының ала болуының тұқым куалауын зерттегенде, оның өсу нүктесінен әр түрлі жасушалардың тобын тапкан. Олардың біреулерінің пластидтерінің хлорофилл түзу қабілеті болмаған да, ал екінші біреулері, керісінше, түзе алатын болған. Соның салдарынан өсімдік жапырағы шүбар ала болып шығады.

Митохондрия арқылы тұқым қуалау. Митохондрия — жасуша-дағы тыныс алуға тікелей қатысы бар органоид Ол өзінін химиялык құрамы жағынан ядролық ДНҚ-дан өзгеше келеді.

Митохондриялык гендер (ДНҚ), негізінен, екі топ белгілерді анықтайды. Біріншісіне, тыныс алу жүйесінің жұмысына байланысты белгілер жатса, екіншісіне, антибиотиктер мен жасуша уына катыстылары жатады.

Осындай бактериялардың кейбіреуінде тыныс алу кемістігі анықталған. Ондай кемістік олардың митохондрияларының тұқым қуалайтын өзгеріске ұшырауына байланысты.Б.Эфрусси деген ғалым ашыту бактериясының мутациялық жолмен пайда болған тыныс алу кемістігі бар өте ұсақ колония түзетін штамын тапкан. Ондай мутантты штамдар өте баяу өседі.
Олар цитохром оксидаза ферментінің жетіспеуінен тыныс алу кемістігіне ұшыраған және спора түзу қабілетінен айырылған. Осындай мутантты бактериялардын митохондрияларындағы ДНҚ-ны алып зерттегенде, оның құрамының өзгергендігі жене соған байланысты генетикалык акпарат кодтау қабілетінен айырылғандығы анықталды. аталмыш қасиеттің тұқым куалауы цитоплазмаға байланысты екенін керсетеді.

Цитоплазмалық аталық ұрықсыздық (стерильдік). Мұндай құбылыс жүгері, пияз, қызылша, зығыр тәрізді өсімдіктерге тән. Жүгері өсімдігінде болатын цитоплазмалык аталық ұрыксыздықты 1930 жылы америкалык ғалым М.Родс ашты. Жүгері бір үйлі , яғни аналық гүлдері собығында жинақталады да, аталықтары шашағында болады. Сол жүгерінің кейбір сорттарыньш шашағынан толық дамымаған, яғни ұрықтандыру қабілеті жоқ аталық тозандар табылған. Бүл осы қасиеттің цитоплазма арқылы тұқым қуалайтындығын көрсетеді.

Цитоплазмалык тұкым қуалауға генетикалық талдау. Цитоплазмада ж\не оның органоидтерінде шоғырланған тұқым қуалайтын факторлар плазмой деп аталады.

ІІІ. Кесте толтыру. 186 бет. 4-ші тапырма

ІV. Үйге 1.§42. 0қу.

V.1. Т.Морган қандай тәжірбе жасап,қандай заң ашты?

2. Тіркесіп тұқым қуалау не себепті бұзылады.?

3. Кросс инговер деген қандай құбылыс?
Жалпы, өсімдіктерде болсын, жануарларда болсын, анальщ жыныс жасушасында цитоплазманың мөлшері көп болады, ал аталық жыныс жасушасында ол жокка жуык. Сондыктан цитоплазмалык тұқым куалау ядролык (хромосомалык) түкым куалауға Караганда аналық жолмен жүреді.

Цитоплазмалык тұкым куалауды зерттеудің негізін неміс ғалым-дары К.Корренс пен Э.Баур (1908 ж.) салған.

К.Корренс түн аруы өсімдігінін, ал Э.Баур қазтамак пен намаз-шамгүлдің ала жапыракты болуының түкым куалауын зерттеді. Нәтижесінде олар мүндай белгінің түкым куалауы цитоплазма күрамындағы пластидтер аркылы болатындығын аныктады. •

Пластидтік түкым қуалау. Пластидтердін, соньщ ігпінде хлоро-пластын жасыл әсімдіктерде фотосинтез процесінің жүруіне тікелей қатысы бар екендігін жаксы білесіндер.

Пластидтердің өзі арнаулы нөруыздардан жөне РНҚ мен ДНК-дан түрады. Бір жасушага шакканда пластидтердің саны жоғары жөне төменгі сатыдағы өсімдіктерде, шамамен, бірден жүзге дейін болады. Жасушасында жалғыз ғана пластиді бар түрлер диатомды балдыр-ларда кездеседі.

Пластидтердің күрамьщда жоғарыда айтылғандай, РНҚ және ДНҚ болады. Бірак азотты негіздердің күрамы жағынан пластидтердің ДНҚ-сы хромосомадағы ДНҚ-дан әзгеше, сол сиякты РНҚ-ның да рибосомалык РНҚ-дан айырмашылығы бар. Сонымен, жүргізілген зерттеулердің нәтижесі пластидтердің тұкым куалаушылыкка катысы бар екенін жөне генетикалык акпараттьщ олардьщ кұрамындағы ДНҚ-да сакталмайтындығын көрсетті.

Пластидтік түкым куалау туралы алғашкы ғылыми деректерді К.Корренс пен Э.Баур алғандығы айтылды. Мысалы, К.Корренс түн аруы өсімдігі жапырагының ала болуының түқым куалауын зерт-тегенде, оның әсу нүктесінен әр түрлі жасушалардын тобын тапқан. Олардың біреулерінің пластидтерінің хлорофилл түзу кабілеті болмаған да, ал екінші біреулері, керісінше, түзе алатьш болған. Соның салдарынан өсімдік жапырағы шүбар ала болып шығады.

Митохондриялық тендер (ДНҚ), негізінен, екі топ белгілерді аныктайды. Біріншісіне, тыныс алу жүйесінің жүмысьгаа байланысты белгілер жатса, екіншісіне, антибиотиктер мен жасуша уына катыстылары жатады.

Генетикалык түрғыда ашыту бактериясынын митохондриялары көбірек зерттелген. Оларда бүкіл жасушадағы ДНК-ның 10—20%-ы болады. Осындай бактериялардың кейбіреуінде тыныс алу кемістігі

1

аныкталған. Ондай кемістік олардын митохондрияларының түкым куалайтын өзгеріске үшырауына байланысты.

10-сынып 10.03.

Сабақтың тақырыбы: Мутациялық өзгергіштік

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды мутациялық өзгергіштікпен және олардың түрлерімен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарын меңгере отырып, өзгергіштің түрлерін жіктеу,Генетикалық терминдердің мәнін ашу қабілетін дамыту.

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану,

шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ.§49. Мутациялық өзгерііштік

Генотиптің өзгеру сипатына қарай мутациялар гендік, хромосомалық, геномдық және цитоплазмалық болып бөлінеді.

Хромосомааралык өзгерістерге хромосоманың бір белігінің оған ұқсас емес басқа бір хромосомамен ауысып кетуі жатады, оны транслокация дейді. Сол сияқты бұған хромосомалар арасында көпірлердің түзілуін де жатқызуга болады.

Полиплоидті организмдер хромосома санының еселену дөрежесіне қарай 3 п — триплоиді, 4 п — тетраплоидті, 5 п — пентаплоидті жөне т.б. болып келеді. Полиплоидия организмнің түрлі белгілерінің езгеруіне себеп болады. Сондыктан ол эволюция мен селекция үшін аса маңызды болып есептеледі. Мысалға, орыс селекционері В.С. Федоров шығарған карабидайдың тетраплоидті формасын алайық. Қарабидайдың бұл түрі қалыпты диплоидті формасына Караганда сабағы мықты, дәндері ірі әрі салмақты болып өзгерген.

Жалпы полиплоидиянын нәтижесінде, өсімдіктердің жеке мүшелерінің көлемі ұлғаяды. Ал оның негізінде жасуша көлемінің үлғаюы жатады, соған сәйкес, оның кұрамындағы нәруыз, көмірсу, майлар, витаминдер және т.б. заттардың мөлшері артады.

Полиплоидия — жануарларда өте сирек кездесетін кұбылыс Бүл көбінесе жыныстык көбеюі партеногенез жолымен жүретін жөндіктерде кездеседі. Мысал ретінде аскариданы, жер құрттарын, көбелектерді алуға болады. Полиплоидияның жануарларда сирек кездесуінің бір себебі олардың полиплоидия жағдайында ұррак бере алмайтындығына байланысты. Мысалы, тышкандарда триплоидті зиготаның болатындығы анықталган, бірак олардың тіршілік кабілеті болмайды.

Анеуплоидия құбылысының практикалык маңызы да бар. Ол өсімдіктер селекциясында жекелеген хромосомаларды ауыстыру арқылы жаңа мол өнімді түрлерін алу үшін колданылады.

А. Мутагендердің _ _ түрі бар, оларға____мутагендер жатады.

Ә. Хромосомалардын белгілі бір бөлігінің екі еселенуін____, ал хромосоманың

бір бөлігінін үзіліп түсуін____деп атайды.

Б. Хромосомалар санының екі еселенуін____, уш еселенуін____, ал төрт

еселенуін _ _ деп атайды.

ІV. Үйге 1.§49. 0қу.

V.1. Зерханалық жұмысты тексеру.

2. Модификациялық өзгергіштік деген не?

3. Модификациялық өзлегергіштің болу себептерін атаңдар.

А. Мутагендердің___түрі бар, оларға___мутагендер жатады.

Ө. Хромосомалардын белгілі бір бөлігінін екі еселенуін___, ал хромосоманың

бір бөлігінін үзіліп түсуін___деп атайды.

Б. Хромосомалар санынын екі еселенуін___, үш еселенуін___, ал төрт

еселеяуін____деп атайды.

10-сынып 3.04.09..

Сабақтың тақырыбы:Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар заңы

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар заңытаныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарын меңгере отырып, өзгергіштің түрлерін жіктеу,Генетикалық терминдердің мәнін ашу қабілетін дамыту.

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану, шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Орыс генетигі Н.И.Вавилов тұқым қуалайтьн өзгергіштікті зерттегенде систематикалық жағынан бір-біріне жақын тұрған түрлер мен туыстарда кездесетін мутациялардың ұқсас болып келетіндігін анықтады. Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар» деп аталатын заңын ашты. Бұл заң бойынша, шығу тегі жағынан бір-біріне жақын, соған байланысты морфологиялық, физиологиялык және т.б. қасиеттері бойынша ұқсас организмдердің тұқым қуалайтын өзгергіштігі де ұқсас болып келеді. Мысалы, астық тұқымдасына жататын бидайөзгергіштіктің ұксас катар лары болатындығы анықталған, арпа, сүлы, жүгері, күріш, тары, бидайыктарда дөнінің түсі мен пішіні, өніп-осуі, пісіп-жетілу мерзімі, суыққа төзімділігі жене т.б. касиеттері жөнінен түкым қуалайтын

Астық тұкымдастардағы тұңым қуалау өзгергіштігінің ұксас қатарлары (Н.И.Вавилов бойынша)

1.Жақын түрлер мен туыстардын генетикалық құрылымының ұқсастығы жөне олардың шығу тегінің бір екендігі;

2.Белгілі бір сыртқы орта жағдайларында жүретін сұрыптаулардың әсері.

Тұқым куалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар заңы селекцияда кеңінен қолданылады. Мысалы, XX ғасырдың 20-жылдарына дейін қатты бидайдың тек қылтанақты түрлері бар екендігі белгілі болып келген. Ал жұмсақ бидайлардың қылтанақсыз түрлерінің болатыны анықталғаннан кейін катты бидайлардың да сондай қылтанақсыз түрлерін алуға мүмкіндік туды.

Н.И.Вавилов Абиссинаға барған сапарында қатты бидайдың қылтанақты түрлерін тапты, ал белгілі селекционер А.П.Чехурдин бидайдың сол түрін қылтанадсыз жұмсақ бидаймен будандастыру аркылы оның қылтанакты сортын шығарды.

Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар жануарларда да кездеседі. Мысалы, альбиностар (түстің ақ болуы) теңіз шошкасында, кояндарда және т.б. кеміргіштердін барлығында да кездеседі. Әр түрлі микроорганизмдерден де ұқсас тұқым қуалайтын биохимияльщ өзгерістер байқалған.

Ұқсас қатарлар заңы түрлердің пайда болуында, мутациялық өзгерістердің рөлі барлык тірі организмдерге тән екендігін керсетті. Жалпы, бұл заң алға белгілі бір мақсат қоя отырып, қажетті деген тұқым қуалайтын өзгергіштікті қолдан жасаудың әдістерін ойластырудың биологиялык негізі болып есептеледі.

түрлер мен туыстарда болатын мутациялык өзгергіштіктер, белгілі селекционер А.П.Чехурдин осы заңдылықты пайдаланып, жұмсақ бидайдың қылтанақты сортын шығарған.

ІІІ. тапсырмалар

Д 1. Мына сөйлемдерді толыңтырындар.

А. Гомологтік қатарлар заңын______________________

Ә. Бұл заңның мәні__________________________

2. Қатты бидайдың қылтанақты іріктемелерін (түрлерін) кім және қалай алды?

3. Ұқсас қатарлар заңының іс жүзіндегі пайдасы неде деп ойлайсыңдар?

ІV. §50.

V. Тест. Тапсырмасы.
10-сынып 7,10. 04.

Сабақтың тақырыбы:Генетика және эволюциялық теория.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар заңытаныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарын меңгере отырып, өзгергіштің түрлерін жіктеу,Генетикалық терминдердің мәнін ашу қабілетін дамыту.

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану, шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Генетика және эволюциялық теория

Ч.Дарвин эволюцияның қозғаушы күші болып табылатын үш факторды, тұқым қуалаушылықты, өзгергіштікті және сұрыптауды аныктады.

Түрдің пайда болуы барысында эволюциялық фактордың тигізетін әсерлерін түсіну үшін сол түрлердің шығуына және дамып-қалыптасуына негіз болып есептелетін популяцияның генетикалық заңдылықтарын білу кажет.

Популяциялар генетикасы. Популяция деп тіршілік ортасы және оған бейімделу кабілеті де бірдей, бір-бірімен будандасып ұрпақ бере алатын бір түрге жататын дараларды айтады. Қолдан сүрыптау аркылы алынатын жануарлардың тұқымдары мен өсімдіктердің сорттары да жеке популяцияларға жатады.

Популяцияның генетикалык құрылымың ең алғаш статистикалық және генетикалық әдістерді қолдана отырып, дат генетигі В.Иогансен зерттеді. Оның 1903 жылы «Популяциядагы және таза линиялардағы тұқым қуалау» деген еңбегі жарық көрді. Бүл ілімді орыс генетигі С.С.Четвериков әрі қарай жалғастырып, дамытты.

Сонда бұл тәжірибенің нәтижесі, бұршақтың сорт популяциясы генетикалық құрылымы жағынан әртекті даралардан тұратындығын және оның әркайсысы таза сорттармақтардың (чистая линия) бастамасы бола алатындығын керсетеді. өздігінен тозаңданатын өсімдіктер популяциясының генотиптері ж\е анықталатып белгілері көбінесе гомозиготалы (АА немесе аа) жағдайда болады.

Ал жануарлар мен айкас тозанданатын есімдіктер популяция-сының генотиптері еркін будандасу негізінде қалыптасады. көпшілігінде гетерогенді (Аа) болып келеді. Мұндай популяциянын генетикалық құрылымын зерттеудің бір жолы — жекелеген гендер бойынша гомозиготалы және гетерозиготалы даралардың таралу сипатын аныктау.

Мысалы, популяциядағы бір геннің екі түрлі өлшемі бойынша гомозиготалы АА және аа даралары сан жағынан бірдей дейік. Олардан А жене а гендері бар аталык жөне аналық гаметалар ген мөлшерде түзіледі. Осындай гендері бар даралар будандасқанда мынадай нәтиже шығады:

♀ ♂	0,5 А	0,5 а
0,5 А	0,25 АА	0,25 Аа
0,5 а	0,25 Аа	0,25 аа

Сөйтіп, бүл мысалдан еркін будандасу жағдайында әр буын сайын доминантты жөне рецессивті гендері бар гаметалардьщ мелшері бір деңгейде, яғни 0,5 А және 0,5 а болатынын көреміз.

Бірак кейде популяциядағы гомозиготалар санының тең бол-майтындығы байкалады. Мысалы, карабидайдың бір популяция-сындағы сабағының түгі бар өсімдіктер түгі жоқ осімдіктерге кара-ганда терт есе көп болып келеді (4АА:1аа). Бүл жағдайда гаметалардың аракатынасы 0,5 А:0,5 а емес, 0,8 А:0,2 а болады. Будандастыру нөтижесінде олардан мынадай үйлесім түзіледі:

Бүл жағдайда келесі будандарда да «А» аллелі бар гаметалардың молшері 0,8 (0,64 гомозигота АА-дан, 0,16 гетерозигота Аа-дан), ал «а» аллелі бар гаметаньщ мөлшері 0,2 (0,04 гомозигота аа-дан, 0,16 гетерозигота Аа-дан келеді) болады.

231Харди—Вайнберг заңы. 1908 жылы ағылшын математигі Г.Харди мен неміс дөрігері В.Вайнберг популяциядағы генотип пен фенотиптін таралу жиілігін анықтайтын формула ұсынды.

Мысалы, адам популяциясындағы кейбір тұқым куалайтьш аурулардың таралу сипатын аньщтау және т.б. Өсімдіктер мен жануарлардың табиғи популяцияларына жүр-гізілген генетикалык зерттеулер олардың фенотип жағынан біркелкі болғанымен, түрлі рецессивті мутацияларға бай келетінін көрсетті. Ондай мутациялар генотиптері гетерозиготалы болып түрғанда фенотип түрғысынан ешкандай да білінбейді. Тек будандасу кезінде екі рецессивті аллель кезігіп, рецессивті гомозигота болғанда ғана білінеді. Мүндай жағдайда мутация тікелей табиғи сүрыпталудың бакылауына өтеді. Сейтіп, академик И.И.Шмальгаузеннің сөзімен айтатын болсак, өрбір түр мен популяция озінде «түкым куалайтын әзгергіштіктің корын» жинактаған күрделі гетерозиготалы жүйе болып есептеледі. Ол популяциянын тіршілік жағдайы әзгергенде ғана табиғи сүрыпталу аркылы жүзеге асырылады. Әр популяцияның өзіне тән гендік коры болады. Гендік қор (генофонд) дегеніміз — популяцияның, түрдің немесе систематикалык топтың гендерінің жиынтығы.

Мысалы, ірі өндіріс орталықтарында түтін мен ыс көп болғандыктан, сол манда өсетін ақ кайыңның діңгегі коңырқай күңгірт болып өзгереді. Соған байланысты кайыңда тіршілік ететін ақшыл көбелектердің арасында кейде күңгірт түсті мутанттар пайда болады. Егер мұндай құбылыс ауасы таза ауыл жағдайында болса, сүрыпталу арқылы жойылып кетер еді. Себебі ақшыл қайындағы күңгірт түсті көбелектер тез көзге түседі. Сондықтан оларды құстар жеп құртады. Ал түтінмен ысталған қайыңдағы көбелектер көзге көп түспейді, яғни табиғи сұрыпталу оларды сақтап қалады. Сұрыптаудың мұндай түрін қозғаушы сұрыптау дейді. Сонда мұндай сұрыпталуды жүзеге асыратын фактор — көбелектерді жейтін құстар. Егер сұрыпталу өте жылдам қарқынмен жүрсе, тез арада күңгірт түсті популяция пайда болады. Мысалы, Манчестер қаласының маңындағы қайың көбелегінің күңгірт түсті түрлері ақшыл көбелектерді 20 жылдың ішінде ығыстырып шығарған. Қозғаушы сүрыптау эволюцияда басты рөл аткарады. Бүған жылқының эволюциясы барысында оның аяғының саусактылықтан так түяктылыкка дейінгі өзгерісі де дәлел бола алады.

Қозғаушы сүрыптаумен катар табиғатта тұрақтандырушы сұрыптау да кеңінен таралған. Біршама түракты орта жағдайларында тіршілік ететін түрлерде болатьщ өзгерістер жағымсыз болуы мүмкін. Мұндай жағдайда аз озгерістерді тудыратын мутациялар сакталып, керісінше, көп өзгеріс тудыратын мутациялар жойылып отырады.

Тұрақтандырушы сұрыптауда, мысалы, жәндіктер арқылы тозаңданатын өсімдіктер гүлінің бір шағын бөлігі ғана өзгереді. Бұл сол жәндіктің мөлшеріне ғана шақ келеді, ал олай болмаған жағдайда тозаңдануға жағымсыз өсер етер еді.Мезозой дөуірінде пайда болған саусаққанатты балықтарға жататын латимерия осы күнге дейін өзгеріссіз тіршілік етіп келеді.

Сол сиякты Қазакстанда кең тараған акбөкен кайнозой дәуірінен бері карай орта жағдайларының түрлі өзгерістеріне қарамастан сақталып келеді. Бұларды тұрақтандырушы сұрыптаудың нәтижесі деп білеміз.

Қозгаушы сұрыптау мен тұрақтандырушы сұрыптау бір-бірімен тығыз байланысты. Қозғаушы сұрыптау қоршаған ортаның ауыспалы жағдайында түрлердін өзгеруіне ыкпал етеді. Ал тұрақтандырушы сұрыптау біршама тұрақты орта жағдайларында тиімді өзгерістерді сақтап, тұрактандырып отырады.Қозғаушы сүрыптау табиғаттағы түрлердің алуан түрлілігін камтамасыз етеді. Тұрактандырушы сұрыптау түрлердің тұрақтылығын сақтайды.

ІІІ.Сұрақтар мен тапсырмалар

Д 1. Окулықта берілген материалдарды пайдаланып, мына кестені толтырыңдар.

3. Популяцияның генетикалық кұрылымын кім зерттеді?

4. Табиғи сұрыпталудын қандай түрлері бар?
ІV §51. оқу.

V. 1. Тұқым қуалаудың өзгергіштік заңын ашқан қай ғалым?

2. Бұл заңдылықты қай өсімдіктермен тәжірибе жасап көрсетуге болады?

3. Тұқым қуалаудың өзгергіштік заңын жануарларда кездесетінін қалай дәлелдеуге болады?

10-сынып 14. 04.

Сабақтың тақырыбы: Қайталау.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушылардың өткен тақырыптар бойынша білімдерін пысықтау.

2. Оқушылардың теориялық білімін сараманды ұштастыра алу қабілетін дамыту.

Биологиялық терминдердің мәнін аша білу.

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың әдісі: тест сұрақтарына жауап беру., талдау жасау,есептер шығару

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану, шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ.. Үй тапсырмасын тексеру.

ІІІ. Қайталау материалдары.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау .

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

1. Генетикалык зерттеулер жүргізуге қолайлы жөндік: А. дрозофила шыбыны;-

в) шаян.б) өрмекші; ә) коңыз;

2. Генетика ғылымы нені зерттейді?а) сұрыптауды; ә. түкым куалаушылык пен өзгергіштікті;'

б) эволюцияны; в) селекцияны.

3. Екі немесе бірнеше аллельді емес доминантты гендердің бірін-бірі толықтырып, белгінің пайда болуын калай атайды?4) комплементарлық; ә) көп аллельдік ; б) эпистаз в) полимерия.

4. Г. Мендель зандарын екінші рет ашып, дөлелдеген ғалымдарды атаңдар:

а) Х.Де Фриз ә) К.Корренс б) М.Ә.Айтхожин в) Э.Чермак-Зейзенегг

5.Белгілі бір белгіге ғана жауап беретін тендер калай аталады?

А. аллельді ә) баламалы б) рецессивті в) доминантты.

6. Гендердің хромосомаларда орналасатынын кім дөлелдеді?

а) К.Корренс; ә) Т.Морган; б) Ч.Дарвин в) И.Н.Вавилов.

7.Ұқсас хромосомалардьщ сөәкес бөіктерінің өзара алмасуы қалай аталады?

А. кроссинговер;ә) конъюгация; б) локус; в) транслокация.

8. Бұршак қандай қасиеттерімен ерекшеленеді?

а) фенотипте білінетін бірнеше белгілері бар; ә) өсіруге қолайлы;

б)өздігінен тозаңданады; в)барлык жауап дұрыс;.

9.Аллельді жүп геннің біреуінің доминантты касиет керсетіп, рецессивті геннің әсерінің байқалмауы қалай аталадьі? А.толык доминанттылық ә) толымсыз доминанттылық

б) рецессивтілік; в) доминанттылык.

10. Г.Мендельдің бірінші заңы калай аталады?

11. Доминантты белгі дегеніміз не? а) аныкталатын белгі;

ә) анықталмайтын белгі; б) бірден көрінетін белгі;-в) байқалмайтына белгі.

12. Басым гендер калай аталады?

а) доминантты; ә) рецессивті; б) аллельді;» в) аллельді емес.

13. Гендердің өзара әрекеттесуі нешеге болінеді?а) екіге; ә) төртке; б) үшке; в) беске.

14.Жүп тендер калай аталады?а) рецессивті; б) доминантты; ә) аллельді в) эпистаз

15. Әке-шешесінің каны I топ болса, ұрпактарының қан топтары қандай болуы мүмкін?

а) I топ; ә) IV топ; б) III топ; в) II топ.

16. Гендердін жиынтығы қалай аталады? а) фенотип;(б) генотип;

ә) помекликросс в) кроссинговер

17. Шешесінің каны гетерозиготалы III топ, әкесі IV топ. Ұрпақтарының қан топтары қандай болады? а) Ір II, IV; 6) II, III, IV; б) III, II, I; в) IV, I, II.

18.Әр турлі гендер калай аталады?а) гомозиготалы;б) гетерозиготалы ә) комплементарлык в) эпистаз.

19.Г.Мендель моногибридті будандастыруға тәжірибе жасау үшін қанша бұршақ алды?

а) 8023; ә) 7003; б) 5065; в) 60232.

20. Гендердін хромосомадағы орнын калай атайды? а) тіркесу тобы; б) кроссинговер; ә) локус в) генотип.

1. Тұкым куалаушылықтың негізгі заңдылыктарын алғаш зерттеген кім?

а) Т.Морган б) Ч.Дарвин ә) Г.Мендель в) Н.И.Вавилов.;

2. Бір геннің екінші генге басымдык қасиет көрсетуі калай аталады?

а) комплементарлық ә) эпистаз; б) полимерия; в) локус.

3. Ген деген терминді ғылымға кім енгізді? а) Т.Морган; б) С.С.Четвериков; ә) И.Павлов в) В.Иогансен.

4.Бірнеше доминантты тендер өзара әрекеттесе отырып, бір белгінің көрінуін айқындай түсуін не деп атайды?а) комплементарлық б) эпистаз; ә) полимерия в) көп аллельділік

5.Г.Мендель қандай өсімдікке тәжірибе жүргізді?а) намазшамгүл; б) бүршақ; ә) шомыр в) қызан.

6.Тұқым қуалаудын хромосомалық теориясының негізін қалаған ғалым:

а) Г.Мендель б) Н.И.Вавилов в) В.Иогансен.6) Т.Морган

7. Бұршақтың канша іріктемесі бар? а) 40 б) 52; ә) 34 в) 20.

8. Аллельді емес гендердін өзара әрекеттесуінің неше типі бар? а) 5б) 3;ә) 2; в) 4,

9. Г.Мендельдін үшінші заңы қалай аталады?

а) тіркес тұқым куалау; б) ажырау заңы;ә) белгілердін тәуелсіз ажырауы; в) өзгергіштік.

10. Аллельді гендердің екеуінің де әсері бірдей байқалып, аралық сипаттағы форманың қалыптасуы калай аталады? а) толық доминанттылық;ә) толымсыз доминанттылык;

б)рецессивтілік; в) доминанттылық.

11. Басыңкы гендер калай аталады?

а) аллельді; б) рецессивті; ә) геномды; в) доминантты.

12.Әр доминантты ген жеке күйінде өзінің белгісін жарыққа шығара ала ма?

А.шығарады;.б)шыгармайды; ә) екі жауап та дүрыс; в)екі жауап та дұрыс емес. ,13.Организмнің ішкі-сырткы жиынтығы қалай аталады? а) фенотип; б) генотип; ә) полимер в) полимерия.;

14.Әке-шешесінің қаны IV топ болса, балаларының кан тобы кандай болуы мүмкін?

а) I, II ә) III, IV б) II, IV, III в) II, III

15. Бірдей тендер калай аталады?

а) гетерозиготалы ә) гомозиготалы б)полимерия в)эпистаз

16. Шешесі гомозиготалы II топ, өкесі IV топ. Үрпактарының кан топтары қандай болады? А. II, III, IV б) I, II, III ә) III, IV в) II, III.

17. Намазшамгүл өсімдігіне жасалған төжірибенің бірінші будандық ұрпағы кандай доминанттылыкка жатады?

а) толық; ә) жартылай толық б) толымсыз в) жартылай толымсыз

18Тіркес топтарының саны неге сөйкес келеді? (а) хромосомалардың гаплоидті санына;

ә) кроссинговерге; б)генге в) локуска.

19.Ата-аналарына үксас белгілерді аныктайтын гендердің бір-лесіп тұкым қуалауы қалай аталады? а) кроссинговер б) эпистаз ә) айқаспа в) гендердін тіркесуі 20.Моногибридті будандастырудың Ғ₂ үрпағындағы белгілердің генетикалык өзгеруі калай жүреді? а) АА, Аа, Аа, аа ә) Аа, АА, аа б) АА, Аа в) Аа, аа.

Тапсырмалар 1-тапсырма. Мына сөйлемдерді толықтырыңдар.

1. Бір геннің бірнеше рет қайталануы_______деп аталады.

2. II жөне III аллельді тендер біріккен жағдайда___топ жарыққа

шығады, оны___депатайды.

3.Аллельді емес бірнеше доминантты гендердің өзара өрекеттесе отырып,

бір белгіні жарыкка шығаруын___гендер деп атайды.

4. Адамның кан топтарының тұкым қуалауы осы___типі

бойынша жүреді.

1. Шешесінің қаны I топ, ал өкесінің каны IV топ болтан жағдайда, үрпағына ата-анасының біреуінің қанының тобы берілуІ мүмкін бе?

2. Анасының қаны гетерозиготалы III топка, әкесінің каны гетерозиготалы

II топка жатады. Олардын 4 баласы бар. Сол балаларынын кан топтарын ж\е генотиптерін анықтаңдар.

10-сынып 17. 04.

Сабақтың тақырыбы: Қайталау.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушылардың өткен тақырыптар бойынша білімдерін пысықтау.

2. Оқушылардың теориялық білімін сараманды ұштастыра алу қабілетін дамыту.

Биологиялық терминдердің мәнін аша білу.

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың әдісі: тест сұрақтарына жауап беру., талдау жасау,есептер шығару

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану, шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ.. Үй тапсырмасын тексеру.

ІІІ. Қайталау материалдары.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау .

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

1.Клетка-барлық ағзалардың құрылысының негізгі бірлігі, себебі:

А. ағзалардың көбеюі негізінде клетканың бөлінуі жатыр В. клеткада зат алмасудың диплоидтыреакциялары өтіп жатады С. клетканың бөлінуі ағзаның өсуінің негізінде жатыр Д.барлық заттар клеткадан тұрады

2. Клетка-ағзаның генетикалық бірлігі, себебі:

А. барлық заттар клеткадан тұрады В. клеткада зат алмасудың реакциялары жүреді С. клетка өседі Д. ағзалардың өсуі мен көбеюінің негізінде клетканың бөлінуі процесі жатыр

3. Цитоплазмалық мембрананың құрылысы және қалыңдығы:

А. белокты-липидті-белокты, әр қабаттың қалыңдығы 25А^{0 В.} белокты-көмірсулы-белокты, әр қабаттың қалыңдығы 25А^{0 С.} белокты-липидті-көмірсулы, әр қабаттың қалыңдығы 30А⁰ _Д. көмірсулы-белокты-көмірсулы, әр қабаттың қалыңдығы 25А⁰

4. Клетканың химиялық құрамының 1,9% алатын элементтер:

А. Na, Ca, Cl, Pb, Zn, Mo, Fe, H В. K, Mg, Na, Ca, Fe, S, P, Cl С. Fe, S, Cl, P, Mo, Pb, N, O,

Д. H, O, C, N, Na, Ca, Fe, K Е. Na, Mo, O, C

5. Жануарлар онтогенезінің өсімдік гаметогенезінен айырмашылығы неде:

А. митоздың жүруі В. мейоздың жүруі С.митоздың жүруі Д. ешқандай айырмашылығы жоқ.

6. Екінші қатардағы сперматоциттердің хромосома жиынтығы:

А. гаплоидты В. Диплоидты С.гаплоидты және диплоидты Д. гетероплоидты

7. Интерфазада қандай заттардың синтезі жүреді:

А. РНҚ, белок В. ДНҚ, РНҚ, белок, АТФ С. белок, АТФ Д. РНҚ, АТФ, белок

8. Хромосоманың қайсы бір бөлігі екі еселенсе, онда оның:А. дупликация В. Транслокация С. Инверсия Д. дефишенсия болғаны

9. Мейоздың профаза I-ның профаза II-ден айырмашылығы неде?

А. 5 стадиядан тұру және 0,4% ДНК синтезі жүріуі В. миксоплазма түзіліп, хромосомалардың спиральдануы С. хромосомалардың диплоидтыдаң гаплоидтыға өтуі Д. ядролық мембрананың жойылуы.

10.М ейоздың 2 кезеңінде жүретін маңызды процесс:

А. жасушаның ортасында бөліну ұршығының түзілуі В. сіңлілі хроматидтердің бөлініп, қарама-қарсы полюстерге кетуі С. хромосомалардың гомологиялық жұптарының жақындасуы Д.ядролық мхромосоманың жойылуы Е. хромосоманың жойылуы

11. Телофаза I кезінде бастапқы жасушаның полюсінде мына құрылымның қайсысы болады:

А. әрқайсысы екі хроматидтен тұратын хромосоманың бір толық құрылымы В. екі хроматидтен тұратын хромосоманың екі толық құрылымы С. хромосоманың жиынтығы түрге байланысты Д. 4 хромосомасы бар хромосоманың екі толық құрылымы

12. Интеркинездің интерфазадан айырмашылығы неде

А. хромосомалар редупликациясы мен ДНК репликациясы жүрмейді В. ешқандай айырмашылығы жоқ С. жасушаға қажетті қоректік заттар жиналады Д. қор заттарының синтезі жүреді

13. Мейоздың редукциялық бөлінуінің мәні неде:

А. хромосомалар диплоидты күйден гаплоидтыға өтеді В.коньюгация мен хиазманың өтуі

С. интеркинездің жүруі Д. интеркинездің жүрмеуі

14. Генетикалық код дегеніміз не? Д. т-РНҚ-ң полисомаға аминқышқылдарын тасымалдауы

А. болашақ ақуыз түзуде аминқышқылдарының орналасу тәртібі туралы мағлұматтың ДНК молекуласында нуклеотид тілінде жазылуы В. а - РНК - ң ДНК молекуласынан генетикалық мағлұматтыкөшіруі С. сплайсинг процесінің механизмі

15. Транскрипция дегеніміз не?

А. а-РНК-ң полисомаға өтуі В. ДНК-ң мағыналы тізбегінен болашақ ақуыз синтезі туралы мағлұматты а-РНК-ң "нуклеотид" тілінде көшіріп жазып алуы С. генетикалық мағлұматтың нуклеотид "тілінен аминқышқылы" тіліне өтуі Д. полипептидтік тізбектің түзілуінің басталуы

16. Нуклеопротеид мынаның қайсысы?

А. құрамына азотты негіздердің біреуі, пентоза қанты және фосфор қыш-ң қалдығы енетін күрделі органикалық қосылыс. В. гистон ақуыз бен нуклеин қышқылдары қосылысынан тұратын ядро мен цитоплазманың күрделі химиялық құрамдас бөліктері С. тұқым қуалайтын ақпар-ң сақталуын және берілуін қамтамасыз ететін жоғары молекулалы биол-қ полимер.Д. а-РНК-дағы интрон

17.ДНҚ-ның екі еселенуін ашқан ғалымА. ЖУотсон мен Ф. Крик, 1953 ж в, М.Мейсельсон мен Ф.Сталь, 1958 ж С. Г.Мендель мен Т.Морган, 1900 д, Н.Дубинин мен В.Иогансен, 1909 ж

18, ДНҚ-ның екі еселенуінің түрлерінен кең танылған болжам:

А, сақтала екі еселену (консервативті) В, жартылай сақтала екі еселену (жартылай консервативті екі еселену) С, бытыраңқы екі еселену (дисперсионды) Д, д.ж.ж.

19, Генетикалық кодтың үздіксіз оқылуы деген не?

А, бір нуклеотид бір мезгілде қатар тұрған, көрші екі нуклеотидтің құрамына кіре алмайды

В, бірдей үшплеттер төменгі және жоғарғы сатыдағы ағзаларда бірдей аминқышқылдарын кодалайды С, бір аминқышқылын бірнеше түрлі үшплеттер анықтай алады Д, кодтың оқылуы бастама нүктеден басталады да, үздіксіз оқылады

20. Гендердің модификациялық әсер етуі:

А, бір ген басқа геннің әсерін басып тастайды В , бір генотипте орналасатын гендер жаңа фенотиптік сипат беред С, бір ғана белгіге әсер ететін гендер Д, басқа гендердің әсерін күшейтіп немесе әлсірететін гендер

21. Антиген деген не?А. ағза үшін бөгде болып есептелетін ақуызды заттар. В. ағзаға бөгде бөлшектер енгенде түзіліп, оның зиянды әсерін жоятын ақуызды зат С. мутагендердің әсерін жоятын заттар. Д. ДНҚ-ның "үзінді ертегілері"

22. Гликолиз дегеніміз: А. ферменттердің қатысуымен глюкозаның тотыға отырып ыдырауы В. ферменттердің әсерінен көмірсудың тотықсыздануы С. күн сәулесі энергиясының химиялық байланыстар энергиясына айналуы Д. лимон қышқылы айналымындағы пируват молекуласының өзгеруі

23.Анаболизм кезінде:А. органикалық заттар мономерлерге ыдырап, энергия бөлінеді В. қарапайым заттардан макромолек-лар синтезделеді С.ДНҚ-ның редупликациясы жүреді Д д.ж.ж.

24. Тыныс алу процесінің қысқаша теңдеуі

А. С₆Н₁₂О₆ + 6О₂ ®6СО₂+ 6Н₂О + 2881 кДж/ моль В. 6СО₂+ 6Н₂О = С₆Н₁₂О₆ +6О₂

С.2 Н₂О > 4е- +4Н+ + О_{2 Д.} С₆Н₁₂О₆ + 2Н₃РО+2АДФ > 2С₃Н₆О₃ +2 АТФ + 2Н₂О

25. Ағзадағы зат алмасу дегеніміз: А. ыдырау өнімдерін сіңіру, сіңірілмей қалған қалдықтарды шығару В. заттың сыртқы ортадан түскенінен бастап ыдырау өнімдерін шығарғанға дейін жүретін күрделі процесс С. оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын бөліп шығару Д. қоректік заттарды

26. Тотыға фосфорлану деген не: А. электронның электрон тасмалдағыш тізбекпен тасымалдануы барысында АТФ-тың фосфорсыздануы В. электрон тасымалына тәуелсіз АДФ-тың фосфорлануы С. электрон тасымалымен қатар АДФ-тың фосфорланып АТФ-тың түзілуі Д. д.ж.ж.

27. Кребс циклінің маңызы. Теріс жауапты көрсетіңіз А. қанттардың оттегімен тікелей тотығуы В. энергияның бөлінуі С. маңызды аралық өнім түзу Д. көптеген қосылыстардың түпкілікті тотығуы

10-сынып 24.04.

Сабақтың тақырыбы: Селекция негіздері.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды селекцияның қандай ғылым екенін оның генетика

ғылымынан айырмашылығын түсіндіру.

Вавиловтың өмірбаянымен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын меңгеру,

ойлау қабілетін дамыту .

3.Оқушыларға экологиялық тәрбие беру. .

Сабақтың түрі: семинар.

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,шығармашылық жұмыстар.

Сабақтың пән аралық байланысы: география,тарих.,

Сабақтың көрнекілігі: кеппешөп,карта, Вавилов портері.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, .

ІІ. 1. Селекция ғылымы.

2. Н.И.Вавиловтың өмірбаяны.

3. Мәдени өсімдіктердің шығу орталығы.

Селекция «сұрыптау» деген сөз. –үй жануарларының жаңа тұқымдарын және мәдени өсімдіктердің іріктемелерін,өндіріске қажтті микроорганизмдердің штамптарын шығыру туралы ғылым.

Вавилов 300 мың

М.орталық

ВАСХНИЛ -1929ж

Үй жануарларының шығу тегі жайлы көптеген даулы пікірлер де бар. Мысалы, иттің шығу тегі туралы пікірталастар болған. Зерттей келе олардьң қаскырдан шыққандығы дәлелденді. Көдімгі койдың шыккан тегі жабайы арқарлар болып есептеледі. Олар біздің Қазакстанда кең тараған, сондай-ак ертеде оңтүстік Еуропа мен Алыңғы Азия тауларында тіршілік еткен. Кудір (тур) Еуразия мен Оңтүстік Африкада тараған, бірак бірте-бірте жойылған. Қазіргі колда өсірілетін жылкының арғы тегі Орта Азиядан табылған жабайы керқұлан (Пржевальский жылқысы) болып табылады.

ІІІ.1-тапсырма орындау.

Сұрақтарға жауап беру

Тақырыптың түйіні

1. Селекция «сүрыптау» деген мағынаны білдіреді. Селекцияның міндеті — үй жануарларының, өсімдіктер мен микроорганизмдердің жоғары өнімді жаңа түрлерін шығару жөне олардын эволюциясын зерттеу.

2. Селекция — генетикамен тығыз байланысты ғылым. Түқым куалаушылык пен өзгергіштіктің заңдылыктарын білмей, селек-циялык жүмыстарды жүргізу нөтижесіз болады.

3. Селекцияның генетикалык негіздерін орыс генетигі өрі селекционері Н.И.Вавилов айқындады.

4. Н.И.Вавилов дүние жүзіне саяхат жасап, мәдени өсімдіктердің шығу орталыктарьга аныктады. Бүл генетика мен селекция ғылымъгаа косылған үлкен үлес болды.

5. Үй жануарларының шыккан тектері мен таралған аймақтары анықталды. Бүл зерттеулердің селекция үшін манызы зор.

(.'урақтар мен тапсырмалар

а) картага орталыктардың аттарын жазыңдар; ә) төмендегі рет саны берілген іріктемелерді шыккан орталыңтары бойынша орналастырыңдар.

1. Банан

2. Күріш

4. Қант қамысы

5. Нан ағашы

6. Қарбыз

7. Сөбіз

8. Жүзім

10. Карабидай

11. Арпа

12. Мақта

13. Үрмебұршақ

14. Картоп

15. Жүгері

16. Аскабак

17. Темекі

18. Какао

2. Индонезиялық-Үндікытайлық, Алдынғы Азияда жөне Еуразия даласында жөне т.б. жерлерде қандай жануарлар алғаш рет ңолға үйретілгенін жазыңдар.

§53. Өсімдіктер селекциясы

Өсімдіктіц жоғары өнімді түрлерін, жануарлардың тиімді түқым-дарын немесе микроорганизмдердіц штамдарын сүрыптай отырып, олардын бұрынғы жабайы тектеріне төн генотиптерін өзгертуге болады. Ч.Дарвин калыптастырған сүрыптау туралы ілім мен генетикадағы түқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің заңдылыктары селекциянын теориялык негізін күрайды. Өсімдіктердің сорттары мен жануарлардың түкымдарында пайда болған түқым куалайтын
өзгергіштік сүрыптау үшін негізгі қажетті материал болып есептелді. Өсімдіктер селекциясында сұрыптау, будандастыру, эксперименттік (жасанды) мутагенез сияқты әдістер колданыладьі.

Сүрыптау. Өсімдіктердің көбеюіндегі тозаңдану жолдарына карай сүрыптау: жаппай жөне жеке сүрыптау болып екіге бәледі.

Вегетативті жолмен көбейетін өсімдіктердің сорттарында шаруашылык жагынан пайдалы касиеттері бар кез келген гетеро­зиготалы форманы сактап, әрі карай кобейтіп отыруға болады. Ал жыныстык көбею кезінде гетерозиготалы даралардан түратын сорттардың касиеттері түракты сакталмай, ажырап кетеді.

Будандастыру. Селекцияда будандастырудың өр түрлі жүйесі колданылады. Олар: туыстык будандастыру (инбридинг, инцухт), туыстьщ емес будандастыру (аутбридинг) және алыстан будандастыру. Туыстык будандастыру генотиптерІ жағынан бір-біріне жакын организмдердің арасында болатындыктан, олардан көбінесе гомозиготалы үрпад алынады. Ал мүндай будандастыруды үзак уакьіт пайдаланса, өсімдіктердің бойь!нда_пайдалы касиеттері бар гомозиготалы таза тармактарын алуға болады. Сондықтан туыстьщ будандастыру өсімдіктер селекциясында кеңінен колданылады. Туыс емес организмдердің будандастырылуы (аутбридинг) селекцияда аса маңызды болып есептеледі. Рецессивті гендердің көпшілігі организм үшін тиімді бола бермейді. Сондыктан егер туыстық будандастыру жиі кайталанса, сорттың сапасы төмендеп кетеді. Ал аутбридинг нөтижесінде алынатын будан үрпактың генотиптері кебінесе гетеро­зиготалы болатындыктан, олардың тіршілік кабілеті жоғары, мол өнімді болып келеді.

239Алыстан будандастыруда бір-бірінен алшақ жаткан түр тармак-тары пайдаланылады. Мысалы, орыс ботанигі жөне селекционері Н.В.Цицин: бидай мен жабайы бидайык өсімдігін будандастыру аркылы бидай — бидайьщтың, ал бидай мен карабидайды будан-дастырып бидай — карабидай будандарын алды. Будандастырудың мұндай төсілі жануарлар селекциясында да колданылады (оны 55-параграфта карастырамыз). Сөйтіп алыстан будандастыруды колданғанда өсімдіктердің, сондай-ак жануарлардың да сапасы жаксарып, беретін өнімі артады.

Гетерозис күбылысы ауыл шаруашылығында кеңінен колданы­лады. Коптеген елдерде, соның ішінде Казакстанда арнайы шаруа-шылыктар жүгері жөне т.б. дакылдардың будандарын өсірумен шүғылданады.

картоптың, Өзбекстанда мақтаның көптеген мол өнімді сорттары шығарылған. Бүл салада Қазакстан селекционерлерінің де кол жеткен елеулі табыстары бар. Қазіргі кезде елімізде Қазакстандык селекционерлер шығарған өр түрлі ауыл шаруашылығы дакылдарынын 200-ден астам сорттары бар. Соның ішінде дөнді дакылдардың 20-дан астам, мал азыктык дакылдардың 40-ка жуык, техникальщ жөне майлы дакылдардын — 15, картоп, көконіс-бакдіа дақылдарыньш — 45, жеміс-жидек жөне жүзімнің 80-ге жуык сорттары бар.

Қазақстанда осімдіктер селекциясының дамуына академиктер — Ғ.З.Бияшев, Б.П.Кузьмин, Р.А.Оразалиев, І.Әбуғалиев, А.Ғаббасов, Н.Л.Удольская жөне т.б. зор үлес косты. Елімізде шығарылған сорттардың шіінде күздік бидайдың Красноводопад-210 сортын ерекше атауға болады. Бүл сорт Орта Азияның телімі жерлеріне арналған, қүрғакдіылыкда тезімді, сабагы жапырылмайды, дөні тогілмейді, түсімі жөнінен Безостоя-1 сортынан кем емес. Сол сиякты Қарағанды төжірибе станциясында шығарылған жаздық бидайдың Қызылбас сортының технологиялык сапасы жоғары: дәнінің жылтырлығы — 71%, күрамында 40,4% дән маңызы (клейковина), 17,4% протеин бар, үны ете сапалы. Осындай жетістіктерді басқа дакылдар бойынша да айтуга болады. Сол сиякты казакстандык ғалымдар І.Ә.Әбуғалиев, Ш.Н.Илялетдинов және М.Х.Мүратов кант кызылшасының өнімді көп беретін «Қазакстан полигибрид-24» және «Қазакстан» сорттарьш алды. Атакты казакстандык рекордшылар — Ыбырай Жакаев күріштің өр гектарынан 171 центнерге дейін, тарыціы Шығанак Берсиев 201 ц-дей түсім алып, еліміздің ауыл шаруашылыгын оркендетуге үлкен үлес коскан болатын.

Тақырыптың түйіні

1. Ч.Дарвиннің сүрыптау туралы ілімі, түкым қуалаушылык пен озгергіштіктің заңдылыктары: селекцияның теориялык және практикалык. негізін күрайды.

2. Селекцияда колданылатын негізгі өдістер — сүрыптау, будандастыру жене эксперименттік (жасанды) мутагенез.

3. Өсімдіктер селекциясында сұрыптаудьщ екі түрі — жаппай жөне жеке сүрыптау колданылады.

4. Өсімдіктер селекциясында колданылатын будандастырудың жолдары — туыстык (инбридинг), туыстык емес (аутбридинг) және алыстан будандастыру.

5. Селекцияда гетерозис күбылысынын үлкен манызы бар. Гетерозис дегеніміз — будан үрпактын белгі-қасиеттерінің ата-анасынан артык болуы.

6. Өсімдіктер селекциясының ауыл шаруашылығында үлкен манызы бар. Оған Қазакстандык селекционерлер де көп үлес косты.

9 Бнолоіия Юкл(ЕМ)

241Сұрақтар мен тапеырмалар

1. Берілген кестені толтырыңдар.

Сұрыптаудың түрлері	Қыскаша сипаттамасы	Нөтижелері	Сұрыптаудын шаруашы-лықтагы маңызы
1. Жаппай сүрыптау 2. Жеке сүрыптау

Д 2. Гетерозис қубылысынын шаруашылыктағы маңызына мысалдар келтіріп, реферат дайындап келіндер.

§54. Жасанды мутагенез және оның селекциядағы маңызы

Радиациялық және химиялық мутагенез. Тұкым куалайтын касиетті радиацияньщ көмегімен өзгертуге болатындығын түщыш рет 1925 жылы орыс ғалымдары Г.А.Надсон мен Г.С.Филиппов дөлелдеді. Олар радий сөулелерімен эсер ету арқылы саңырауқүлактардың жана мутантты формаларын алды. Одан кейін америкалык ғалымдар Дж.Миллер 1927 жылы дрозофила шыбынынан, ал Дж.Стадлер 1928 жылы жүгері өсімдігінен рентген сөулелерінің мутагендік өсерін байкады.

Радиоактивті сөулелердін әсерінен пайда болатын мутациялар, организм үшін көбінесе зиянды. Мысалы, адамда түкым куалайтын аурулар мен кемістіктерді тудырады. Сонымен катар олар организм-дерде, әсіресе, өсімдіктер мен микроорганизмдерде пайдалы өзгерістер тудыра алады. Осыған байланысты радиоактивті сөулелердін, өсерінен пайда болатын мутациялар селекцияда кеңінен колданылады.

Радиоактивті сөулелерден баска кейбір химиялык косылыстардың да мутагендік касиеттері аныкталды. 1932 жылы орыс генетигі В.В.Сахаров дрозофила шыбынының аналык жыныс жасушаларын йодты калийдін 10%-дык ерітіндісімен еңдегенде, онын мутация тудыратындығын аныктады. 1935 жылы орыс генетигі жөне физиологі М.Е.Лобашев сол объектіден аммиактың мутагендік өсерін байкады. Кейінірек мутация тудыратын касиеті бар біркатар химиялык косылыстар табылды. 1946 жылы неміс ғалымдары Ш.Ауэрбах пен

242

Д.Рабсон кыша газының (иприт) мутагендік осерін аныктады. Ал орыс генетигі И.А.Рагшопорт формальдегид пен этилениминнің мутагендік касиетін тапты. Қазіргі кезде 500-ден астам өр түрлі мутагендік косылыс бар екені белгілі.

Радиацияльщ мутагенез сиякты химиялык мутагенез де селекцияда пайдалы мутанттар алу үшін колданылады. Мутагендерді селекцияда пайдалану нөтижесінде бүрынғы пайдалы касиеттерін сактай отырып, кейбір белгілері жаңартылып, жаксартылған мутантты формалар мен сорттар алынады. Мутант осімдіктер көппнлік жағдайда будандастыру жөне сүрыптау жолдарымен жаңа сорттар шығару үшін кажетті материал ретінде колданылады. Сөйтіп, жасанды мутагенез казіргі кез­де селекцияда кодданылатын ең тиімді өдістердщ бірі болып есептеледі.

Өсімдіктердің түкымдарына, тозаңдарына немесе вегетативтік мүшелеріне жоғарыда аталған мутагендермен өсер ету аркылы әр түрлі мутанттар алынады. Олар түрлі морфологиялык, физиоло-гиялык немесе биохимиялык касиеттерінің өзгеретіндігімен сипатталады. Қазіргі кезде өсімдіктердің 130-дай түрінен 31 мыңға жуык мутация аньщталды. Соньщ інгінде, бидайда 11000, күріште — 3400, арпада — 4500, асбүршакта — 3200 мутация бар. Мөдени осімдіктерден алынған мутантты формалардыд көпшілігі шаруа-шылык жағынан пайдалы болып келеді. Жасанды мутагенездің тиімділігін көрсету үшін мысал ретінде, Ресей Ғылым академия-сьшың Цитология және генетика институтында шығарылған жаздық бидайдың Ново-сибирская-67 сортын атауға болады. Ол бидай Новосибирская-7 сортының түкымдарын рентген сәулелерімен ендеу аркылы алынран. Новосибирская-67 сортының онімі жогары. Ол Батыс Сібір аймактарының өзінде гектарына 30—40 центнерден өнім береді.

Осындай жолмен Абай атындағы Қазак Үлттык педагогикалык университетінің Гене­тика жене молекулалык биология ка"федра-сында радиоактивті кобальттің (Со⁶⁰) гамма сөулелерімен эсер ету аркылы жаздык бидай-дың Қазакстан-3, Қазакстан-126 сорттарының кыска сабақты мутанттары алынды (134-сурет). Бүл мутанттар шаруашылык түрғыда тиімді болып табылады. Себебі сабағы кыска болған-дыктан бидай жапырыльш калмай, тік еседі, яғни өнімі ысырап болмайды.

134-сурет. Жаздык бидайдын қысқа сабак-ты радио-мутанттары: 1 — бастапкы сорт; 2, 3, 4 — мутантты форма­лар

Полиплоидияның екі түрі бар — автополиплоидия жөне алло-полиплоидия.

Адлополиплоидия әр түрге жататын организмдердің хромо-сомалар жиынтығының бірігуі нәтижесінде пайда болады.

Әдетте, өр түрлі туыстар мен түрлерді будандастырғанда алынатын үрпақ жеміссіз болады. Себебі олар бір-бірінен алшактау болған-дьщтан, хромосомалары сөйкес келмейді. Сондьщтан мейоз нәтижесінде үрьщтандыру кабілеті жоқ гаметалар түзіледі. Кейіннен генетика мен селекцияның жетістіктері нөтижесінде ондай кедергіні жеңудің жолы табылды. 1924 жылы түңғыш рет орыс генетигі Г.Д.Карпеченко түрып пен қырыккабатты будандастыру арқылы туысаралық будан алды. Ол түрлердін өркайсысының диплоидті жиынтығында 18-ден, ал гаплоидті жиьштығында, яғни гаметаларында 9 хромосомадан болады. Сонда будан өсімдікте барлығы 18 хромосома болады. Бірак ол үрпак бермеиді (135-сурет).

Себебі түрып пен кырыккабаттың хромосомалары мейоз кезінде бір-біріне сәйкес келмейді. Г.Д.Карпеченко аллополиплоидия аркылы будан есімдіктін хромосома санын екі есе кебейткен. Нөтижесінде, будан организмде түрып пен кырықкдбаттын толык диплоидті жиынтықтарынан түратын 36 хромосома болған. Осыған байланысты мейоз кезінде түрып пен кырыккдбаттың хромосомалары өзара сөйкес келетін болган. Сонда әрбір гаметада олардың бір-бірден гаплоидті жиынтықтары болады (9 + 9 = 18). Ал ондай гаметалар үрыктанғанда зиготада 36 хромосома кайтадан калпына келеді. Сойтіп, осындай жолмен алынған туысаралык будан үрпак беретін болып шыккан. Мүндай будан өсімдік түрыпка да, кырыккдбатка да толык үксамайды. Бүршаккындары жартылай түрыпка, жартылай кырыккабатка ұксас

18R

ДИПЛОИДТІ

9R+9B

18R+18B Қырыққабат

болып келеді, яғни аралык сипатта болады. Мүндай әдіспен алынған мөдени осімдіктердің түрлері көптеп кездеседі. Мысалы, академик Н.В.Цицин бидай мен көпжылдық арамшеп — бидайыкты будандастырып, дөнді дақылдын бағалы сорттарын шығарды. Сонымен Катар ол бидай мен карабидайды будандастыру аркылы мэдени ӨСІМДІКТІҢ жаңа түрін — тритикалені алды (латынша «triticum» — бидай, «secale» — қарабидай). Бұл осімдіктің мал азығы ретіндегі маңызы жоғары, өшмі мол әрі сырткы ортанын колайсыз жағдайларына төзімдД келеді.

2. Индонезиялық-Үндікытайлық, Алдынғы Азияда жөне Еуразия даласында жөне т.б. жерлерде қандай жануарлар алғаш рет ңолға үйретілгенін жазыңдар.

1. Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін ғылым

а) цитология б)кардиология в) генетика г) гибридиология.

а) Тұқымқуалаушылық б. өзгергіштік в) гибридиология г) будандастыру.

а) Тукым куалаушылык; в) будандастыру;

б) езгерпштж; г) тозандандыру

4. Kopinocii калган 6e;iri»i калан атанмыз?

а) Доминантты; в) полигибридп;

б) рецессивт!; г)моногибритд!.

5. Алле.п.д| гендерд1н. скч-\ i де доминантты АА, не eweyi де рецесснвт! аа болатын органнзмд! калан атаймыз?

а) Генотип; в) гомозигота;

б) гетерезигота; г) фенотип.

6. Организмшц iuiKi сырткы белплер1 жиынтыгын не деп атаймыз?

а) Генотип; в) гомозигота;

б) фенотип гетерезигота; г) гетерезигота.

7. Организмшц аллальд1 гендер1 ею ryp.ii Aa, 6ipeyi доминантты A reni, eKiiuiiici рецессивт! а болса, ол:

_а) гомозиготалы; в) гетерезиготалы;

б) гомологты; г) фенотип.

а) Мендельд1ц I заны; в) Мендельд1ц тэуелс13 ажырау зан.ы;

б) Мендельд)ц II заны; г) полигибрид

VII тарау

1. Сырткы орта жагдайларыныц эсерше байланысты тукым куаламайтын езгерктердщ калыптасуын

а) мутациялык езгерпптк; в) генотигтпк езгерпигпк;

б) модификациялык езгерпштж; г) комбинативтж езгерпитк.

2. Тукым куалайтын езгерппгпк калай аталады?

а) Мутациялык езгерпитк; в) комбинативтж езгерпигпк;

б) модификациялык езгерпштж; г) генотиптж езгерпштж.

3. Орта жагдайларына байланысты белплердщ онеру шеп

а) мутация; в) модификация;

б) айкын езгерпштж; г) реакция нормасы.

4. Хромосомалар саныныц еселенбей артуын немесе кч'му'ш

а) полиплоидия; в) гетерплоид;

б) мутация; г) мутаген.

5. Мутация терминж енпзген галым

а) Ж.Б.Ламарк; в) К.Линней;

б)К.Бэр; г)Х.ДеФриз.

6. Аутосомалык хромосомалардыц 21 ж^бында артык; 6ip жыныстык X-хромосома болса, бул ауру калай аталады?

а) Клайнфельтер; в) Даун;

б) Шершевский Тернер; г) шизофрения.

7. Ер адамдаорда хромосоманыц 23 ж^бында артык 6ip жыныстык Х-хромосома болса, бул ауру калай аталады?

а) Клайнфельтер; в) Шершевский Тернер;

б) полигенд1к; г) Даун.

а) Даун; в) моногендж ауру;

б) Шершевский Тернер; г) полигенд!к.

9. Адамныц тукым куалаушылыгы мен вчгерпш ririii. калыпты белп;1СрД1ц жэне турл! тукмм куалау еркшелЫтерш зерттейт!Н гылым?

а) Жыныс генетикасы; в) адам генетикасы;

б) мутация; г) модификация.

10. Bip белп бойынша епздерд1ц уксастыгын не деп атаймыз?

а) Цитогенетика; в) генология;

б) конкорданттылык; г) дискорданттылык.

VIII тарау

1. @с1мд1ктерд1ц жаца ipiKie,\icjic[ji мен жануарлардыц багалы колтукымдарын микроорганизмдерд1ц кажсп i штаммаларын алу эдктер! туралы зерттейт1н гылым

а) генетика; в) цитология;

б) селекция; г) биология.

2. Селекция гылымына улес коскан галым

а) Павлов; в) Вавилов;

б) Ч.Дарвин; г) Сеченов.

3. Адамныц ic-apcKeTiMcn журет1Н эволюция

а) будандастыру; в) сурыптау;

б) селекция; r)ipiKrey.

VII тпарау

ӨСІМДІКТЕР, ЖАНУАРЛАР ЖӘНЕ МИКРООРГАНИЗМДЕР

СЕЛЕКЦИЯСЫ

§52. Селекцияның генетикалық негіздері

Генетика — селекцияның теориялық негізі болып табылады. Солай бола тура селекция жеке ғылым болғандыктан, оның өзіндік міндеттері мен максаттары жөне зерттеу әдістері бар.

Селекция латынша «зеіесііо» — сүрыптау деген мағынаны береді. Бірақ оның мөні тек сүрыптаумен шектелмейді. Селекцияныц мін-деті — жануарлардың түкымдарын, өсімдіктердің жоғары өнімді сорттарын, микроорганизмдердін штамдарын шығару және үй жануарлары мен мөдени өсімдіктердің эволюциялык заңдылыктарын зерттеу. Селекциямен адамзат өте ерте заманнан бері айналысып келеді. Адам жабайы жануарлар мен өсімдіктерді колға үйретіп, есіріп, ез кажеттілігіяе пайдаланып отырған. Алайда селекция ғылым ретінде кейінірек калыптасты. Селекция теориясы Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясына байланысты тез дами бастады.

Селекция теориясының дамуында генетика ғылымы маңызды орын алады. Түқым куалаушылык пен өзгергіштіктің заңдылыктарын білмей селекцияльщ жүмыстарды жүргізу мүмкін емес. Орыс генетигі әрі селекционері, академик Н.И.Вавилов селекцияныц мазмүны мен міндеттерін айкындай отырып, оның генетикалық негіздерін былай түжырымдады: ең алдымен, өсімдіктердія бастапкы сорттары мен жануарлар түкымдарьшьщ түкым куалау ерекшеліктерін, содан соң мутациялык өзгергіштіктің заңдылықтарын, белгі-касиеттердің дамып-кдлыптасуындағы сыртқы ортаньщ релін білу керек. Пайдалы белгілер мен касиеттердің дамып-калыптасуына бағытталған колдан сүрыптаудыц жүйесін жасау кажет. Жалпы алғанда, сорт, түкым немесе штамм дегеніміз — адам қолдан жасайтын популяция болып есептеледі. Олар белгілі бір түкым қуалайтын белгілерімен — өнімділігімен, морфологиялык жөне физиологияльж ерекшеліктерімен силатталады. Әрбір түкым немесе сорт өзі бейімделген тиісті орта жағдайьшда есіп-дамиды. Оларда сапалы фенотип қалыптасуы үшін колайлы жағдайлар: бағып-күту, азықтандыру, арготехника немесе дүрыс ауа райы кажет. Сондыктан бір елде шығарылған мал түқымдары мен өсімдіктердің сорттары баска жерлерде есіруге жарамды бола бермейді.

Дүние жүзі бойынша кептеген елдерде, соның ішінде Қазакстанда селекциямен шүғылданатын кептеген ғылыми-зерттеу институттары, селекциялык станциялар және т.б. мекемелер бар. Олар жоспарлы түрде мал түқымдары мен өсімдік сорттарын жанартумен

Р ЛАЬЬ

120-сурет

Тегершік тврізді Домилик

121-сурет

Сопяк

б) Ғ_г-де сұр түсті жүннін пайда болу себебін түсіндіріңдер. Д 4. 121 -суреттегі аскабак пішінінщ түкым куалауына назар ау-дарыңдар:

б) кандай аллельді гендердің әсерінен тегершік төрізді жөне сопак пішінді асқабақтын түкымдары алынды?

в) Ғ₂ үрпақтарының белгілері қандай аракатынаста ажырайды?