Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

ІІІ.1. Клеткадағы зат алмасу. Ф Сұрақтар мен тапсырмалар Кестені толтырыңдар.

Катаболизм процесі кезінде ___________ заттар түзіледі, ал анаболизм процесі кезінде ___________ синтезделеді.

3. Энергияның өзгеруі қандай заңдылыққа негізделген? Түсініктеме беріңдер.
ІV. Үйге §22

V. Сұрақтар.

1.Ивановский нені зерттеді? Тәжірибесі?

2.Вирус қандай мағананы білдіреді,оның құрылысы пішіні қанда

3.Темекі вирусы теңбілі вирусы жапыраққа қандай әсерін тигізеді?

4. Н.Ф. Гамелея, Д.Эелль вирусология саласында қандай еңбектер сіңірді?

5. Бактериофак дегеніміз не,ол жасушада қандай әрекеттер жасайды?

6.У.Стенли вирусты қалай сипаттаған?

7.Вируспен таралатын қандай ауруларды білесіздер,оларды қысқаша сипатаңыздар.

АТФ қышқылының молекуласы азотты негіз — аденин, рибоза және үш фосфор қышқылының қалдығынан тұрады . АТФ-тің молекуласы тұрақсыз. Егер ферменттердің әсерінен фосфор қышқылының бір молекуласы гидролизденсе 40 кДж/моль энергия бөлініп шығады. Нәтижесінде, АТФ молекуласы АДФ-ке (аденозиндифосфор) айналады. Егер фосфор қышқылының екі молекуласы гидролизденсе АМФ (аденозинмонофосфат) қышқылына айналады. Бұл қайтымды процесс: АМФ  АДФ  АТФ. 1 моль АТФ-тан 40 кДж-ға жуық энергия босап шықса, 2 моль АТФ-тан 80 кДж энергия бөлінеді. Бұл энергия клеткадағы жүріп жатқан барлық экзотермиялық энергиядан әлдеқайда көп. Сондықтан фосфор қышқылының арасындағы байланыстарды макроэргиялық байланыс деп атайды, оны мынадай ~ белгімен белгілейді.

10-сынып

Cабақтытың тақырыбы. АТФ синтезі. Тыныс алу және жану

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды клеткадағы АТФ синтезі , тыныс алу ж\е жану процесімен таныстыру.

2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, сызбанұсқа,портреттер

Сабақтың пәнаралық байланысы: химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ Бағалау.

І. Амандасу,сабаққа әзірлеу,сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ. Тыныс алу туралы ілімнің негізін қалаушылар — М.В.Ломоносов (1757) және А.Л.Лавуазье  (1777) болып саналады. Оттектің қатысында органикалық заттардың жануы табиғатта жүрсе, ал тірі организмдердегі тыныс алу процестері митохондрия органоидында жүзеге асады. Жану кезіндегі энергия жылу түрінде бөлінсе, ал тыныс алу кезіндегі бөлініп шыққан энергия организмдердің бүкіл тіршілік процестеріне және өзінің құрылымын белсенді күйде сақтауға жұмсалады. C₆H₁₂O₆ + 6O₂ = 6CO₂ + 6H₂O + 2881 кДж/моль

Бұл теңдеуден тыныс алу мен жану процестерінің ұқсастығын және тыныс алудың фотосинтезге қарама-қарсы процесс

Эукариоттар және көптеген прокариоттар (бактериялар) АТФ молекуласын синтездеуге қажетті энергияны глюкозаның ыдырауынан алады. Бұл процесс үш сатыға бөлінеді: 1) гликолиз; 2) лимон қышқылының айналымы; 3) электрон тасымалдау тізбегі.Гликолиздің дайындық кезеңі. Гликолиздің дайындық кезеңі ол клетканың цитоплазмасында жүреді. Мұнда арнайы ферменттердің  әсерімен энергиясы мол органикалық заттар, энергиясы аз қарапайым заттарға дейін ыдырайды. Мысалы, көмірсулар — моносахаридтерге, майлар — май қышқылы мен глицеринге, нуклеин қышқылдары — нуклеотидтерге, белок — аминқышқылдарына ыдырайды. Бұл заттар келесі жүретін реакциялардың бастамасы ретінде қолданылады.

Спирттік ашу процесі глюкозаның ашуына өте ұқсас көп сатылы ферменттік ыдырау болып табылады. Оның жиынтық теңдеуі мынадай:

C₆H₁₂O₆ + 2H₃PO₄ + 2АДФ = 2CO₂ + 2C₂H₅OH + 2АТФ + 2H₂O

бір молекула глюкоза ыдырағанда 2 молекула АТФ синтезделеді. Реакция нәтижесінде 200 кДж энергия немесе 40%-ы АДФ-тің АТФ-ке айналуына жұмсалса, ал 120 кДж энергия немесе 60%-ы клеткада АТФ түрінде сақталады.

Гликолиздің оттекті (аэробты) ыдырауы. оттектің қатысымен глюкоза толық ыдырап, соңғы өнім ретінде CO₂ және  H₂O түзіледі. Реакцияның бастапқы заты ретінде 2 моль C₃H₆O₃ (сүт қышқылы) қатысады. Нәтижесінде 36 моль АТФ синтезделеді.

2C₃H₆O₃ + 6O₂ + 36H₃PO₄ + 36АДФ = 6CO₂ + 36АТФ + 42H₂O

энергияның негізгі көзі — глюкозаның оттекті ыдырауы кезінде (2600 кДж) түзіледі.

Гликолиздің оттекті ыдырауы кезінде түзілген 2600 кДж энергияның 1440 кДж немесе 54%-ы АТФ-тің химиялық байланыс энергиясына айналады.

Глюкозаның оттекті және оттексіз ыдырауының жиынтық теңдеуі мынадай:

C₆H₁₂O₆ + 6O₂ + 38H₃PO₄ + 38АДФ = 6CO₂ + 38АТФ + 44H₂O

Глюкозаның оттексіз және оттекті ыдырауы кезінде бөлініп шыққан энергияның 80 кДж + 1440 кДж = 1520 кДж немесе 55%-ы потенциалды энергия түрінде сақталып, клетканың тіршілік процестеріне жұмсалады. Ал 45%-ы жылу энергиясы түрінде пайдаланылады. Қорыта айтқанда, клетканың тіршілік әрекеттеріне жұмсалатын энергия көзі гликолиз процесі кезінде АТФ түрінде синтезделеді. Сондықтан бұл процесті энергетикалық алмасу дейді..АТФ-тің синтезі гликолиздің бұдан кейінгі сатыларында да үздіксіз жүреді

ІІІ.Сұрақтар мен тапсырмалар

1. 
   Берілген кестені толтырыңдар.
   

3. Тыныс алу мен жану процесінің арасында қандай ұқсастықтар мен

айырмашылықтар бар? Түсініктеме беріңдер.
Энергетикалық тиімділігі жағынан бірдей бола тұрса да органикалық заттардың жану процесі мен тыныс алудың арасында айтарлықтай айырмашылықтар да бар. Олар төмендегідей:

1. Жану процесі жоғары температурада өтсе, клетканың тыныс алуы организмнің қалыпты температурасында (36,5—37˚С) өтеді.

2. Жану кезінде энергия жылу түрінде бөлініп шықса, биологиялық тотығуда макроэргиялық фосфорлы қосылыстар түрінде бөлініп, сол қосылыстарда жинақталады (АТФ және НАДФ-Н, ФАД-Н2 және т.б.).

3. Жану кезінде энергия бірден бөлініп шықса, ал биологиялық тотығуларда ол ұзын тізбекті бірізбен жүретін реакциялардың нәтижесінде біртіндеп (сатылап) аз мөлшерде бөлініп шығады.

4. Сулы ортада жану процесі жүрмейді, ал биологиялық тотығуға су өте қажет.

Сонымен, заттар оттекпен әрекеттескенде тыныс алу процесі жүріп, мол энергия бөлінеді. Ол энергия термодинамика заңына сәйкес бір түрден екінші түрге айналатынын физика пәнінен білесіңдер.

Клетканың тіршілік әрекетіне жұмсалатын энергияның негізгі көзі — глюкозаның тотығуы  кезінде АТФ түрінде жинақталады.

Гликолиз процесі. Ферменттердің қатысымен глюкозаның тотыға отырып ыдырауын — гликолиз процесі дейді. Ол гректің “glycys” — тәтті, “lysіs” — ажырау деген сөзінен шыққан.

II. Tipi өсімдік жасушаларындағы плазмолиз бен деплазмолизді бақылау.

■ Мак,саты. Жасуша жарғақшасынын, өткізгіштік және плазмолиз бен деплаз-молиздін, болатынына көз жеткізу.

Микропрепараттарды элодеяның жапырағы немесе пияздың эпидермисінен дай-ыкдап олармен танысу.

1. Заттык, шынынын үстіне бір тамшы боялған су тамызындар. Пияздыц жүмсақ қабатынан кесіп алынған жүқа, мөлдір эпидермис қабықшасын сыдырып алып, оны заттык, шыныньщ үстіндегі боялған суға орналастырыңдар. Элодея өсімдігініқ жапырағынан кесіп алып, оны да заттық шынынын үстіндегі боялған суға жазып салыңдар. 2. Дайындалған препараттарды жабын әйнекпен жабыңдар да, алдымен аздап, одан біртіндеп үлкейтіп, микроскоп арқьілы қараңдар. 3. Пияз эпидермисінің немесе элодея жапырағьшың 3—4 жасушасынын, суретін салыңдар.

Бақылаудың қорытындыларын мынадай кестеге жазып көрсетіңдер

*■ 1. Плазмолиз және деплазмолиз қүбылыстарын байқау кезінде жасуша қабықшасының және онын Ішкі қабатынық (плазмалық жарғақиіа) қандай қызметтерін байқадыңдар? 2. Химия және басқа пәкдерден алған білімге сүйене Отырып, цитоплазманың не себептен ерітіндіден суды жоғалтатынына түсінік беріңдер. 3. Қойылған сұрақтарға жауап бере отырып, қорытындыланлар.

; қүрамы жасушаның буферлік ерітіндінін кыш-

10-сынып

Cабақтың тақырыбы. Лимон қышқылы айналымының сатылары.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды лимон қышқылы айналымының сатыларымен таныстыру.

2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа,ғылымқұштарлыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, сызбанұсқа,портреттер

Сабақтың пәнаралық байланысы: химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ Бағалау.

І. Амандасу,сабаққа әзірлеу,сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІПируваттың өзгеруі Лимон қышқылы айналымына даярлық. Лимон қышқылының айналымына даярлық пируват молекуласының өзгеруінен басталады. Атап айтқанда, пируват көміртектің (3С) бір атомын СО₂ түрінде жоғалтатыны 3-сызбанұсқада бейнеленген. Осы кезде кофермент “А” пируватының қалған екі көміртек ацетил тобын қосып алады да, лимон қышқылы айналымының алғашқы сатысына өтеді. НАД+ пируват пен кофермент А-дан 2Н-ты қосып алып, НАД - Н + Н⁺-ке айналады. Реакция нәтижесінде түзілген ацетил К0А лимон қышқылының сатысына өтеді де, лимон қышқылы айналымына даярлық аяқталады (3-сызбанұсқа). Даярлық аяқталғаннан соң, лимон қышқылының айналым реакциясы басталады. Ол реакция сағат тілінің бағытымен жүреді. Реакцияға бастапқы зат ретінде ацетил К0А қатысады. Ол өзіндегі екі көміртекті ацетил тобын төрт көміртекті қосылыс — қымыздық сірке қышқылына беріп, алты көміртекті қосылыс — лимон қышқылына айналады Бұл реакция ферменттердің жәрдемімен үздіксіз жүріп отыратын күрделі процесс. Лимон қышқылы көріп отырғанымыздай екі көміртек атомын СО₂ түрінде бөліп шығарады да, қалған төрт көміртек атомынан жаңа қымыздық сірке молекуласы түзіліп отырады. Лимон қышқылының айналымын 1930 жылдары ағылшын биохимигі Г.Кребс ашты. Сондықтан бұл процесс Г.Кребстің атымен аталды. Осы еңбегі үшін Г.Кребс 1953 жылы Нобель сыйлығының лауреаты атағын алды. Қорытып айтқанда, лимон қышқылы айналымының нәтижелері мынандай:

1. Біз тыныс алу мүшелеріміз арқылы СО₂ өнімдерін бөліп шығарамыз. Ол өнімдер пируват молекуласы реакцияға түскен кезде пайда болады.

2. Сутек атомдары лимон қышқылдарының айналымының әрбір сатысында ыдырайды да, олар электрондардың акцепторларына (қабылдаушы) беріледі. Осы уақытта НАД⁺ және ФАД түзіледі. Бұлар қайтадан сутек атомдарын қосып алып, НАД-Н+Н⁺ және ФАД-Н₂-ге айналады.

3. Лимон қышқылының әр айналымында АТФ-тың бір молекуласы синтезделеді.

4. Лимон қышқылының айналымы мынадай жалпы теңдеумен қорытылады:

56-сурет. Лимон қышқылының айналымы