Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

38-сурет. Саламандранын дамып келе жаткан жыныс жасушасының кұры-лысы: 1— жасуша орталығы; 2 — центриольдерТ 3 — цитоплазма; 4 — ядро; 5 — жасуша кабыкшасы

39-сурет. Кірпікшелі кебісшенін күрылысы: 1 — кірпікшелер; 2 — ци­топлазма; 3 — үлкен ядро; 4 — ка-быкша; 5 — жиырылғыш вакуоль; 6 — кіші ядро; 7 — ауыз куысы; 8 — ас корыту вакуолі

Вакуольдер. Вакуоль — өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмасындағы сұйыктыкка толы куыс. Сұйыктық құрамында ерітінді күйінде минералды түздар, көмірсулар, сондай-ак жасушаның тіршілігше кажетті әр түрлі органикалық қышқылдар, танниндер, пигменттер жөне т.б. заттар бола-ды. Өсімдік жасушасынын вакуолі жануарлардікіне карағанда ірі жөне жақсы жетілген. Вакуоль жасушалардын дамуы және ескіруі барысында цитоплазмада анык көрінеді. Вакуольдердің пигмент-тері гүлдерге жөне өсімдіктің баска бөліктеріне (қызылшаньщ тамырына, баклажанның жемісіне, жапырақтарға, т.б) қызыл, көгілдір, жасыл бояу бөліл шығарады.

Вакуольдер жас те ұсак, жасушаларда болады да, қартайған сайын

бір-бірімен қосылып, ірі вакуоль айналады.
43-еурет

44-сурет

Д 1. 43-суретте не бейнеленген, оның жасуша тіршілігіндегі релі кандай?

2. 44-суретте не бейнеленген? Ол қандай органоидке мысал болып табылады?

§18. Жасуша ядросы

Ядро. Ядро — өсімдіктер мен жануарлар жасушасының тұракты бөлігі. Ядросы толық жетілген организмдерді эукариоттар, ал ядросы жетілмеген организмдерді прокариоттар деп атайтынын білесіндер. Грекше «карион» ядро деген мағынаны білдіреді.

Ядроның сыртын әркдйсысы үш қабаттан түратын екі мембрана коршайды (45-сурет).

46-сурет, Ядро, цитоплазма және эндоплазмалык тор мембраналарынын байланысы: 1—эндоплазмалык тор; 2—Гольджи жиынтығы; 3—ядрошык; 4—кариоплазма

Жасушаның тіршілігіне байланысты ядроның күрамы, кызметі, пішіні мен мөлшері өзгеріп отырады. Жасушаның тіршілік циклі екі кезеңге бөлі-неді: а) бөліну циклі; оған митоз-дык жөне мейоздык бөлінулер жатады; ө) екінші цикла — ядроныц бөлінуге дайындык кезеңі, оны интерфаза деп атайды. Жасушаньщ бүл тір-шілік цикддерінің механизмін митоздык бөліну такырыбьш-да толык карастырасыңдар. Енді бөлінбей түрған кездегі жасуша ядросының күрамдас бөліктеріне токталайык.

Ядро іиырыны — ядро кабыкшасының ішіндегі куыстарды толтырып тұратын коймалжың зат. Оның күра-мында нәруыздар, нуклеин кьішкылдары мен көмірсулар болады.

Ядрошың — шар төрізді тығыз денешік, оныц мөлшері 1—2 мкм-ден 10 мкм-ге дейін өзгеріл отырады. Ядрошыктыц күрамында 1,5% ДНК жене 8,0% нөруыз болады. Ядрошыкта 70% цитоплазма лык РНК жене 30% ядролык РНК синтезделеді. Жасуша бөлінген кезде ядрошык жойылып кетеді.

Хромосомалар. Хромосомалар — ДНК-ньщ жілшелерінен жөне нөруыздан тұратын ядроның аса маңызды бөлігі. Хромосоманы өзіне төн бояулармен бояп, жасушанын бөлінуі кезінде Караганда, күрылысы мен кұрамы өте жаксы жөне анык байкалған (4 7-сурет). Әр түрге төн хромосомалар тшіндері жөне сандары жөнінен бір-бірінен айырмашылыктары болады. Мысалы, адамда — 46, жылкы-да — 66, бакада — 26, дрозофилада — 8, жүгеріде — 20, бүршакта — 14 хромосома бар.

болды. Бірак таңбалы атомдар әдісі аркылы олардың жасушадагы түракты күрылым екендігі дөлелденді. Өрбір хромосоманың мөлшері мен пішіні түракты болады дедік. Ендеше, хромосоманы сыртьшан Караганда, екі буынның бар екенін анғаруға болады (47-сурет). Бірінші буынды центро-мералы буын деп атайды. Бүл буынмен ахроматин жілше-лерінің бір үшы байланысады. Центромераларь^ның орнала-суына байланысты хромосома-лардың пішіндері өзгеріл отырады. Осыған карамастан әрбір хромосомадағы центро-мералардың орны түракты болады.

Центромералар хромосоманы екі ашага бөледі, осыган байланысты олар бірнеше тилке бөлінеді (48-сурет).

Центромералар ак дөңгелектермен белгіленген.

1. Егер центромера хромосоманың дөл ортасында орналасса, онда ол тең екі ашаға бөлінеді. Хромосомалардың мүндай типін мета-центрлі хромосомалар деп атайды (48-сурет, 1, 7).

2. Егер центромера хромосоманың ортасынан сөл оңға немесе солға карай орналасса, онда хромосома тең емес екі ашаға белінеді. Хромосомалардын мүндай тилін субметацентрлі хромосомалар дейді (48-сурет, 2).

3. Егер центромера хромосоманың бір үшына жакын орналасса, онда хромосома тен емес екі ашага бөлінеді. Бір ашасы үзын, екіншісі қыска болады. Хромосомалардын мүндай типін акроцентрлі хромосомалар деп атайды (48-сурет, 3, 4, 5).

47-сурет, Хромосоманын кұрылысы

48-еурет. Хромосомалардык өр түрлі типтері (Г.А.Левитский бойынша); 1,7 метацентрлі (тең ашалы) хромосомалар; 2 — субмета центр лі хромосома; 3,4,5 акроцентрлі хромосома; 6 — телоцентрлі хромосома; 8,9 — спутникті хппмпт»'

Cабақтытың тақырыбы: ЖАСУША ҚАБЫҚШАСЫНЫҢ ҚұРЫЛЫСЫ МЕН АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасуша қабықшасы оның атқаратын қызметтерімен таныстыру.

2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сызбанұсқа, жасуша моделі,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

ІІ.Жасуша негізінен үш бөлімнен түрады: 1. Жарғакшасы, жасу-шаны қаптап сыртқы ортадан бөліп түратын; 2. Судан, әр түрлі түздар және органикалық косылыстар мен органоидтардан тұратын цитоплазма; 3. Жасуша ядросы Онда жасушаның генетикалық ақпараты — ДНҚ және онымен байланысқан заттар болады.

Жасуша қабықшасынық құрылысы. а) сыртқы қабаттан және оның астыңғы жағында орналасқан; б) плазма жарғақшасынан тұратындығы анықталды. Өсімдіктер мен жануардікі ұқсас болғанымен, айырмашылықтары да бар.

Өсімдіктер жасушаларының қабықшасы таза жасунықтан (клетчаткадан) тұрады .қабықшасьш қаншалықты бүктесе де, біраздан соң бұрынғы қалпына қайта келеді, мұны серпімділік қасиеті дейді. Мысалы, осы талшықтардан жасалған маталарды бүктегенде, үтіктегенде бұрынғы қалпына қайта келеді. Ендеше, өсімдіктердің жасуша қабықшасының физикалық қасиетіне оның серпімділігі, жұмсақтығы, қаттылығы, майысқактығы және т. б. жатады. Жануарлар жасу­ша жарғақшасының үш қабаттан тұратындығы анықталды. Ішкі және сыртқы қабаттары ақуыз молекулаларынан, ал ортаңғы қабаты екі қатар фосфолипид мол-н тұр. Жануарлар жасушаларьгаың сыртқы қабаты өте жұмсақ, созылғыш келеді, осы қабатты гликокаликс деп атайды.