Сабақтың мақсаты: Өткен сыныптарда дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы алған білімдерін естеріне түсіру

1. 
   Оқушыларды сөйлемнің дара және күрделі мүшелерімен таныстыру; кұрамында күрделі мүшелері бар сейлемдер құрастыра білуге үйрету.
   
2. 
   Сөйлем мүшелері туралы алған білімдерін тиянақтау, дамыту.
   

Бұл сабақтарда да сөйлем мүшелерінің мынадай өзіндік белгілерін қайталап өткен дұрыс:

Сөйлем мүшесі белгілі бір сұраққа жауап береді.

Сөйлем мүшесі бір сөзден де, бірнеше сөзден де жасалады.

Сөйлем мүшесі қызметіне қарай тұрлаулы жэне тұрлаусыз мүше болады.

Осыдан кейін сөйлемнің дара және күрделі мүшелерін таныту ауыр болмайды. Оқушыларға төмендегідей жұмыстарды орындатуға болады:

1. 
   Оқулықтағы 1-жаттығудың сөйлемдерін оқытып, қарамен жазыл ған сөздердің сөйлемнің қандай мүшесі екендігі анықтату.
   

1. 
   Ол сөздердің неше сөздерден жасалғанын айтқызу.
   

Осы тақырыпқа арналған жаттығуларды орындау барысында сөйлемнің дара және күрделі мүшелері зат есім, сын есім, сан есім, етістіктерден жасалынатыны ұғындырылады. Сабақты бекіту мақсатында: құрамында дара және күрделі мүшелері бар сөйлемдер құрастырып жазу; дара мүшелі сөйлемді күрделі мүшелі сөйлемге, керісінше күрделі мүшелі сөйлемді дара мүшелі сөйлемге айналдыру сияқты жұмыстарды орындатуға болады.

1. 
   Бірыңғай мүшелер туралы алғашқы түсініктерін қалыптастыру;
   бірынғай мүшелердің өзіндік ерекшеліктерімен таныстыру; сөйлем ішінен бірыңғай мүшелерді таба білу; бірыңғай мүшелердің қай мүшемен байланысатынын анықтай алуға үйрету.
   
2. 
   Сөйлемдегі бірыңғай мүшелерді сөйлеу кезінде пайдалана білу
   дағдыларын дамыту.
   
3. 
   Еліміздің тарихын танып білуде археологтар тапқан көне заттардың маңызының қаншалықты екенін ұғындыру; тарихи жәдігерлерді құрметтеуге тәрбиелеу.
   

Үйден орындаған жаттығуларын тексеру, қорытындылау.

Бірыңғай мүшелерді түсіндіру үшін, күнделікті өмірде кездесіп,

Мұғалім өз қалауынша басқа да әдіс-тәсілдерді қолдануына болады. Дайындық жұмысынан кейін оқулықтағы жаттығу жұмыстарына назар аударылады.

II. Оқулықпен жұмыс.
1-жаттығуда әртүрлі сөздер тобы берілген. Алдымен оқушылар әр

топтағы артық сөздерді тауып, олардың неге артық екенін дәлелдейді.

2-жаттығу арқылы бір сұраққа жауап беретін сөздер тобының бір

Осындай жан-жақты жұмыстардан кейін бірыңғай мүшелер туралы түсінік беріледі немесе ережені оқушылардың өздері қорытып шығуына жетелеу қажет.

3, 4, 5-жаттығуларды орындату арқылы оқушылардың жаңа сабақты қалай түсінгені анықталады.

Сабақтың тақырыбы: Бірыңғай мүшелер

Сабақтың мақсаты:

1. 
   Бірыңғай мүшелердің жеке сөзден ғана емес, сөз тіркесінен де жасалатынын түсіндіру, сөйлем ішінен сөз тіркесінен жасалған бірыңғай мүшелерді таба білу; сөйлем мүшелерінің байланыстарын синтаксистік қызметіне қарай ажырата білуге үйрету.
   
2. 
   Бірыңғай мүшелері бар сөйлемдер құрастыра алу, оларды сөйлем мүшесіне талдай алу дағдыларын дамыту.
   

1. 
   Өтілген материалды қайталау, қорыту.
   

Келтірілген сөйлемдердің бірыңғай мүшелері болып тұрған жеке

1-жаттығу ауызша орындалады. Өлеңнің мазмұны бойынша талдау жұмысы жүргізіледі. Осы өлең арқылы балалар Жетісу жеріндегі жеті өзеннің атауымен танысады. Алдымен бірінші шумағы оқылып, қарамен жазылған бірыңғай мүшелерге сұрақ қояды. Күркілдек, Көксу, Лепсі, Іле, Шу сөздеріне сұрақ қою арқылы зат есімнен жасалып тұрғанын, сөйлемде бастауыштың қызметін атқарып тұрғанын айтады. Ал татпайтұғын, айтпайтұғын бірыңғай мүшелерінің етістіктен жасалып, баяндауыштың

Екінші шумақтағы сөз тіркесінен жасалған бірыңғай мүшелерге де осындай талдау жұмысы жүргізіледі. Тақтаға екі бағанға екі шумақтың бірыңғай мүшелері жазылып, салыстырылады, айырмашылығын айтады. Оқушылар бірыңғай мүшелердің жеке сөзден де, сөз тіркесінен де жасалатынын өздері қорытындылап айтады.

Өлеңнің «Асқардың аспан сүйген сілекейін» деген жолын оқушылардың қалай түсінгеніне көңіл бөлу керек. Бұл өлең жолы арқылы таудың биіктігі суреттеледі, «асқар» деген сөз биік тау деген мағына береді. Ал «сілекейі» деп аспанмен таласқан таудың басынан ағып жатқан суды айтып отыр. «Жөкеңнің» деп Жетісуды айтып тұр.

2-жаттығу жаңа сабақты бекітуге арналады. Сөйлем ішінен сөз
тіркесінен жасалған бірыңғай мүшелерді тауып үйренеді. Бірыңғай мүшелерге сұрақ қояды, оның қай сөзбен байланысып тұрғанын анықтайды. Бірыңғай мүшелердің арасына кідіріс жасап оқиды, тыныс белгілеріне назар аударады.3-жаттығу арқылы оқушылар сөздің тіркесуі аркылы жасалған
бірыңғай мүшелерді өздері тауып үйренеді. Бір сөзден де, сөз тіркесінен де жасалған бірыңғай мүшелерге тек бір ғана сұрақ қойылатынына көздерін жеткізу керек. 4-жаттығуды үй тапсырмасы ретінде ұсынуға болады.

Сабақтың тақырыбы: Бірыңғай мүшелердің тыныс белгісі

Сабақтың мақсаты:

1. 
   Жалғаулықтар арқылы байланыскан бірыңғай мүшелердің емлесі және тыныс белгілерімен таныстыру; жаттығу жұмыстары арқылы бірыңғай мүшелер жалғаулықтар арқылы байланысқанда қай кезде үтір қойылатыны, қай кезде қойылмайтыны туралы білімдерін тереңдету.
   
2. 
   Тыныс белгілерін дұрыс қоя білу, сауатты жазу дағдыларын жетілдіру.
   

I. Үй тапсырмасын тексеру.

Үй тапсырмасын тексеру кезінде бірыңғай мүшелер туралы алған
білімдері толық қайталанады. Бірыңғай мүшелерді сөйлем мүшесіне талдайды. Жалғаулықтармен байланысқан бірыңғай мүшелеріне мысалдар келтіреді. Сөздердің тіркесуі арқылы жасалған бірыңғай мүшелері бар сөйлемдер құрастырады. Сөйлемдерді оқу немесе айту кезінде бірыңғай мүшелердің арасын дауыс ырғағының кідірісімен сақтап, дұрыс айтуларын қадағалап отырған жөн. Дұрыс оқи білген бала жазу кезінде үтірмен ажыратып жазуға дағдыланады.

II. Жаңа сабақты меңгертуге дайындық жұмысы.

Бірыңғай мүшелер өзара қалай болса, солай тіркесе салмай, олар-

Бұл үшін тақтаға бірыңғай мүшелері бар сөйлем жазылады. Біздің аулада қарағаш, терек, емен өсіп тұр. Сөйлемнің ешбір жалғаулықсыз, дауыс ырғағы арқылы байланысып, аулада 3 түрлі ағаштың өсіп тұрғанын білдіріп тұрғанын оқушылар айтуы керек. Одан кейін сөйлемнің бірыңғай мүшелері жалғаулықтар арқылы жазылады. Біздің аулада қарагаш та, терек те, емен де өсіп тұр. Оқушылардан сөйлемде қандай өзгеріс болғаны сұралады. Бұл сөйлемде бірыңғай мүшелердің құрамына та, те, де жалғаулықтары қосылып тұрғаны аңғартылады.

Дайындық жұмысынан кейін оқушылардың назары 1-жаттығуға аударылады. Жаттығу ауызша орындалады. Сөйлемді дауыс интонациясын сақтай отырып оқу арқылы бірыңғай мүшелерді тауып, олардың қандай жалғаулықтар арқылы байланысып тұрғанын анықтайды. Олардың арасына үтірдің қойылу себебін өздері түсіндіреді. Сөздерді жалғаулықсыз да айтуға болатынын аңғарулары тиіс.

Осындай жан-жақты жұмыстардан кейін оқушылар ережені өздері қорытындылап айта алатын болады.

2-жаттығуды орындау кезінде да, де, та, те жалғаулықтарының

Біздің ауылда жусан да, изен де, ажырық та өседі.

Жалғаулықтардың да, де, та, те болып өзгеру себебін үндестік заңдылықтарын естеріне түсіре отырып, өздерінің түсіндірулерін талап ету керек. Сонымен бірге тыныс белгілері туралы білімдері нақтыланады.

3-жаттығу және, мен, пен, бен жалғаулықтары арқылы байланысатын бірыңғай мүшелердің жазылу емлесін меңгертуге дайындық ретінде берілген. Бұл жаттығу жұмысында оқушылардың назары бірыңғай мүшелер мен, бен, пен, және жалғаулықтары арқылы байланысқанда үтір қойылмайтынына және ол жалғаулықтардың бірнеше рет қайталанбайтынына аударылады.

4-жаттығуды үйге орындауға беруге болады.

5-жаттығуды оқушылар өздері орындайды. Оқушылар құрастырған әңгімелерін оқыған кезде мен, бен, пен, және жалғаулықтарын дұрыс қолдануларын бақылау керек.

1. 
   Қыстырма сөздердің сөйлем ішіндегі атқаратын рөлін, жалпы ойға қосатын әртүрлі мағыналық реңктерін байқату; сөйлем ішінен қыстырма сөздерді таба білуге, қыстырма сөздердің тыныс белгілерін дұрыс қоя білуге үйрету.
   
2. 
   Қыстырма сөздерді орынды қолдана білуге дағдыландыру.
   
3. 
   Дұрыс, мәдениетті сөйлеуге тәрбиелеу.
   

Үйге берілген тапсырма тексеріліп, сөйлем мүшелері. Сөйлемнің дара, күрделі мүшелері, бірыңғай мүшелері төңірегінде алған білімдері тексеріледі.

Оқушылар қыстырма сөзбен алғашқы рет танысады. Бірақ осы кезге дейін қыстырма сөздермен мәтінді оқу барысында, күнделікті тәжірибеде жиі кездесіп жүр. Сондықтан қыстырма сездің сөйлемде атқаратын рөлімен қарапайым түрде ғана танысады. Оның сөйлемдегі айтылған ойға білдіретін көзқарасы мысалдар арқылы түсіндіріледі. Жаттығу жұмыстарын орындата отырып, қыстырма сөздің сейлемдегі ойға қосатын мағыналық реңктерін ажырата білуге үйрету керек.

Бірінші сөйлемдегі қарамен жазылған меніңше сөзі арқылы сөйлеуші өзінің сенімін білдіріп тұр.

Екінші сөйлемдегі әрине сөзі сөйлеушінің колдауын білдіріп тұр.

Үшінші сөйлемдегі бәлкім сөзі сөйлеушінің жорамалын білдіріп тұр.

Тертінші сөйлемдегі әйтеуір сөзі сөйлеушінің пікірін білдіріп тұр.

Екі бағанда берілген сөйлемдерді салыстыра отырып, қарамен

2-жаттығудағы сөйлемдердің ішінен қыстырма сөзді тапқызу арқылы оқушылардың жаңа сабақты қалай меңгергендерін анықтауға

4-жаттығуды өзіндік жұмыс ретінде ұсынуға болады. 5-жаттығу

Қыстырма сөздің 2-сабағы сөйлем ішіндегі қыстырма сөздің орнын анықтай білумен қатар, олардың тыныс белгісін дұрыс қоя білуге үйретуге арналған.

1. 
   Сөздердің әртүрлі мағынасымсн таныстыру; сөздерді мағынасына қарай сөйлем ішінде орынды қолдана білуге үйрету.
   

1. 
   Сөздік қорларын арттыру.
   
2. 
   Зейінділікке тәрбиелеу.
   

Үйге берілген жаттығудың орындалуын тексере отырып, оқушылардың қыстырма сөзді қаншалықты меңгергенін анықтау. Қыстырма сөздерді қатыстырып, сөйлемдер құрату, оның сөйлемге қандай мағына үстеп тұрғанын анықтау.

Бұл сабақтарда сөздің мағынасы, әртүрлі сөздер, мәндес сөздер,

1. 
   Күрделі сөздер туралы алғашқы түсініктерін калыптаетыру; күр-
   делі сөздердің бір ғана мағынаны білдіріп, бір сұракка жауап беріп, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратынын ұғындыру.
   
2. 
   Күрделі сөздерді туынды түбір, еркін сөз тіркесінен айыра білуге
   үйрету.
   
3. 
   Сөйлем ішіндегі күрделі сөздерді таба білу, сөйлем құрастыруда
   күрделі сөздерді пайдалана білу біліктерін арттыру.
   

Жаңа сабақ бойынша жұмыс істемес бұрын оқушылардан жаңа сөзді қалай жасауға болатыны сұралады. Оқушылар түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалған жаңа сөздерді - туынды түбірді естеріне түсіреді.

Күрделі сөздер - бірінші рет өтіліп отырған тақырып. Бұл жаңа
тақырыпты меңгеруге дайындық жұмысы ретінде 1-жаттығу берілген. Екі бағандағы сөйлемдер салыстырыла отырып оқылады.

Арқар мен арқармүйіз,

Жол, Серік сөздері мен жолсерік сөзі,

Қора мен қора-қора сөздері салыстырылады. Оларға сұрақ қойылады және мағыналары бойынша салыстырылады. Әсіресе екінші бағандағы қарамен жазылған сөздердің мағынасы мен құрамына көңіл бөлінеді. Бұл жаңа сөздердің түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалған жаңа сөз емес, екі дара сезден құралып, жасалып тұрған жаңа сөз екенін оқушылар байқауы керек.

Жеке тұрған екі сөзден құралып жасалатындықтан, олар туын-

Осындай жұмыстардан соң күрделі сөздер туралы қорытындыны

1. 
   Біріккен сөздердің екі түбірдің бірігуі арқылы жасалып, тұтас бір ұғымды беріп, бір сұраққа жауап беретінің ұғындыру, сөйлем ішінен біріккен сөздерді таба алуға, әртүрлі түбірлерден біріккен сөздер жасай алуға үйрету.
   
2. 
   Сөздік қорларын арттыру.
   
3. 
   Жинақылыққа тәрбиелеу.
   

Өтілген материалдарды қайталау.

Алдымен мұғалім жұрнақ арқылы жаңа сөз жасауға байланысты сұрақтар қойып, сөз құрамы туралы білімдерін еке түсіреді. Одан кейін күрделі сөздерге байланысты алдыңғы сабақта алған білімдерді қайталанады. Үйден орындап келген жаттығу жұмыстары талқыланады.

Жаңа сабақ бойынша істелетін жұмыс:

Оқулықта берілген 1-жаттығудағы сөздер оқылады. Ол сөздерді оқушылар ауызша сөз құрамына талдайды. Олардың жазылу емлесіне (бірге жазылуы) назарлары аударылады. Әр сөздің жеке түбірлерінің мағынасы, біріккеннен кейінгі мағынасы түсіндіріледі. Осыдан кейін оқушылар екі не одан да көп түбірдің бірігіп, біртұтас ұғымды білдіретін күрделі сөздердің біріккен сөз деп аталатынын өздері де айта алады. Аты өзі айтып тұрғандай, біріккен сөздердің бірге жазылатынын 1-жаттығудың мысалдарынан байқады.

Жаңа сабақты жақсы меңгерген оқушылар үшін 2-жаттығуды орындау қиындық келтіре қоймайды. Біріккен сөздерді тауып, астын сөзады; Керқұлан, Кендібай, Қаратау, Қарасу,Қазанғап. Біріккен сөздердің қайсысы жалқы есім, қайсысы жалпы есімнің де біріккен сөздер болатынын қорытындылап айтады.

3-жаттығу біріккен сөздердің көптеген сөздердің атауларын қамтитынын байқату үшін берілген. Оқушылар осы атауларды өздері мысалдар келтіре отырып, ары қарай толықтырады. Бастауыш сыныпта оқушылар көбінесе екі түбірден біріккен сөздермен танысады. Екі бас тұз сөзін сөз құрамына талдайды, екі сөзден де көп түбірлерден бірігетінін де назарларында ұстайды.

4-жаттығу өздік жұмыс ретінде ұсынылады.

5-жаттығуды үйден орындауға болады. Бұл тапсырмада дыбыстық өзгеріске ұшырап біріккен сөзге назар аударылады.

Адам аттарыда алғашқы түбір дауысты, ұяң, үнді дыбыстарына аяқталып, кейінгі түбірдің басындағы қ,к дыбыстары ұяң болып айтылса, ғ,г әріптері жазылатындығы, меңгертуге арналған жаттығулар берілген. Яғни, екінші сыңары қ,к дыбыстарынан басталатынын, кісі аттарының естілуі бойынша жазылатынын естерінде қалдыру керек. Бұл ережені қалай меңгергендерін

2-жаттығуды орындату арқылы байқауғаболады.

3-жаттығу бойынша түбірлері сақталып жазылған біріккен сөздерді бір бөлек, айтылуы қалпын сақтап, дыбыстық өзгеріске ұшырап біріккен сөздерді бір бөлек жазады.

Ешкіөлмес, айырбас, атамекен, ақбөкен, балмұздақ.

4-жаттығу сөздердің біріккен сөз немесе жай сөз тіркесі екенін ажырата білуге үйрету үшін берілген.

Бірінші сөйлемде қара көз сөз тіркесі, бұл жерде көздің түсін білдіріп тұр. Екінші сөйлемде Қаракөз қыздың есімі және бірігіп жазылады. Мұндай біріккен сөздер мен сөз тіркестері тілімізде көп кездеседі. Тағы басқа да көптеген мысалдыр келтіріп, айыра білуге дағдыландыру керек,

5-жаттығу екі түбірдің арасындағы үндестік заңын анықтауға арналған.