Сабақтың мақсаты: Оқушыларға химиялық элементердің периодтық жүйесін атом құрылысы

in! 4. Ацетиленнин, гомопогтарын лабораторияда ею галоген атомдары 6ip келфтек атомында немесе Kepmi келфтек атомдарында орналаск;ан дигалогенд1 цосылыстарга снтплерднч спирттеп ертнд1лер1мен эсер erin алуга болады:

CHBr₂ - CH₂ - CH₃ + 2КОН

Н_гС - СН - СН₃ + 2КОН Вг Вг

1,2-дибромпропан

НС = С - СН + 2КВг + 2Н,О

НС = С - СН₃ + 2КВг + 2Н₂О

пропин (ме тип ацетил ен)

11-сынып. Жаратылыс . Химия. 16.11.09.

Cабақтытың тақырыбы: Алкиндердің қасиеттері.

Сабақтың мақсаты: 1Оқушыларды алкиндердің физикалық,химиялық қасиеттерімен таныстыру

2.Алкендердің химиялық қасиетін реакция теңдеулермен жазып ғылыми жолмен түсіндіре алу.

3.Ғылымқұштарлыққа, еңбектенуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: өздігінен меңгерту.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқалар.

Сабақтың пәнаралық байланысы:математика

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кітаппен жұмыс. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үй тапсырмасын а сұрау.

V. Үйге тапсырма беру.

ІІ. Кучеров реакциясы. Димерлену жене тримерлену реакциялары.

НС ≡ СН +Н₂→ СН₂ = СН₂ +Н₂→ СН₃─ СН₃

НС ≡ СН + Вг₂→ ВгНС = СНВг + Вг₂→ Вг₂НС — СНВг₂

1,2 –дибромэтен 1,1,2,2 -тетрабромэтан

НС ≡ СН +НСІ→ Н₂С = СНСІ хлорвинил

Н

Шәріпқанов Ахметжан Шәріпқанұлы (1908-2001)Химия гылымдарынын докторы, ҚР ҰFA-ның корр. мүшесі

Гетероциклді жана органикалық қосылыстарды синтездед1 ж\е олардың биологиялық белсенділігін құрылысына тәуелділігш зерттеді. Болашақ. органиктер дайындауда көп енбек сіңрген ғалым.

Тотпыгу реакциялары. Ацетилен оцай тотыгады.

Димерлену жэне три мер лену реакциялары.

7. Мыс (II) тузыньщ катысында кыздырганда, ацетилен димерленш, винилацетиленге а

НС ≡ СН + НС ≡ СН → НС ≡ С─С=СН=СН₂ винилацетилен

8. 450—500⁰-қа қыздырылған НС ≡ СН →С₆Н₆

9. НС ≡ СН ++ Ag₂O —-> AgC = CAg + Н₂О

Алкиндердің қолданылуы. Техникалык ацетиленнің құрамында әр түрлі жағымсыз ici бар коспалар болады. Ацетилен суда нашар ерігенімен, ацетон сияқты органикалық еріткіштерде жақсы ериді. құрамында көміртектің массалық үлесі үлкен болгандықтан, ацетилен күйе бөле бықсып жанады. Ацетилен жанғанда өте көп мелшерде қызу бөлед1, сондықтан (3000^сС-тан аса), металдарды кесу және денекерлеу үшін пайдаланады. Оттекпен н\е ауамен қоспалары қопарылгыш болатындыктан, ацетиленді сыртында "Ацетилен" деген қызыл жазуы бар ақ түcтi арнайы баллондарда тасымалдайды

ІІІ. №13 –жаттығу. 117 бет.

ІV § 4.6 оқу

V. Жаттығулар орындау.

Cабақтытың тақырыбы: . АРЕНДЕР. БЕНЗОЛ

Сабақтың мақсаты: 1Оқушыларды арендердің құрылысымен изомер түрлерімен таныстыру

2. Оқу материалдарын меңгере отырып, тіл байлығын дамыту алу.

3.Ғылымқұштарлыққа, еңбектенуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: ұжымдық ойлау

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқалар.

Сабақтың пәнаралық байланысы:математика

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кітаппен жұмыс. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үй тапсырмасын а сұрау.

V. Үйге тапсырма беру.

ІІ.Бензолдың құрылысы.Кекуле формуласы. Бензол сақинасы, бензол ядросы.

Ароматтылық.Арендер.Орто-, мета-, пара- жағдайләр.Фенил радикалы.Полиядролы арендер.

Арендердід алғашқы мүшелерінің өздеріне тән жағымды иістері болғандықтан, оларды ороматты көмірсутектер деп те атайды.

Арендердің ең қарапайым мүшесі — бензол С₆Н₆.

δ-байланыстардың түзілу сызбанұсқасы

Бензол молекуласында алтыр-электрон орбитальдарынын өзара қаптасулары:

25-сурет. π-электрон тығыздығының біркелкі бөлінуі

а)

26-сурет. Бензол молекуласынын

(ә) модельдері

Молекуласында электрон тығыздығыныц біркелкі бөлінуін ескеріп, бензолдың күрылымдык формуласында ортак байланысты тең кабырғалы алтыбұрыштың ішіндегі дөңгелек арқылы да бейнелеуге болады

Арендердің гомологтары, атаулары мен изомерлері.

c₆h₅ - сн₃ метилбензол c₆h₅ - с₂н₅ этилбензол

Бензолдьщ гомологтарьш атау үшін қалыптаскан тривиальді атаулар да қолданылады: метилбензолды толуол, диметилбензолды ксилол, изопропилбензолды кумол, винилбензолды стирол деп атайды. Молекуласында бірнеше радикалдары бар қосылыстарды атау үшін бензол сақинасындағы көміртек атомдары нөмірленіп, косылысты атағанда орынбасардың орны сандар аркылы керсетіледі Егер бензол молекуласынын екі сутек атомы радикалдарға алмасқан болса, Оларды атағанда, қыскаша бірінші әрпімен белгілейді: орто — о, мета — м, пара — п Немесе әріптердің орнына сандар аркылы белгілеулер де қолданыладьі.

С₆Н₅ — тобы фенил радикалы, С₆Н₅—СН₂— бензил радикалы деп аталады.

Арендердің изомерлері:

1,3-диметилбензол (м-ксилол)

1,2- диметилбензол (о-ксилол)

Полиядролы (көп ядропы) арендерге нафталин (екі ядролы) және антрацен (үш ядролы) жатады:

Cабақтытың тақырыбы: АРЕНДЕРДІҢ АЛЫНУЫ

Сабақтың мақсаты: 1Оқушыларды арендердің құрылысымен изомер түрлерімен таныстыру

2. Оқу материалдарын меңгере отырып, тіл байлығын дамыту алу.

3.Ғылымқұштарлыққа, еңбектенуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: ұжымдық ойлау

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқалар.

Сабақтың пәнаралық байланысы:математика

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кітаппен жұмыс. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үй тапсырмасын а сұрау.

V. Үйге тапсырма беру.

ІІ. Жаңа ұғымдар.Риформинг. Реакциялар:

орынбасу;қосылу. Бензол гомологтарындағы атом топтарының, өзара әсері.

Арендерді, негізінен, тас көмір шайыры мен мұнайды фракциялап айдап алады. Сонымен қатар мұнайды өңдегенде және көмірді кокстегенде түзілетін газдарды синтездеу арқылы да алынады.

1. Сәйкес алкандарды катализатор қатысында ароматтап дегидр легенде (риформинг) бензол мен оның туындылары түзіледі С₆Н₁₄ Сr₂О₃ С₆Н₆

2. Циклогексан Кt С₆Н₆

Зелинский Николай Дмитриевич

4. 3 с₂н_{2 500}⁰_→ С₆Н₆

5. Бензолдың гомологтарын катализатор (алюминий хлориді немесе темір (III) бромиді) катысында бензолды алкилдеп алуға болады:
ІІІ. №15 –жаттығу. 131 бет.

ІV § 5.2 оқу

зербаев Ерден Нигметулы

Казактар арасынан шыккан тұнғыш химия гылымдарынын докторы, химик-органиН, академик. Казакстанда органикалык химиянын ер турл1 сала-

ларынын — келнр химиясы, мунай химиясы, ацетилен химиясынын жене органикалык синтездщ калыптасып дамуына кеп енбек снирдь Ацетиленнш жака туын-дыларын синтездеу мен олардыц изомерлершщ айна-луларына байланысты жумыстар журНздь Жана пестицидтерд1, дер1-дермектерд1, биологиялык белсенд1 косылыстарды ашты. Мангыстау мунайындагы кейб!р кем1рсутектердщ катализд! тотыгуын зерттеди Онын квм1р химиясы сала сын даты жумыстары неНзшде Тем1ртау жене ел1м1зд1н. баска аймактарында кентер-миялык кешендер салынды.

.
Сурактар, жаттыгулар мен есептер

1. Алкиндер деп кандай квм!рсутектердд айтады? Этен мен этиннщ мысалында

алкиндер мен алкендерд1 салыстырып, курамдарында кандай уксастыктар мен айырмашылыктар бар екендЫн тус!нд!рщдер.

2. Алкиндерд1ц гомологтык катарынын алгашкы бес мушесш^н молекулалык

формулаларын жазындар.

3. Этин мен этеннщ электрондык формулаларын жазындар.

4. Алкиндерге гибридтенудщ кандай тур! тен? Байланыс тур!, бурышы жене

узындыгы кандай болатынын айтындар.

5. Алкиндерде уш байланыстын. калай туз1лет1нддгш ацетилен молекуласынын

мысалында тус1нд1р1ндер. а- жене л-байланыстардын кандай айырма-шыльщтары бар екенш айтындар. Ацетиленн1н кещст1кт1к niuiiHi кандай

-v болатынын дептерлерще сызып керсетш, тус1нд1рщдер.

[g/ Молекулалык формуласы С₅Н_в-ге сейкес барлык квм1рсутектерд!н куры-лымдык формулаларын жазып, аттарын атандар.

7. 
   Алкиндерге изомерлердщ кандай турлер! тен? Алкиндер мен алкендердщ изомерлену
   

11-сынып. Жаратылыс . Химия. 26.11.09.

Cабақтытың тақырыбы: Көмірсутектердің галогентуындыларын алу.

Сабақтың мақсаты: 1Оқушыларды көмірсутектердің галогентуындыларымен таныстыру

2. Оқу материалдарын меңгере отырып, тіл байлығын дамыту алу.

3.Ғылымқұштарлыққа, еңбектенуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: ұжымдық ойлау

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқалар.

Сабақтың пәнаралық байланысы:математика

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кітаппен жұмыс. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үй тапсырмасын а сұрау.

V. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу. Сабақ құралдарын түгелдеу.Сабақтың мақсатымен жоспарымен таныстыру

ІІ.Көмірсутектердің галогентуындыларының изомерлері мен атаулары. Х.А.Ж бойынша галогеналкандарды атау үшін көмірсутек тізбегі галоген жақын орналаскан жағынан бастап нөмірленеді. Галоген байланысып тұрган көміртектің нөмірі, галоген және көмірсутек аталады. Рационалды атау бойынша галогеналкилдердің аты көмірсутек радикалы мен галогеннен тұрады:

СН₃—СН₂—СН₂Cl СН₃—СН—СН₃

1-хлорпропан (пропилхлорид) _| 2-хлорпропан (екіншілік пропилхлорид ) Cl

хлорбензол

Егер бірнеше орынбасар болса, олар алфавит ретімен аталады:

н₃с—сн—сн₂—сн—сн₃ 2-бром-4-метилпентан

│ │

Вг СН₃

│

СН₃

Галогеналкандардың изомерленуі көміртек каңкасының құрылысы мен галогеннің орнына байланысты болады. Изомерлену алкандарда С₄— бутаннан басталса, галоген-алкилдердің изомерленуі С₃-тен басталады..

Көмірсутектердің галогентуындыларыныц алынуы.

1. Галогеналкилдерді алкандарды галогендеп алуға болады.

СН₄ + С1₂---> СН₃С1 + НС1

Реакция радикалды механизм бойынша жүреді және оның жағдайына байланысты моно-, ди-, три-, тетрахлортуындылардың қоспалары түзіледі

2. н₂с=сн₂ + НСІ--> н₃с - сн₂СІ

3.Спирттердің гидроксил тобын галогенге алмастырып, гало-геналкилдер алады: С₂Н₅ОН + HC1----> С₂Н₅C1 + Н₂0

4.Бензолдың галогентуындылары темір (III) тұздары катысында галогендер сутек атомдарының орнын басканда түзіледі:

C₆H₆ + CІ₂ → C₆H₅C1 + HC1

ІІІ. №1,2,6, –жаттығу. 131 бет.

ІV § 6.2 оқу. 7,11-жат V. Жаттығулар орындау.

Cабақтытың тақырыбы: Арендердің қасиеттері

Сабақтың мақсаты: 1Оқушыларды арендердің қасиеттеріментаныстыру

2. Оқу материалдарын меңгере отырып, тіл байлығын дамыту алу.

3.Ғылымқұштарлыққа, еңбектенуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: өздігінен меңгеру

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқалар.

Сабақтың пәнаралық байланысы:математика

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кітаппен жұмыс. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үй тапсырмасын а сұрау.

V. Үйге тапсырма беру.

ІІ, 1. физикалық қасиеттері,суда ерімейді,сұйық,алғашқысының өзіне тән иісі бар. Бензол улы, Мr өскен сайын балқу ж\е қайнау тем-сы артады.

2. Хим-қ қасиеттері. 1. Бензол + Вг₂→ бром бензол

2. Бензол + НNО₃→ нитро бензол

3. толуол + НNО₃→ 2,4,6- тринитро толуол (тротил ТНТ)

4. гидрлену.

5. галоген сутекті қосып алу. Бензол + С1₂---> гексахлорбензол

6. бензол гомологы толуол тотығып, бензой қынқылы түзеді.

7. жануы

8. полимерлену. Стирол(винилбензол) → полистирол

3. қолданылуы.

ІІІ. №15,17.

ІV § 5.3 оқу. №18.

V. 1.Арендерді алудың қандай жолдары бар олады реакция теңдеуімен сипатта.

2. арендердің изомерлеріне жаттығу орындау.

11-сынып. Жаратылыс . Химия. 30.11.09.

Cабақтытың тақырыбы: Көмірсутектердің галогентуындыларының қолданылуы

Сабақтың мақсаты: 1Оқушыларды көмірсутектердің галогентуындыларының қолданылатын жолдарымен таныстыру

2. Оқу материалдарын меңгере отырып, химиялық заттардың өмірде алатын жолдарын білу.

3.Ғылымқұштарлыққа, еңбектенуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Өздігінен меңгеру.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқалар.

Сабақтың пәнаралық байланысы:математика

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кітаппен жұмыс. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үй тапсырмасын а сұрау.

V. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу. Сабақ құралдарын түгелдеу.Сабақтың мақсатымен жоспарымен таныстыру

ІІ.Көмірсутектердің галогентуындыларының изомерлері мен атаулары.

1. Орынбасу реакциялары. Галогеналкилдердің галоген атомдарын баска атом топтарына ауыстыруы арқылы органикалық қосылыстардың басқа кластарына өтуге болады. Галогеналкил сілтінің судағы ерітіндісімен әрекеттескенде спирт түзіледі: С ₂Н₅С1 + NaOH----> С ₂Н₅ОН + NaCl

2. Айырыл уреакци ялары.

СН3—СН₂Cl + NaOH→ ^спирт Н₂С=СН₂+ NaCl +Н₂О

ә) СНС1₂-СН₃+2КОН → ^спирт НС≡СН + 2КС1+2Н₂О

3. Вюрц реакциясы металл натрий катысында жүреді, реакция нөтижесінде алкандардың көміртек саны көбірек гомологтарын алуға болады. \

2СН₃С1+ 2Na→ С₂Н₆+ 2NaCl

4. СН₂ ─ СН₂С1 СН₂ ──СН₂

│ + Zn → │ │ + Zn С1₂

СН₂ ──СН₂С1 СН₂ ──СН₂

Метанның басқа хлортуындылары: дихлорметан СН₂С1₂, трихлор­метан. СНС1₃ (хлороформ), тетрахлорметан СС1₄ — сұйық заттар. Бәрі де еріткіш ретінде қолданылады. Трихлор­метан медицинада пайдаланылады. Ауа қатысында, жарыктың әсерінен трихлорметан улы газға — фосгенге СОС1₂ айналады. Трихлорметан мен тетрахлорметан фреондар жене тефлон полимерін алу үшін колданылады. Тетрахлорметан СС1₄ ауадан ауыр ж\е жанбайтын болғандыктан, өрт сөндіруге колданылады.

Органикалық заттардың хлортуындылары улы химикаттар болып табылады, Өсімдіктер мен жануарлар зиянкестерімен күресуге қолданылатын заттарды пестицидтер деп атайды. Олардың ішшде инсектицидтер деп өсімдіктерді зиянкес жөндіктерден корғайтын заттарды, гербицидтер деп арамшөптермен күресте қолданылатын заттарды, ал фунгицидтер деп саңырауқұлақ. ауруларымен күресетін заттарды атайды. Мысалы, гексахлорбензол С_еН_бС1₆ дәнді дақылдарды зиянкестерден қорғауға пайдаланылады.

Кең әсерлі инсектицид — ДДТ

Пестицидтерді дұрыс сақтап, қауіпсіздік шараларын қолданып, көрсетілген нұскауға сай пайдалана білудің маңызы зор. Пестицидтермен жұмыс істегенде, арнайы киім киіп, газтұтқышты, көзілдірікті пайдалану керек.

V. жаттығулар

11-сынып. Жаратылыс . Химия. 24.11.09.

Cабақтытың тақырыбы: жануға жұмсалған оттек бойынша М.Ф.Есептер шығару.

Сабақтың мақсаты: 1Оқушыларды көмірсутектер туралы алған білімдерін одан әрі тереңдете түсу

2. Оқушылардың теориялық білімдерін практикада пайдалана жолдарын білу және есте сақтау қабілетін дамыту.

3.Ғылымқұштарлыққа, ,өз бетімен жұмыстануға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: қайталау.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқалар.

Сабақтың пәнаралық байланысы:математика

Сабақтың әдісі: есептер шығару, кітаппен жұмыс. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Есептер шығару.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үй тапсырмасын а сұрау.

V. Үйге тапсырма беру.

24-мысал. Белгісіз алканды жағу үшін, осы көмірсутек буының көлемінен көлемі 8 есе артық оттек қажет. Осы алканның М.ф. табыңдар.

Ш е ш у і. оның жану реакциясының теңдеуін жазамыз:

С_пН_2п+2 + 8О₂= 5СО₂ +( п+1) Н₂О

Р.түскен оттек атомының саны= өнім құрамындағы оттекке 8∙2 = 2п+п+ 1.

16- 3 п + 1 п = 5

алкандардың жалпы формуласына С_пН_2п+2 қойып есептесек, пентан С₅Н₁₂ шыағады.

Жауабы: формуласы С₅Н₁₂.

Есепті тексеру үшін, С₅Н₁₂ +8О₂ = 5СО₂ + 6Н₂О

4. Химиялық реакция теңдеуі бойынша формуласын табу

22-мысал. Массасы 4,4 г көмірсутекті жаққанда 3,2 г көмір-қышқыл газы түзілді. Көмірсутектің қ.ж тығыздығы 1,96 г/л. Көмірсутектің М.ф. табыңдар..

m(CO₂) = 13,2 г 1 л ( С_хН_у) массасы 1,96 г болса,

р(С_хН_у) =1,96 г/л 22,4 л/мольдің ─ х г.
Т\ кк: Формула С_хН_у? х =1,96 ∙22,4 = 44 г.

2) Түзілген көміркышқыл газының массасы бойынша көмірсутек кұрамындағы көміртектің массасын табамыз:

44 г СО₂ -де _____ 1,2 г С болса,

3,2 г СО₂ -де_____ b г С болады.

3) Көмірсутек күрамындағы сутектің массасы:

m(H) = m(көмірсутек) - m(C) = 4,4 - 3,6 = 0,8 г.

4) Енді көмірсутектің құрамындағы С пен Н зат мөлшерлерін табамыз:

23-мысал. Ауа бойынша тығыздығы 0,896-ға тең көмірсутек толыкқжанғанда, 3,52 г көміртек (IV) оксиді мен 0,72 г су түзілді. Көмірсутектің молекулалык формуласын табыңдар.

Ш е ш у і. Есепті шығарудың бірнеше әдісі бар.

1-әдіс. 1) Есептід шартында берілген 5,82 г көміртек (IV) оксидінің құрамындағы көміртектіц массасын табамыз. 1 моль көміртек (IV) оксидінін күрамындағы көміртектің массасы бойынша пропорция құрайык:

44_г СО₂ _____ 12 гСболса,

2) судың құрамындағы сутектің массасын табамыз.

12 х + 1у =26 х = 2 у=2 Жауабы: формуласы С₂Н₂

2. Хлорэтан молекуласының кұрылымдық формуласын жазып, атомдар арасында электрон тығыздыктары калай ығысатынын бейнелеңдер.

5. Метанның басқа хлортуындылары жанады да, тек төртхлорлы коміртектің неліктен жанбайтындығын түсіндіріндер. Осы касиетіне байланысты бұл заттың қайда колданылатынын айтыңдар.

6. Берілген айналымдарды орындауға мүмкіндік беретін реакция теңдеулерін жазып, заттарды атаңдар:

сн₄ -^ сн₃і —»с₂н₆^ с₂н_асі^ с_ан₈

7. Массасы 101 г хлорметан алу үшін метанның қандай массасы мен көлемі кажет болатындыгын есептеңдер.

. (4,2; 2,75.)

9. Төртхлорлы көміртек буының тығыздығы ауаның тығыздығынан неше есе ауыр екенін есептеп табыңдар. Бүл заттың өрт сөндіру үшін колданыла­тынын калай түсіндіресіндер? (5,3.) А ІО.Монохлорметан, дихлорметан, трихлорметан және тетрахлорметандардың күрамындағы көміртектің массалык үлестерін табыңдар. Салыстырмалы молекулалық массалары мен көміртектін массалык үлестерінің арасын-дағы байланысты бейнелейтін график сызындар.

И.Қүрамындағы кеміртектін массалык үлесі — 51,89%, сутектің массалык үлесі —9,73%, хлордың массалык үлесі — 38,38% болатын, сутек бойынша буьгаың тығыздығы 46-ға тең косылыстың формуласын есептеп шығарындар.

11-сынып. Жаратылыс . Химия. 1. 12.09.

Cабақтытың тақырыбы: Көимірсутектер олардың галогентуындыларының арасындағы генетикалық байланыстар

Сабақтың мақсаты: 1Оқушылардың көимірсутектер олардың галогентуындыларының арасындағы генетикалық байланыстар тақырыбы бойынша білімдерін жүйелеу,тереңдету.

2. Оқушылардың теориялық білімдерін практикада пайдалана жолдарын білу және есте сақтау қабілетін дамыту.

3.Ғылымқұштарлыққа, ,өз бетімен жұмыстануға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: қорытындылау.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқалар.

Сабақтың пәнаралық байланысы:математика

Сабақтың әдісі: есептер шығару, кітаппен жұмыс. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Есептер шығару.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үй тапсырмасын а сұрау.

V. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу. Сабақ құралдарын түгелдеу.Сабақтың мақсатымен жоспарымен таныстыру ІІ.Көмірсутектер түрлерінің сан алуандығы мен санының көптігі , көмірпгек атомының ерекше қасиетіне байланысты екен. Көміртек атомы өзара тізбектеліпте, тармацталып та, цикл түзе де жалгасумен қатар, жай (дара), еселі (қос және үш) байланыстар арқылы қосылыстар түзеді. Органикалық қосылыстардың изомерлену және гомологтык, қатарлар түзу кұбылыстарыда белгілі. Сонымен катар әр гомологтық қатар көмірсутектерін жеке қарастырмай, олар өзара тырыз байланыста болып, бір-біріне айнала алады, яғни генети-калық байланыста болады. Көмірсутектер гомологтық катарларының жөне олардың галогентуындыларының бір-біріне айналуын мынадай сызбанұска аркылы бейнелеуге болады:

Алкадиендер

Алкиндер

Алкандар

алкендер

Көмірсутектердің галогентуындылары

Циклоалкандар

Арендер

1.№2.жаттығу. 138 бет.

2.тест тапсырмасын орындау. №1-25. тапсырмалар жинағы.
11-сынып. Жаратылыс . Химия. 3.12.09.

Cабақтытың тақырыбы: ТАБИҒИ ЖӘНЕ МҰНАЙҒА СЕРІК ГАЗДАР

Сабақтың мақсаты: 1Оқушыларды табиғи және мұнайға серік газдармен таныстыру

2. Оқу материалдарын меңгере отырып, тіл байлығын дамыту алу.

3.Ғылымқұштарлыққа, еңбектенуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: өздігінен меңгеру

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқалар.

Сабақтың пәнаралық байланысы:математика

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кітаппен жұмыс. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

І. Амандасу. Сабақ құралдарын түгелдеу.Сабақтың мақсатымен жоспарымен таныстыру

ІІ, Табиғигаз. Мұнайға серік газдар.

1. Құрғак газ — метан (СН₄) мен этан (C₂H₆) қоспасы. Ол, негізінен, химиялық шикізат ретінде қолданылады. Одан айыру арқылы күйе, сутек, сондай-ак ацетилен, метил спирті, формальдегид, еріткіш заттар алынады. Күйе көбінесе автомобиль дөңгелектерін (шина) жасағанда, сондай-ақ бояу ретінде колданылады. Ал сутекті синтез өнеркәсібінде пайдаланады: ₁₀₀₀

СН₄+2Н₂О→ СО₂ + 4Н₂

2. Пропан-бутан қоспасын, негізінен,белсенділігі жоғары қанықпаған көмірсутектерге айналдырады. Олардан каучук, пластмассалар синтездейді:

^С₄^Н₁₀→ ^С₂^Н₆+ С₂Н₄

^С₂^Н₆→ С₂Н₄ + Н_{2 n} Н₂С═ С₂Н→( ─Н₂С─ СН₂─) _n

полиэтилен

Сонымен қатар көмірсутектерді тотықтырып, органикалық қышқылдар, спирттер жөне баска өнімдер (бояулар, дәрі-дөрмектер) алады.

Табиги газ — химия енеркәсібі үшін бағалы шикізат.

Табиги газ жылу шығару мүмкіндігі жоғары болғандыктан арзан отьга ретінде кең колданылады. 1 м³ табиғи газды жакканда, 54400 кДж жылу бөлінеді. Отынның қай түрімен салыстырса да, жану жылуы ең жоғары ж\е күл қалдырмай калдықсыз жанатындықтан, экологиялық таза отын. Табиғи газды отын ретінде электро-станцияларда, түрғын үйлер мен ірі өндіріс кешендерін жылыту жүйелерінде, домна ж\е мартен пештерінде қолданады. Пропан-бутан қоспасын сұйытылган газ түрінде тұрмыстық отын ретінде н\е от бергіштерді (зажигалка) толтыруға пайдаланады. Қазіргі кезде автомобильдерді сұйытылған газбен жүргізу әлемдегі отын кризисі мен экологиялық мәселелерді шешудің бір жолы болып отыр. Оны құбырлар көмегімен және баллондарга толтырып, бір жерден екінші жерге оңай тасымалдауға болады.

Мүнайға серік газдар. Мұнайға серік газдар мұнайда еріген күйінде болады немесе мұнайдың бетін бүркеп жатады және негізгі құрам бөлігі метан болып табылады. Оның құрамына метаннан басқа этан, пропан, бутан, пентан және гексан кіреді. Олардың мөлшері табиги газбен салыстырғанда, мұнайга серік газдарда көптеу болады.

Бастапкы кезде мүнайга серік газдарды пайдаланбай жагып жіберетін. Қазіргі кезде жинап алып, жанармай ж\е бағалы химиялық шикізат ретінде қолданады.

Мүнайға серік газдарды үш фракцияға бөледі:

1) құрғақ газ (СН₄, С₂Н₆)-;

2) пропан-бутан қоспасы (С₃Н₈, С₄Н₁₀);

3) газды бензин (С₅Н_І2, С₆Н₁₄).

Мұнайға серік газдардың бірінші, екінші фракциялары табиғи газдағыдай қолданылады. Құрғак газ отын ретінде кең пайдаланылады. Алайда оларды шикізат ретінде іске асыру әлдеқайда тиімді. Мұнайга серік газдардың кұрамындағы алкандардан сутек, ацетилен, қанықпаған және ароматты көмірсутектер мен олардың туындыларын алады.

Газды бензин өте ұшқыш жөне тез қайнайды. Төмен температураның өзінде жақсы буланатындықтан, суык катты болатын жактарда автомобиль бензиніне от алуын тездету үшін қосады.

ІІІ.№7,8.

ІV § 7.1 оқу. -№10жат.

4. Табиғи газдын мұнайға серік газдардан кандай айырмашылықтары бар?

5. Неліктен мұнайға серік газдар деп аталады?

6. Мүнайға серік газдар кайда колданылады?

А 7. 100 л табиғи газдан (к. ж.) ацетилен алынды. Табиғи газдағы метанның көлемдік үлесі 96%. Альшған ацетиленнің көлемі кандай? (48 л.)

■ 8. Құрамында көлемі бойынша: 94% СҚ, 2% С₂Н₆, 2% С_аН₈, 1% С₄Н₁₀, 0,5% N_?

жөне 0,5% СО₂ бар, Зм³ табиғи газды жағуға ауаның кандай көлемі жұмсалады? (Ауадағы оттектің көлемдік үлесі 0,2.) (31,725 тл³.)

■ 9. Теория жүзіндегі шығымға карағанда іс жүзіндегІсі 30% болған 0,6 моль

ацетиленді алу үшін, егер табиғи газдағы метанның мөлшері 90% болса, канша көлем (к. ж.) табиғи газ жүмсалған? (29,87 л.)

10. Массасы 1 кг көмірдІ (күрамындағы көміртек мелтері 92%) жакканда түзілген көміртек (IV) оксидін өк суы аркылы өткізді. Түзілген тұнбаның массасы жөне зат мөлшері кандай? (7666,6 г, 76,67 моль.)

11-сынып. Жаратылыс . Химия. 7. 12.09.

Cабақтытың тақырыбы: Мұнай, құрамы, өңдеу әдістері және өнімдері

Сабақтың мақсаты: 1Оқушыларды. мұнай, құрамы, өңдеу әдістері және өнімдері

2. Оқушылардың теориялық білімдерін практикада пайдалана жолдарын білу және есте сақтау қабілетін дамыту.

3.Ғылымқұштарлыққа, ,өз бетімен жұмыстануға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: өздігінен меңгерту.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқалар. Мұнай үлгі

Сабақтың пәнаралық байланысы:математика

Сабақтың әдісі: есептер шығару, кітаппен жұмыс. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Есептер шығару.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үй тапсырмасын а сұрау.

V. Үйге тапсырма беру.

Мұнайдың негізін парафиндер, циклопарафиндер және ароматты көмірсутектер құрайды. Олар сұйық, еріген газ, қатты зат күйінде болады. Оның құрамындагы газ тәрізді және қатты коспалары сұйық компоненттерінде еріп жүреді. Мұнайды құрамындағы көмірсутектерге байланысты парафинді, нафтенді, ароматты деп ажыратады. Мысалы, Ембі, Доссор, Мақат мұнайлары — нафтенді көмірсутектерге бай болса, Өзен мен Жетібай мұнайы парафиндерге, ал Прорва мұнайы ароматты көмірсутектерге бай. Аталған коспалардан баска мүнайдың күрамында металдар да болатыны анықталды. Жер астынан өндіріліп алынған мұнайда су көп болады. Оны шикі мұнай деп атайды. Шикі мұнайды суынан және қосалқы газдарынан тазартып, өңдеуге жібереді. Тазартылған мүнай тауарлық мұнай деп аталады.

Физикалық қасиеттері. Мүнай — қара коныр түсті, өзіне тән иісі бар, май тәріздес, қоймалжың сұйық зат. Суда ерімейді, бірақ органикалыкқ еріткіштерде ериді. Судан жеңіл, тыгыздыры кездесетін орнына карай 0,73 — 0,98 г/см³ аралығында болады. Мұнай — жанғыш зат (парсы, neft — тез от алғыш зат деген мағынаны білдіреді).

Мұнайды өндіру және тасымалдау. Жер қыртысынан мұнайды өндіру кезінде алгашқыда жаңа ұңғымаларда қысым әсерінен мұнай бұркақ түрінде атқылап шығады. Жұмыс өнімділігін арттырып,мұнай ұңғымаларын ұзағырақ пайдалану үшін қосымша әдіс-тәсілдер колданылады.

Шикі мұнайды тұндырып, сеператордан өткізіп, газынан және суынан айырады. әрбір ұңғымада тереңдік насостары орнатылады.

Мұнайды мұнай өңдейтін зауыттарға жеткізу үшін мүнай құбырлары, темір жол цистерналары, теніз танкерлері және автомобильдер қолданылады. Көбіне құбырлар мен таңкерлерді пайдалану тиімді болып табылады.

Мұнайды теңіз арқылы тасымалдау өндірістің маңызды саласына айналды. Ұзындығы 350 м-ге жететін супертанкерлер 500000 тоннаға дейін шикі мүнай тасымалдайды.

Мұнайды айдауға арналған қондырғы 2 бөліктен түрады: мұнайды қыздыруға арналған түтікті пеш және ректификациялық мұнара. Түтікті пештегі құбырларда мұнайды сыртынан мазут немесе газ жағып, 350°С-ка дейін қыздырады. атмосфера қысымында буға айналады

Мұнай өнімдері ректификациялау мұнарасында қайнау темпе-ратуралары жақын заттардың фракцияларына бөлінеді.

Ректификациялық мұнараның ішінде көлденең параллель қабаттасып орналасқан тәрелкелер бар. Тәрелкелерде қаллақты тесіктер жасалған. Көмірсутектердің буы тесік арқылы өтіп қалпаққа соғылғанда, ауыр көмірсутектер конденсацияланып кері ағады. Ал жеңіл көмірсутектердің буы саңылаудан жоғары етеді. әр тәрелкеде Мr шамасына байланысты фракциялар жиналады.

Мұнай өнімдерін 400°С-тан жоғары қыздырғанда, ауыр көмірсутектер айырыла бастайды. Оларды 400" — 420"С температураға дейін кыздырып, буға айналдырған күйі екінші ректификациялык мүнарада фракцияларға бөледі. Бензиннен баска:

230" — 250°С аралығында ұршык майы,

260° — 305°С аралығында машина майы,

315" — 3 2 5"С аралығында жеңіл цилиндр майы,

350° — 370"С аралығында ауыр цилиндр майы бөлінеді, ең соңында гудрон қалдық түрінде калады.

Термиялык крекинг кезінде спирттерді, карбон қышқылдарын, жоғары молекулалы қосылыстарды алуға шикізат ретінде қолданылатын кіші молекулалы газ тектес көмірсутектер түзіледі.

V..

Cабақтытың тақырыбы: Мұнайды өңдеу. Крекингілеу

Сабақтың мақсаты: 1Оқушыларды мұнайды өңдеу әдістерімен және олардан алынатын өнімдерімен таныстыру.

2.Мұнайдың қасиетерін білу және олардың пайдаланатын саласын білу.

3.Туған өлкенің қазба байлықтарын тануға,қоршаған ораны қорғауға таулу. тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: демонстрациялық

Сабақтың көрнекілігі: трек-сызбалар, мұнай өнімдері, ретифекациялық кол моделі,слайдттар.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Экология ,технология

Сабақтың әдісі: трек-сызбамен талдау.. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үй тапсырмасын а сұрау.

V. Үйге тапсырма беру.

парафиндер С_п Н_2п.₊₂

аромат көмірсутектер

арендер С_пН_2п--6

Түрлі бояулар

пластмасса

металдар,сілтілер,

сілтілік жер металдар

мыс топшасының металдары

Машина майы

1. Майлы сүйықтық, түсі қара қоңыр, жанады, судан жеңіл, суда ерімейді, тұқыр, өзіне тән иісі бар.

2. еріту қабілеті ж\е ерігіштігі. Мұнайда иод,күкіртті қосылыстар,әр түрлі шайырлар,өсімдік және жануар майлары жақсы ериді.

5. Мұнайды айдау кезінде өндірілетін өнімдер

Бензин С₅-С₁₁(60-200^◦ С)

Газ С₁-С₄(60^◦С)

керосин С₁₂-С₁₂(180-300^◦ С)

2. Мазуттың айдалмайтын бөлігі. (лигроин)

3. Ректификациялык бағананың биіктігі. (35 м)

4. Бензинді ароматтау бөлігі. (риформинг)

5. Бензиннің қопарылыс түрінде жануы қалай аталады? (то тыгу)

6. Бензиннің детонацияға төзімділігін есептеу үшін не пайдаланады? (октан шкаласы)

7. Қатты және сұйық көмірсутектерді араластырып алынатын зат? (вазелин)

8. Мұнай өнімдерін жоғары температурада крекингілеу. (пиро­лиз).

Сауалнама сұрақтары:

1. Қазақстанның мұнайға бай аймақтарын атаңыз? (Ақтөбе, Атырау, Орал, Маңгыстау).

2. Маңғыстау мұнайы мен Баку аймағы мұнайынын, айырмашылығы. (Маңгыстау мцнайы қаныққан көмірсутекке, Баку аумагындагы мұнай циклопарафиндерге бай).

3. Газды бензинді кәдімгі бензинге қосудың себебі? (машина ларды оталдыру үшін).

4. Ашық түсті мүнай өнімдеріне не жатады? (бензин, лигроин, керосин, газойль).

5. Мұнайдың физикалық қасиеттері? (мцнай май тэрізді сұйыцтық, жанғыш, қоңыр түсті өзіне тән иісі бар. Судан жеціл, суда ерімейді).

6. Өнеркәсіптік крекинг - үрдісін кім ашқан? (В.Г. Шухов).

7. Детонация деген не? (бензинніц қопарылыс түрінде жануы).

8. Қазақ мұнайының 100 жылдық мерейтойы қашан тойланды? (1999 ж).

V 7.2 § оқу.. 9-10 жаттығу.

ІV. Тест жүмысы

1. Мұнай қандай зат?

а) суда ерімейді, жанбайды;ә) май тәрізді сұйықтық, иісі жоқ;

б) судан ауыр;в) май тәрізді сұйықтық, жанғыш.

2. Мұнайды жеке зат деп есептеуге бола ма?

а) болады, себебі ол табиғаттан шикізат ретінде өндіріледі; ә) қолдан жасалган жасанды қоспа;

б) жоқ, себсбі ол көмірсутектердің табиғи қоспасы;

в) жоқ, себебі ол күрделі бейорганикалық қосылыстар қоспасы.

3. Мұнай өндірудің қандай әдістерін білесіз?

а) тотығу тотықсыздану; ә) пиролиз;

б) риформинг е) каталитикалық крекинг.

4. Мұнайды қайта өндеу үшін қандай химиялық әдістер қолданылады?

5. Табиғи газдың құрамында метаннан басқа мына газдар бар.

6. Бензинді ароматтау үрдісінің атауы.

7. Мұнайға леспе газдың құрамында қай заттар көп болады?

8. Мұнай фракцияларынан алынған трактор жағар майы.

9. Мұнайдан алынбайтын зат.

10. Мұнай көмірсутектерінің ұшқыш заттарға айырылуы.

Cабақтытың тақырыбы: Отын түрлері.Тас көмірді кокстеу.

Сабақтың мақсаты: 1Оқушыларды отын түрлерімен және тас көмірден алын өнімдерімен таныстыру.

2. Оқу матералдарын меңгерту,.

3.Туған өлкенің қазба байлықтарын тануға,қоршаған ораны қорғауға баулу. тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: демонстрациялық

Сабақтың көрнекілігі: трек-сызбалар, мұнай өнімдері, ретифекациялық кол моделі,слайдттар.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Экология ,технология

Сабақтың әдісі: трек-сызбамен талдау.. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үй тапсырмасын а сұрау.

V. Үйге тапсырма беру.

ІІ. Жаңа сабақтың сұрақтары.

1. Отынның қандай түрлері бар?

2. Қатты отынды химиялык өндеудің пиролиз, газдандыру (газификациялау), гидрогендеу және кокстеу әдістеріне тоқтал.

3.Тас көмірді қалай өңдейді?

4. Кокс пешінде қандай процестер жүреді,оның құрылысы қандай?

5. кокс газынын не үшін пайдаланады,оның құрамында қандай қоспалар бар?

Трек-сызба «отын ның жіктелуі.

Пиролиз — көмірді ауа қатыстырмай жабык реакторда 1000° С шамасында қыздыру. Түзілген енімдер одан әрі өзгерістерге ұшырайды.

Газдандыру — 1000°С температурада қатты отынның орган-қ массасын ауамен, су буымен немесе олардың коспасымен шала тотықтыру арқылы жанғыш газдарға айналдыру. Жанатын газдарды генератор пештерінде өндіретін болғандьщтан, оларды генератор газдары деп атайды.

Гидрогендеу — катализатор катысында ↑ тем-да ж\е Р-да отынды сутекпен өңдеу. құрамында сутек мол жаңа сұйык, газ тектес немесе қатты отынға айналады. Мысалы, көмір мен тақтатастарды осылай ендейдіТас көмірді өңдеу. Тас көмірді ауа катыстырмай кокс пештерінде 900 — 1050°С температурада өңдеу әдісін mac көмірді кокстеу деп атайды. Алғашкы түзілетін өнімдер: кокс ж\е ұшқыш заттар (оларды кокс газы, деп те атайды).

Шикізат ретінде 350° — 400 С температурада пластикалык күйге ауысып, берік жөне кеуекті металлургиялык кокске айналатын тас көмірлер қолданылады. Кокстелетін С-ді С-дің баска түрімен араластырып, кокстеуге жібереді.

Кокстеу процесі аякталған сон, кокс камерадан шығарылып, сумен суытылады. Газ, бу, су жэне концентрацияланған шайыр коспалары сепараторға келіп, тығыздығына қарай сүйык жене газ-бу коспасына бөлінеді. Сүйык фракциясы тұндыр-ғышта түндырылады. Ал газ фракциясы тоңазыткыштан өтіп, ЗО'С температурада электрсүзгіште түман күйіндегі шайырдан тазарты-лады. Газ суығанда, су буы, аммиакты су жене фенол конденсация-ланып, түндырғышка күйылады. Ал газ калпында калган аммиак 75%-тік күкірт кышкылына сіңіріліп, (NH₄)₂SO₄-Ke айналады

Мұнарадан шыккан кері кокс газы күрамындағы күкіртті сутектен жөне баска күкіртті косындылардан тазартылып, домна пештерше отын ретінде колданылады.

Қазіргі кезде кері кокс газынан этилен, метан, көмір (II) оксидін жөне сутекті фракциялап беліп алып, оларды химиялык шикізат ретінде колданады. Газ қоспаларын алдымен СО₂ натрий сілтісімен жуьп тазартады. Шайыр бетіндегі су кұрамында еріген күйіндегі аммиак ж\е оның тұздары (NH₄)₂SO₄, NH₄CN, (NH₄)₂S, NH₄C1, NH₄CNS болады.

Фракцияларға айдағанда қалатын қалдық (гудрон, пек) өндіріс орындарында электродтар, оқшаулағыштар дайындауға колда­нылады.

Отынға деген кажеттілікті қамтамасыз ету үшін сапасы төмен қатты отындарды: шымтезек, сапасы төмен көмірлер, тактатастар, жартылай кокс, ағаш қалдықтарын жөне т.б. газға айналдыру карастырылған. Газға айналдыру нөтижесінде генератор аппаратында отынның органикалык массасы генератор газына айналып, минералдык бвлімі катты қож (шлак) түзеді.

1888 жылы Д. И. Менделеев көмірді жер бетіне шығармастан, сол жатқан жерінде жанғыш газға айналдыру идеясын ұсынған.

ІІІ. №8-154 бет

ІV. Тест жұмысы

V § оқу. 7.3. 27- жаттығу. Тапсырма жинағы 93 бет.

27. Табиғи газдың күрамындағы метанный көлемдік үлесі 95% болса, 224 л метан болатын табиғи газ колемі _______ л.

11-сынып. Жаратылыс . Химия..11 .12.08.

Cабақтытың тақырыбы: Қазақстандағы мұнай,.газ және көмірдің негізгі кен орындары

Сабақтың мақсаты: 1Оқушыларды Қазақстандағы мұнай,.газ және көмірдің негізгі кен орындары мен таныстыру.

2. Қазақстандағы мұнай ,газ көмір орындарын білу.

3.Туған өлкенің қазба байлықтарын тануға,қоршаған ораны қорғауға баулу. тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: трек-сызбалар,қазақстан картасы,диофильм

Сабақтың пәнаралық байланысы: Экология , География.

Сабақтың әдісі: баяндау, картамен жұмыс. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту. Тест жұмысы.

ІV. Үйге тапсырма беру.

ІІ. Жаңа сабақтың сұрақтары.

1. Қазақстанда тас көмір қоы қандай, қай жерлерде кездеседі не үшін қолданады?

2. . Қазақстанда мұнай мен газ орындары қай жерлерде орналасқан?

3. . Қазақстанда табиғи газ өндіру қай жерлерде шоғырланған ?

4. . Қазақстанда мұнай,.газ және көмірдің негізгі кен өндірудің экологиялық жағдайлары қандай?

V § оқу. 7.4. 6,7- жаттығу. 157 бет.

ІІІ.1. Мұнай қандай зат?

а) суда ерімейді, жанбайды;ә) май тәрізді сұйықтық, иісі жоқ;

б) судан ауыр;в) май тәрізді сұйықтық, жанғыш.

2. Мұнайды жеке зат деп есептеуге бола ма?

а) болады, себебі ол табиғаттан шикізат ретінде өндіріледі; ә) қолдан жасалган жасанды қоспа;

б) жоқ, себсбі ол көмірсутектердің табиғи қоспасы;

в) жоқ, себебі ол күрделі бейорганикалық қосылыстар қоспасы.

3. Мұнай өндірудің қандай әдістерін білесіз?

а) тотығу тотықсыздану; ә) пиролиз;

б) риформинг е) каталитикалық крекинг.

4. Мұнайды қайта өндеу үшін қандай химиялық әдістер қолданылады?

5. Табиғи газдың құрамында метаннан басқа мына газдар бар.

6. Бензинді ароматтау үрдісінің атауы.

7. Мұнайға леспе газдың құрамында қай заттар көп болады?

8. Мұнай фракцияларынан алынған трактор жағар майы.

9. Мұнайдан алынбайтын зат.

10. Мұнай көмірсутектерінің ұшқыш заттарға айырылуы.

11. Құрамыпда үш байланысы бар көмірсутектер:

1) алкандар; 2) алкендер;3) алкиндер; 4) арендер.

12. Құрамында бензол сакинасы бар көмірсутектер:

1) алкандар;2) алкендер;3) алкиндер; 4) арендер.

13. Полимерлену реакциясына түсетін косылыс:

1) этан; ) ацетилен; 3) этен; 4) метан.

14. Табиғи газдың негізгі кұрамы:

A) метан;С) этилен; B) этан; D) ацетилен.

15. Мұнайдың негізгі қүрамы:

A) алкандар, циклоалкандар, алкиндер;B) парафиндер, алкендер, арендер;

C) алкандар, алкендер, арендер; D) алкандар, циклоалкандар, арендер.

16.Мұнайды айдау заттардың қандай қасиеттеріне негізделген:

A) физикалық;B) электрхимиялық; С) химиялык; D) гибридтену түріне.

17.Мұнайды айдағанда ен төменгі температурада айдалатын зат:

A) бензин; С) мазут;B) керосин; D) парафин.

18. Детонацияға төзімді қосылыстар:

A) арендер;B) циклоалкендер;C) тармакталған күрылымды алкандар;D) қалыпты құрылымды алкандар.

19Детонация дегеніміз:

A) мотор отынын крекингілеу;B) мотор отынының толық жануы;C) мотор отынының қопарылыс бере жануы;

D) мұнай айдаудың орташа фракциясы.

20.Бензиннің детонацияға төзімділігі октан санымен аныкталады саны 100-ге тең косылыс:

1) н-октан; 2) 2,3,4-триметилпентан; 3) н-гептан;4) 2,2,4-триметилпентан.

21.Экологиялык таза отын:

1) сутек; 2) бензин; 3) табиги газ;4) көмір.

22. Шикі мұнайды айдағанда түзілетін ауыр тұтқыр қалдық:

1) газойль; 2) парафин; 3) мазут; 4) вазелин..
11-сынып. Жаратылыс . Химия. 13.12.08.

Cабақтытың тақырыбы: Спирттер

Сабақтың мақсаты: 1.Спирттердің формуласы гомологтық қатары, изомер түзілуі туралы түсініктер беру.

2. Спирттерді атау және изомерлерін жазу.

3.Ғылымқұштарлыққа тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: ұжымдық ойлау.

Сабақтың көрнекілігі: кесте, реавтивтер.

Сабақтың пәнаралық байланысы: геометрия

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кітаппен жұмыс. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

ІІ. СПИРТТЕР

Спирттер мен фенолдар. Функционалдық топ (- ОН).

Спирттердің жіктелуі:біріншілік;екіншілік;үшіншілік;

біратомды;көпатомды.

Кұрамында гидроксил тобы бар органикалык косылыстар

Спирттер мен фенолдар.

Фенол молекуласында гидроксил тобы бензол сақинасымен тікелей байланысқан (С₆Н₅ — ОН) және оған ерекше касиет береді.

Спирттердін жалпы формуласы: R(OH)_х.

СН₃-ОН метил спирті(метанол) СН₂-ОН - СН₂-ОН

этил спирті

3. Гидроксил тобымен байланыскан көміртек атомының таби-ғатына байланысты спирттер біріншілік, екіншілік және цшішиілік болып бөлінеді:

R - СН₂ - ОН сн₃ - сн₂ - сн₂ - он

біріншілік пропанол-1(біріншілік пропил спирті
R-CН —ОН СН₃ - СН - СН₃

| он

R

ІV § оқу. 8.1. 6,7- жаттығу. 157 бет.

V.Қазақстанда мұнай кен орындары қай жерлерде орналасқан?

Мұнай өндіру кезінде қандай зиянды жақтары бар?

Cабақтытың тақырыбы: Спирттердің қасиеттері.

Сабақтың мақсаты: 1.Спирттердің физикалық,химиялдық қасиеттері туралы түсініктер беру.

2. Спирттердің қасиеттерін сипатауда химиялық реакцияларды қатесіз жазу.

3. Салауатты өмір сүруге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Шығармашылық.

Сабақтың көрнекілігі: кесте, реавтивтер.

Сабақтың пәнаралық байланысы: математика

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, түсіндіру, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

ІІ. Спирттте С₁₀-дейін сұйық, С₁₁-ден бастан қатты Мол-қ массасының артуына бай-тықайнау температурасынан жоғары болады. Себебі спирттерде молекулааралык сутектік байланыс түзіледі. Спирт молекуласында электртерістігі жоғары оттек атомы сутектін электрондарын өзіне тартып, оларда ішінара теріс және оң зарядтар пайда болады:R —О —Н

Осы зарядтардың әсерінен оттек атомы мен спирттін екінші молекуласындағы гидроксилдің сутек атомының арасында сутектік байланыс түзіледі:

R — О... Н — О... Н — О...

Н R R

Спирттер (алканолдар) полюсті қосылыстар, көміртек пен оттек және оттек пен сутек атомдарының арасында екі полюсті байланысы бар: C⁺ ~* 0^- жене О^- <— Н⁺ О <— Н байланысының полюстігі С → О байланысының полюстігіне қарағанда жоғары..

қарай тартады, осыдан О—Н байланысы полюстенеді: R — О <— Н.

1. Спирттің гидроксил тобындагы сутек атомыпың орнын бел-сенді металдар баса алады:

2R — OH + 2Na -> 2R — ONa + H₂t

Этанол натриймен әрекеттескенде, натрий этилаты мен сутек түзіледі:

2Na +2С₂Н_ЭОН→2 C₂H₅ONa+ Н₂↑

натрий этилаты

Спирттің мүндай металл туындыларын алкоголяттар деп атайды. Алкоголяттар кдтты заттар, гидролизге оңай үшырайды:

C₂H₅ONa+H — ОН -» C₂H₅OH + NaOH

Этил спиртінің қышқылдығы судан төмен, ацетиленнен 10¹⁰ еседей жоғары. Сумен салыстырғанда, спирттердің қышқыпдық қасиеті әлсіз, әсіресе екіншілік, содан кейін үшіншілік спирттерде төмен болады. Үшіншілік спирттердің қышқылдығының төмен болатын себебі, алкил топтарының оң индуктивті эффектіне байланысты сольваттануға кедергі жасайды:

Сонымен спирттерді қышқылдық қасиеттеріне байланысты, яғни сутек атомын протон түрінде бөліп жіберетін қатарын былай орнапастыруға болады: біріншілік > екіншіпік > үшіншілік.

Егер радикапға электронакцепторлы топ енгізсе, ондә спирттің қышқылдығы артады. Мысалы, СІ—СН₂—СН₂ОН, бұл спиртте хлордың электрондарды тартуынан спирттің қышқылдығы күшейеді.

Органикалық қосылыстардың қышқылдығы мына қатар бойынша өзгереді:

Н₂О > R - ОН > СН = СН > NH₃ > CH₂ = CH₂ > R – Н

2. Этерификация ОН тобының орнын карб.қыш-ғы

с₂н₅он + ноос - сн_{3 →} с₂н₅О - ОС — СН₃₊ н₂о

сірке қышңылынын этил эфирі (этилацетат)

3. Спирттер галогенсутектермен әрекеттеседі

R - ОН + НВг → R — Вг+ н₂о

4. Дегидратация реакциялары. Спирттерге су тарткыш заттар (концентрлі күкірт кышкылы, фосфор кышкылы жене т.б.)

4, а. Егер дегидратация реакциясын төменірек температурада жүргізсе, онда реакция молекулааралық өтеді де, жай эфир түзіледі:

н₂sо₄,

С₂Н₅ - ОН + НО - С₃Н₅→ С₂Н₅ - О - — С₂Н₅ +н₂о диэтил эфирі

н₂sо₄,t

СН₃-СН₂ОН → СН₂=СН₂+Н₂О

Үшіншілік, екіншілік спирттер суды жеңіл бөледі. Мысалы:

сн₃сн₂сн₃снсн₃→ СН₃СН₂СН = СНСН₃+ Н₂О пентен-2

|

ОН

5. Тотыгу реакциялары. Тотықтыртыштардың әсерінен (СиО, хром-ды коспа К₂Сг₂0₇ + H₂SO₄) біріншілік спирттер альдегидке дейін тотығады:

[О]

СН₃СН₂ОН→ СН₃ - С = 0 сірке альдегиді

Н

ал екіншілік спирттер тотыкканда, кетонға айналады:

OH

изопропил спирті

сн₃- СН₂ОН + СuО →сн₃-сон+ н₂о+Сu қара түсті мыс (II) оксиді тотықсызданып, қызгылт түсті мыс түзіледі жөне альдегидтің өткір иісі сезіледі.

Егер біріншілік спирттерді концентрлі азот кышқылымен немесе калий перманганатының сілтілік ерітіндісімен тотықтырса, ол карбон қышкылына айналады:

RCH₂OH ^KM"°''^OH),RCOOH

7.. Этанол кегілдір жалынмен жанады:

С₂Н₅ОН + ЗО₂ -> 2СО₂ + ЗН₂О + Q

Қолданывлуы: Спирттерді мотор отыны ретінде колданғанда осы реакцияны пайдаланады.

Спирттердің жеке өкілдері және олардың қолданылуы.

со₂ + зн_{2 →}сн₃он + н₂о

Метанолды өнеркөсіпте су газьшан синтездеп алады:

СО + 2Н₂ ^Cu'^ZnO'^P'S СН₃ОН

Бастапкы кезде метил спиртін ағашты құрғақ айдау арқылы алған, "ағаш спирті" деген атау содан шыккан.

Метанол өндірісте формальдегид, полимерлер, бояғыш заттар, фармацевтік препараттар алу үшін, бояулар мен лактарды ерітетін еріткіш ретінде және т.б. заттар алуда кең түрде қолданылады. Метил спиртімен жұмыс істегенде, оның өте улы екенін үмытпау керек. Бірнеше грамынан адам сокыр болады, одан көбірек болса, уланып өледі.

С₆Н₁₂О₆→ 2С₂Н₅ОН+ 2СО₂

Мұндай жолмен алынған спирт таза болады, тамак өнеркөсібінде және медицинада пайдаланылады. Целлюлозаны гидролиздеп алын-ған спиртті гидролиз спирті деп атайды:(С₆Н₁₀О₅)_п + пН₂О -> 2СО₂

Бұл әдіс өте тиімді, себебі тамақ өнімдері, картоп, бидай пайдаланбайды. Бірақ гидролиз спиртінде басқа қосымша өнімдер болады, соның бірі — метанол, сондықтан мұндай спирт кебіне техникада колданылады, тамақ өнімдері үшін пайдалануға болмайды.Синтездік жолмен этил спиртін этиленді гидратациялап алады.

Этанол дәрі-дәрмек жасауда, зарарсыздандырғыш зат ретінде медицинада пайдаланылады. Этил спирті химия өндірісінде сірке кьішкылын, бояу, синтездік каучук, диэтил эфирін және т.б. заттар алуда қолданылады. Ен арзан еріткіштердің бірі

Этил спирті адам организміне есірткілік эсер етеді. Спирт мига эсер етіп, жүйке клеткаларын уландырады. Осыдан адамнын ақыл-ойы, сөйлеу, ойлау қабілеттері, кимыл үйлесімділігі бұзылады. Спиртті ішімдіктер ішкен адамның мінез-кұлкында желөкпелік, әделсіздік, дөрекілік пайда болып, оны айналасындағыларға жеккөрінішті етеді.

ІІІ. № 10,12 – жаттығу 170 бет

V § оқу. 8.4. 17,18- жаттығу. Тапсырма жинағы 93 бет.

11-сынып. Жаратылыс . Химия.18 .12..

Cабақтытың тақырыбы: Көп атомды спирттер..

Сабақтың мақсаты: 1. Көп атомды спирттердің физикалық,химиялдық қасиеттері және қолданылуы туралы түсініктер беру.

2. Спирттедің қаиеттерін ғылыми тұрғыда негіздей алу..

3. Еңбекке мамандық таңдауға тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: кесте, реавтивтер.

Сабақтың пәнаралық байланысы: математика

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, түсіндіру, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

Диолдар,триолдар: этиленгликопь; глицерин.

Көп атомды спирттер көмірсутектердің құрамында бірнеше гидроксил тобы бар туындылары. Көпатомды спирттерге этилен-гликоль С₂Н₄(ОН)₂, глицерин С₃Н₅ (ОН)₃, ксилит С₅Н₇(ОН)₅ сорбит C₆H₈ (OH)₆, т.б. жатады.

Екі гидроксил тобы бар спирттерді гликольдер немесе алкандиолдар деп атайды. Жалпы формуласы: C_n H_2n(OH)₂.

| | | | | | |

этандиол пропандиол-1,2 пропантриол-1,2,

(этиленгликоль) (глицерин)

Алу әдістері.. Мысалы, екіатомды спирттерді көмірсутектердің дигалогентуындыларын гидролиздеп алады:

сн₂ –СІ сн₂ –ОН

| + Н₂О → | +2НСІ

сн_{2 -}СІ сн₂ —ОН

Глицеринді 1,2,3-трихлорпропанды гидролиздеп алуға болады. 2. Этиленгликольді этилен к\с тотықтырып алады.

3. Этиленгликольді этилен оксидін гидратациялап алады:

4. Глицеринді өсімдік немесе жануар майларынан сілті қатысындә гидролиздеп алады:

Көпатомды спирттердің химиялық қасиеттері.

1. Көпатомды спирттер химиялық қасиеттері біратомды спирттерге ұқсас. Олармен белсенді металдар әрекеттесіп, гидроксил тобындағы сутекті ығыстырады, галогенсутектермен орынбасу реакциясына түседі, спирттермен әрекеттесіп, жай эфирлер, карбон қышкылдарымен әрекеттесіп, күрделі эфирлер түзіледі. Реакцияға бір гидроксил тобы:немесе бірнеше гидроксил топтары түсуі мүмкін:

СН₂ОН CH₂ONa

| +2Na→ |

сн₂он CH₂ONa

Глицериннің кышқылдығы алканолдар мен гликольден жоғары.

2. Глицераттар тузілуі. Глицериндегі гидроксил тобының сутек атомдары сілтілік металдарға жене ауыр металдардың (Fe, Cu, Ba) гидроксидтеріндегі металдарға оңай алмаса алады. Мысалы, глицерин мыс (П) гидроксидімен өрекеттесіп, ашьщ көк түсті ерітінді түзеді:

СН₂ОН СН₂ - О - Н О - СН₂

2СНОН + Си(ОН)_{2 →} СН - О - Сu <- О - СН +2Н₂О

СН₂ОН СН₂ — ОН |

мыс (II) глицераты он - сн₂

3.Гидроксил тобын галогенмен алмастыру. Гликольдер хлорсутекпен әрекеттесіп, дихлорэтан түзеді:этиленхлоргидрин

4. Көпатомды спирттер алканолдармен әрекеттесіп, жай эфир тузеді:

5. Көпатомды спирттер минералды және органикалық қышқылдармен әрекеттесіп, күрделі эфирлер түзеді: нитроглицерин (глицериннің тринитраты)

Нитроглицерин — төттілеу дәмі бар ауыр майлы сұйықтық. Сілкудің және қыздырудың әсерінен оңай қопарылады. Қопарылғыш заттар жасауға колданылады.

ІІІ. № 5,6 – жаттығу 173 бет

ІV. 1.Метанолдың физикалык қасиеттері мен адам организміне физиологиялык әсері туралы айтыңдар.

2. Этанолдын физикалык касиеттері мен адам организміне әсері туралы не білесіңдер? .

3. Этил спиртіндегі сутектік байланыс калай түзіледі?

4. Пропанол тольщ тотыкканда (жанғанда) не түзіледі? Жану реакциясының теңдеуін .

5. Этанолдан сірке альдегидін калай алуға болады? Сәйкес реакция теңдеулерін жаз.

4. Спирттердің реакцияға түсу қабілетін қалай түсіндіруге болады?

V § оқу. 8.3. 17,18- жаттығу. Тапсырма жинағы 93 бет.

11^б-сынып. 9.12.08.

Cабақтытың тақырыбы: Фенолдар

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларға фенолдардың құрьпысы, аталуы, изомериясы, ал­ынуы, химиялык қасиеттері. колданьпуы жөнінде түсінік беру.

2.Оқушылардың ой-өрісін дамыты отырып,оқу материалдарын меңгерту қабілетін дамыту.

Тәрбиелік: Қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу.

Сабақтың әдісі: .химиялық реакцияларды мысал келтіре отырып түсіндіру

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үй тапсырмасын сұрау .Тест.

V. Үйге тапсырма

ІІ. Фенолдар- бензол сақинасындағы бір н/е бірнеше сутек атомдарының орнын ОН басқан ароматты көмірсутектердің туындылары.

сн₂сн₂он

хлорбензол фенол

Молекуладағы гидроксотоптың оттек атомының бөліспеген электрон жұптары ығысуы әсерінен сақинадағы Пи-электрондар жүйесінің біркелкілігі бұзылып, сақинаның үш жерінде (2,4,6) электрон тығыздығы артады. Сондыктан өз кезегінде гидроксотоптагы сутек атомы козғалғыш болады. Бұл жағдай фенолдың судағы ерітшдісінде кышкыл сиякты диссоциациялануына себеп болады. Сол себепті, фенолдың 1 %-тік ерітіндісін карбол қышцылы деп атайды. Диссоциациялап6-

+

С₆Н₅ОН+ NaOH→ С₆Н₅О Na+ Н₂О

С₆Н₅О Na+СО₂+ Н₂О→ С₆Н₅ОН+ NaНСО₃

Фенол молекуласының полярлы болуына байланысты (жоғарыда айтылған) орынбасу реакциялары өте жеңіл жүреді екен.

С₆Н₅ОН+3Вr₂→ С₆Н₂ Вr₃ОН↓+3НВr 2,4,6-трибромфенол ақ тұнба

Фенол+ҒеСІ₃- сапалық реакция күлгін түсті комплексті қосылыс түзіледі.

ІІІ, Тест.

1. Фенолдын формуласы:

А) С₆Н₁₈ОН B) С₆Н₅СН₂ ОН C) С₆Н₁₁ОН D) C₆Н₅OH

2. Фенол дегеніміз:

A) өзіне тән иісі бар жене суда қиын еритін тұткыр зат;

B) суда жақсы еритін, иісі жок, кристалдық зат;

D) суық суда нашар еритін, ыстык суда жақсы еритін, иісі жоқ кристалдық зат.

3. Пикрин кышкылы:

A) C₆H₅-COOH B) C_fiH₅—ОН C) С₆Н₅Вг₃-ОН D) С₆Н₂ (NO)₃-ОН

4. Фенолдын сулы ерітіндісін глицериннің сулы ерітіндісінен ажыратуға болатын реактив:

A) Na В) СиО С) FeCL D) CH₂СO0H

5. Күшті антисептик ретінде колданылатын зат:

A) этанол; B) диэтил эфирі; С) фенол; D) нитроглицерин.

6. Өндіріс қалдыктарының құрамында болып, қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізетін зат:

A) этанол; B) диэтил эфирі; С) фенол; D) нитроглицерин.

ІV. Үйге § 17 оқу. 10-12жат 89 бет.

Cабақтытың тақырыбы: КӨМІРСУТЕКТЕР, ОЛАРДЫҢ ГАЛОГЕНТУЫНДЫЛАРЫ, СПИРТТЕР ЖӘНЕ ФЕНОЛДАР АРАСЫНДАҒЫ ГЕНЕТИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР

Сабақтың мақсаты: 1.Көмірсутектер,олардың галогентуындылары,спирттер және фенолдар арасындағы байланстарды түсіндіру.

2. түрлі қосылыстар арасындағы байланысты ғылыми тұрғыда реакция теңдеулермен дәлелдеу.

3. Ғылым құштарлыққа баулу.

Сабақтың түрі: Қайталау

Сабақтың көрнекілігі: кесте, карточкаар.

Сабақтың пәнаралық байланысы: математика

Сабақтың әдісі: Есептер шығару, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ. RH + Hal RHal + HHal

Галогеналкандар сілті катысында спиртке айналады. Мысалы, бромэтанға сілті қатысында су косып қыздырып, этил спиртін алады:

OH, t

Осы әдіс бойынша метил спиртін де алуға болады:

Көбінесе лабораториялық жағдайда қолданылады, ал өндірісте баска әдістер пайдаланылады.

Қаныкпаған көмірсутектерден де спирт алады. Бұл әдіс өндірісте жиі колданылады. Этиленге су косып, этил спиртін және оны тотықтырып, екіатомды спирт — этиленгликоль алады:

СН₄ → СН₃На1 → С₂Н₆ → С₂Н₄ → С₂Н₅ОН →СН₂ОН — СН₂ОН

Берілген өзгерістерді орындауға болатын реакция тендеулерін жазыңдар. Этаннан, этилен одан ацетилен алынады, ацетиленді тримерлеп бензол алады. Бензолдан галогентуындысы алынады, оны фенол алу үшін пайдаланады:

С₂Н₆ → С₂Н₄

Сонымен көмірсутектер, спирттер және фенолдар арасында тығыз генетикалық байланыс бар .

Төмендегі өзгерістерді орындауға мүмкіндік беретін реакция теңдеулерін жазындар: