б) Жаңа сабақты түсіндіру:
Құрамындағы жай сөйлемдердің бағыныңқысы басыңқыдағы істің,қимылдың қалай орындалғандығын білдіретін құрмаластың түрін қимыл-сын бағыныңқы сабақтас дейміз.
Қимыл-сын бағыныңқы сабақтастың сыңарлары тек сабақтаса,яғги бірінші жай сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз болып,екіншісіне бағына байланысады.
Қимыл-сын бағыныңқы сабақтастың бағыныңқы сыңарының баяндауыштары мынадай жолдармен жасалады:
Бағыныңқысының баяндауышы
|
Тұлғалық белгісі
|
Сұрауы
|
Сөйлемдердің сызбасы
|
Көсемше
|
-ып,-іп,-п,-а,-е,-й
|
Қайтіп? Қалай?
|
/.............../ қосылып, / - - - - - - - - -/
/.......... жарыспай/,
/ - -- - - -- - - -/
|
Есімше
|
-ған + дай (-ген + дей) болып –ған (ген) күйі (қалпында) –ма,+с+тан
-па+с+тан
-бе+с+тен
|
Қалай?
Қалай?
Қалай?
|
/........../ танығандай болып, / - - - - - - - /
/............/ ұстаған күйі, /- - - - - - - - - /
/....../ талмастан /- - - - - - - /
|
Мысалдар: Адамдары,малдары,күркелері де қосылып,бір ауылдан бір ауылды айырып та болмайды.Ат өнері білінбес,бәйгеге түсіп жарыспай.Тұла бойы шымырлап,төбе шашы жиырылып бара жатқандай болып,Қалиша да үйіне жөнелді.Хакім кітапты ұстаған күйі,Әбдірахманның сөздерін қыбыр етпестен тыңдады.Жаңа ғана талып қалғандай,Әбіш ешбір белгі бермей сұлық жатты.
1
|
-а,-е,-й,-ып,-іп,-п
|
Екі қолы дірілдеп,Оспан ішке кірді.
|
2
|
(-ма,-ме,-па,-пе-ба-бе)+с+(-тан,-тен)
|
Екі қолы дірілдеместен,Оспан ішке кірді.
|
3
|
(-ған,-ген,-қан,-кен)+күйі,қалпы,бойы
|
Екі қолы дірілдеген күйі,Оспан ішке кірді.
|
4
|
(-ған,-ген,-қан,-кен)+(-дай,-дей)+болып
|
Екі қолы дірілдегендей болып,Оспан ішке кірді.
|
Достарыңызбен бөлісу: |
