Сабақтың түрі: дәстүрлі сабақ. Әдісі: Түсіндіру, баяндау, сұрақ-жауап,талдау. Көрнекілігі: кесте, кеспе қағазджар,кітап

Күні: 19.02.2016 оқу жылы

Сынып: 5 «а» , «ә»

Тақырыбы: Дауыссыз дыбыстардың емлесі.

Мақсаты:

Әдісі: Түсіндіру, баяндау , сұрақ-жауап,талдау.

Көрнекілігі: кесте, кеспе қағазджар,кітап

Пән аралық байланыс: қазақ әдебиеті, тарих

2.Сыныпты түгелдеу.

3.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

ІІ.Үй жұмысын сұрау.

Білімін тексеру:

1.Дауыссыз дыбыстар дегеніміз не? оларды атау.

2.Қатаң дауыссыз дыбыс дегеніміз не? оларды атау

3.Ұяң дауыссыз дыбыс дегеніміз не? оларды атау.

3.Үнді дауыссыз дыбыс дегеніміз не? оларды атау.

«Ғылым –теңіз, білім-қайық» фонетикалық талдау.

Ғ- ұяң, дауыссыз дыбыс Ы- жуан,езулік,қысаң Л-үнді, дауыссыз; Ы-жуан, езулік, қысаң, М-үнді, дауыссыз,

Т-қатаң, дауыссыз, Е-жіңішке, езулік, ашық Ң-үнді, дауыссыз; І-жіңішке, езулік, қысаң, З-ұяң, дауыссыз.

Б-ұяң, дауыссыз І-жіңішке, езулік, қысаң. Л-үнді, дауыссыз І-жіңішке езулік қысаң. М-үнді дауыссыз.

Қ-қатаң,дауыссыз, А-жуан ,ашық, езулік, Й-үнді дауыссыз Ы-жуан езулік қысаң. Қ-қатаң дауыссыз.

ІІІ.Жаңа тақырып. Дауыссыз дыбыстардың емлесі.

1	Қатаң п,қ,к дыбысына аяқталған сөздерге дауысты дыбыстардан басталатын қосымшалар жалғанғанда ,қатаң дыбыстар ұяңданып айтылады және сол айтылуы бойынша жазылады:	Кітап+ы-кітабы. Күрек+і- күрегі, таяқ+ы-таяғы.
2	Қазақ тіліндегі п дыбысына аяқталған сөздерге –ып,-іп қосымшалары жалғанғанда п дыбысы үнді у дыбысына айналып естіледі және сол естілуінше жазылады:	Жап+ып,- жауып,тап+ып- тауып, кеп+іп-кеуіп, теп+іп- теуіп.
3	Л,р дыбыстарынан басталып, одан кейін а,ә,е,у,ұ,и дыбыстары келетін түбір сөздердің басында ы,і әріптері жазылмайды:	лақ, ләппай (тақсыр), Ләйлім,рең, рух, рұқсат, риясыз
4	Л,р дыбыстарынан басталып, одан кейін ы,і дыбыстары келетін түбір сөздердің басында (л,р әріптерінен бұрын) ы,і жазылады:	Ырыс, ілігу, ілім
5	Ф,х әріптері көбінесе басқа басқа тілден енген сөздер мен кісі аттарында жазылады:	Фонтан, химия, Фазыл, Хамит.
6	В,ч,ц әріптері мен ь,ъ белгілері тек орыс тілінен енген сөздерде жазылады:	Вагон, цирк, очерк, лагерь, разъезд.
7	Щ әріптері орыс тілінен енген сөздер мен қазақ тіліндегі ащы, тұщы, кеще, сөздерінде жазылады.	Щетка, Щедрин.
8	Ескерту: а)а түбір сөз ш дыбысына аяқталып, оған ш дыбысынан басталатын қосымша жалғанғанда , қос шш әріптері жазылады: Ә) түбір сөз с,з дыбысына аяқталып , оған ш дыбысынан басталатын қосымша жалғанғанда, қос шш естілгенімен, сөздің түбірі сақталып жазылады.:	Аш+шы – (есікті) ашшы, іш+ші-(шай) ішші;
		қос+шы –қосшы,сөз+шең,-сөзшең, -сөзшең, бас+шы, -басшы.

ІҮ. Оқулықпен жұмыс. 269-жаттығу. Төмендегі жұмбақтарды шешіңдер (ауызша)

• 
  Шешуі болатын сөздегі дыбыстарды талдаңдар.Осы сияқты жұмбақтар құрастырып көріңдер.
  

• 
  Мәтіннен ұяң дыбыстан басталатын сөздерді теріп жазыңдар.
  
• 
  Мәтіннен құс және жәндік атауларын теріп жазып, олардың өздеріне тән қасиеттерін түсіндіріңдер.
  

• 
  Мәтіннен ұяң дыбыстан басталатын сөздерді теріп жазыңдар.
  
• 
  Қазақстанда көп кездестен ағаш түрлерінің аттарын жазыңдар.
  
• 
  «Табиғат көркі-ағаш» деген тақырып бойынша шағын мәтін құраңдар.
  

1.Дауыссыз дыбыстар дегеніміз не? оларды атау.

2.Қатаң дауыссыз дыбыс дегеніміз не? оларды атау

3.Ұяң дауыссыз дыбыс дегеніміз не? оларды атау.

3.Үнді дауыссыз дыбыс дегеніміз не? оларды атау.


ҮІ. Үйге тапсырма беру.

1.Дауыссыз дыбыстардың емлесі туралы түсінік

2.272-жаттығу. Құрамында үнді дауыссыздар кездесетін сөздерді теріп жазыңдар.
Бағалау.


Басқа тілден енген сөздердің айтылуы

Тілдің дыбыстық жүйесінің заңдылықтары –оны басқа тілдердің әсерінен қорғайтын «иммунитеті». Ал иммунитетінен айырылған тіл сыртқы әсерге оңай ұшырайды. Сондықтан басқа тілден енген сөздерді айтуда, жазуда тілдің өзінің дыбыстық заңдылығын сақтау- басты талап. Мысалы, қазақ тілінде сөз басында немесе сөз аяғында екі қатаң дыбыс қатар айтылмайды. Қазақ тіліндегі дос, рас сөздерінің парсы тілінен енген дост, раст екенін көп адам біле бермеуі де мүмкін. Тіліміздің дыбысталу заңдылығына бағынбайтын бір дыбыс түсіп қалып еді, бұл сөздер қазақтың өз төл сөзіндей болып шыға келді.

Тілімізге басқа тілдерден енген сөздермен «ілес» келген в,ф,ц,ч,и,я,ю сияқты дыбыс-әріптерімен бірге бр,нх, ст, нк,кл,кр,пм,кс,пт,пк сияқты дыбыс тіркестері пайда болды. Осындай дыбыс тіркесіне аяқталған сөздерді айтқанда, қазақ тілінде не алдына, не артына немесе ортасына дауысты дыбыстар қосылып айтылады. Екі дыбыстың аралығына қосалқы дыбыс келіп кіріге айтылады. Мысалы, метр, литр деген сөздер қазақша метір, литір түрінде айтылады. Трактор, Трамвай деген сөздердің тырактор(тырактыр), тырамвай (тырамбай) деп айтылуы да осыған ымсал бола алады. Орыс тіліндегі кровать деген сөз қазақ тілінде кереует болып енді, яғни дауыссыз дыбыстар дыбыстар тіркесінің арасына дауысты дыбыс қосылып тұр.

Екі дауыссыздан басталған немесе аяқталған басқа тілден енген сөздің алдына немесе соңына дауысты дыбыс қосылып айтылады, мысалы, стакан-ыстақан, шкаф- ышкап; киоск-киоскі, танк-танкі. Бұдан тіл заңдылығының айтуда басым болатыны көрінеді. Бірақ жазу тілінде олар орыс тілінен енген қалпында жазылады.

Жіңішкелік белгісіне аяқталған басқа тілден енген көп буынды сөздерге қазақ тілі қосымшалары буын үндестігі бойынша жалғанады, яғни сөздің соңғы буыны жуан болса, қосымша жуан, соңғы буында жіңішке дауысты дыбыс болса , қосымша да жіңішке жалғанады: лагерь-ге, лагер+і, бандероль-ға фестиваль+ға .бірақ мұндай сөздерге тәуелдік жалғауы жіңішке болып жалғанады және ондай жағдайда жіңішкелік белгісі жазылмайды.
Дауыссыз дыбыстарға аяқталған кірме сөздердің жазылуы

1	Басқа тілден енген к.г дауыссыз дыбыстарына аяқталған сөздерге қазақ тілінің қосымшалары буын үндестігіне, яғни сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың ерекшелігіне қарай жалғанады:	химик+тер, маяк+қа, блок+тап, Дистервег+тің.
2	Соңғы б,в,г,д дауыссыз дыбыстарына аяқталатын басқа тілден енген сөздерде б-п, в-ф, г-к, д-т болып айтылады да, жазуда қазақ тілінің қосымшалары қатаң дыбыстан басталып жалғанады:	клуб (п)+та, Саматов (ф)+ ты, бумеранг (к)+ті, бренд (т)+тің

Дауыссыз дыбыстар тіркесіне аяқталған кірме сөздердің жазылуы .

Қазақ тіліне басқа тілден енген сөздердің жазылуы белгілі бір емле заңдылықтарына бағынады. Атап айтқанда: