Сахыбекова Меруерт Әділқызы
Диплом жұмысының ақпараттық базасы
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
2 5449418122496837174
- Бұл бет үшін навигация:
- Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі.
- ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
| Диплом жұмысының ақпараттық базасы: Ауыл шаруашылығы министрлігінің ресми ақпараттары, ветеринария саласындағы ғылыми әдебиеттер, тәжірибелік жұмыстар, авторефераттар, диссертациялар.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, тоғыз бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диплом жұмысы 60 беттен тұрады, жұмыста 5 иллюстрация, соның ішінде 2 сурет, 3 кесте қамтылған. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ Ас қорыту жолының стронгилятоздары барлық аймақтарда дерлік жануарлар арасында кең тараған гельминтоздар. Алайда климатқа, географиялық жағдайларға байланысты кіші топтың гельминттерінің түрлік құрамы және таралу дәрежесі Strongylata (Railliet et Henry, 1913) айтарлықтай өзгереді. Шаруа қожалығы экожүйесі жағдайында бұл гельминтоздар қой мен ешкі арасында кең таралған. Гемонхоз әсерінен шаруа қожалықтары мен фермаларды жыл сайын үлкен экономикалық шығынға әкеп соғуда. Қазіргі таңда мал басын көбейтіп, мал шаруалығын дамытуда маңызды мәселердің бірі гельминтоздармен күресу болып есептеді. Эпизоотологиялық жағдайды қорытындылай келе гельминтоздарға қарсы күрес шаралары өзекті мәселе. Стронгилятоз бойынша әдеби деректерді талдай отырып, қойдың ас қорыту жолдарының стронгилятоздары кеңінен біздің елімізде, жер шарының барлық құрлықтарында бар екенін атап өту керек. Отандық және шетелдік авторлар ұсақ қара мал үшін стронгиляттар – гемонхтар, трихостронгилдер, остертагиялар, маршаллагиялар және нематодирлер ең көп таралған және патогенді деп саналады (В. П. Новиков,1959; Е. С. Згардан, 1969 б; Е. С. Згардан, Э. А. Фрухтман, 1970; G.Giteanu, 1972; Minascura et al. Және т. б.). Жануарлардың гельминтоздарымен инвазиялануы негізінен көктемгі-күзгі кезеңге болады. Гельминтоздың алдын алу үшін жайылымдарды ауыстыру әдісін Кеңес Одағында кезеңінде бірінші болып Орлов И. В. (1937) қолданды. Бұл тәсіл жануардың инвазиялану көрсеткіштерін 40 – 58,5%-ға төмендетті. Қойдың стронгилятоздарының кең таралуын С. Н. Боев (1939, 1951, 1954, 1956, 1962); С. Н. Боев, К. С. Редько (1947); С.Н. Боев с соавт. (1948); С. Н. Боев, М. Н. Окороков ( 1954); С. Н.Боев соавт. (1954); И. Х. Иргашев (1964); И. Х. Иргашев с соавт. (1972,1973, 1979); С.М. Асадов (1960); И. И. Зиниченко( 1965); Н. И. Григорьев (1969); Е. С. Згардан (1969 а); И. Ф. Пустова (1965, 1968, 1970); М. М. Абляев (1970); М.М. Абляев, С. Г. Марков (1972); Г.М. Лазарев с.авт. (1973); В. И. Гайворонский (1980); М. А. Попов с.авт. (1981,1984); В. И. Колесников с соавт. (1988, 1990, 1991) атап өтті. Зерттеушілердің пікірі бойынша стронгиляттар фаунасында әрбір табиғи-климаттық аймақ белгілі бір өзіндік айырмашылықтарымен ерекшеленеді. Сыртқы ортаның нақты жағдайларына ауа температурасына, ауаның ылғалдылығына сондай-ақ, қой шаруашылығын жүргізу технологиясына байланысты (А. А. Лысенко, 1957; Ш. Мирзоев, 1968; А. Н. Каденации соавт. 1971; М. М. Акбаев, 1974; Ш. Магдиев, 1980; Л. И. Луценко, 1986; A. M. Атаев, А. А. Мусалов, 1999 және т.б.). В. И. Колесниковтың с соавт. (1991), мәліметтері бойынша аймақтағы ауа ылғалдылығының артуы себебінен: остертагия, трихостронгилдер, гемонхтардың (65-86%); шектеулі — нематодирлер, хабертиялар (45-61%) және өте сирек маршаллагия, эзофагостомалар, буностомалар (8-15%) кеңінен таралған. Гемонхоз инвазиясының Әзірбайжан жерінде аймақтық ерекшеліктері ескере отырып, таралу дәрежесі Н. Н. Гусейновтың (1969) деректерінде кездеседі В. И. Гайворонский (1980) Ростовка облысында стронгиляттың 17 түрін, олардың арасында остертагия, хабертия, немотодира басым болды, сирек жағдайда гемонхоз (11,4% - ға дейін) және маршаллагия (3,8-9,5%) қойлар тіркеді [35, 70-73 б.]. М. М. Абляев пен С.Г. Марковтың (1972) деректері бойынша Астрахан облысында қойлар арасында гельминттердің 42 түрін анықтады. Жануарлар арасында нематодирлер мен хабертия басым болды. Ас қорыту жолдары стронгиляттарының инвазияның экстенсивтілігі (ЭИ) 68,7% - ға жетті. А. А. Лысенко (1961) Ростовский облысында жануарлардың гемонхтармен инвазиялануы 1950 жылы аурудың қарқындылығы 100% - ға дейін жетті. Ұқсас зерттеулерді Ставрополь өлкесінде И. И. Зиниченко (1956) қойлар арасында гемонхоз инвазиясының қарқындылығы бойынша жоғарғы көрсеткіштерге жетті. Шешен Республикасы Грозненный облысыдағы шаруашылықтарда қойлар арасында гемонхоздың едәуір таралуы туралы В. И. Пухова (1956) жазды. Олардың деректері бойынша бұл инвазияның таралу көрсеткіштері сол жылы түскен жауын-шашын мөлшері жоғары болған кезде, инвазияның табиғатта таралуы салыстырмалы түрде 10%-ға артқан. Стронгилятоздық инвазиядан қозылардың арасындағы өлімін А. Н. Конденации (1971) тіркеді. Орта Ертіс өңірінің орман-дала аймағында жануарлардың гемонхозбен инвазиялануы 100% - ға дейін жетті, ал инвазияның қарқындылығы стронгиляттың жеке түрлерінде 7360 данаға жетті. Р. Я. Бутылин (1974) өз жұмыстарында Оңтүстік Қырғызстанда қойлар арасында кең таралған инвазия ретінде остертагия, маршаллагия, гемонхоз, нематодирлер мен хабертияны атап көрсетті [30, 4-5б.]. Н.Х. Григорьева (1969 б) зерттеу нәтижелері бойынша АССР Шешен-Ингуш өлкесінде қойлар арасында ең жиі кездесетін гельминттер тобы ретінде ас қорыту жолының трихостронгилидтерді атап көрсетті. Осыған ұқсас жағдайды Е. С. Артюх (1956) Украинада жиі кездесетін инвазия ретінде остертагии (53,3%), трихостронгилы (34,6%) және нематодиры (24,0%) атады [6, 115-122б.]. Украин КСР-і аумағында жүргізілген кейінгі зерттеулерде, қойларда арасында ас қорыту қорыту жолдарының стронгилятоздарының ішінде остертагиялар, трихоцефалдар, маршаллагиялар және нематодирлер (В. Н. Трач, 1964, 1967 б, 1969,1975) жиі кездесетінін растады. Дегенмен, автор өлкенің табиғи жағдайлары бірдей емес және бұл стронгиляттың түрлік құрамыныңөзгеруіне айтарлықтай әсер ететінін жазды. Әр жердің климатын ескеру нәтижесінде маршаллагияның негізінен оңтүстік аймақтарда кездесетінін, ал Tr. Probolurus тек сол жағалау аудандарында кездесетінін анықтады. И. П. Горшкова (1936) зерттеу нәтижелері бойынша Татарияның 80% қойлары остертагия, трихостронгилдер және нематодирлер жұқтырғанын анықтады. Ас қорыту жолдарының стронгилятоздары мал шаруашылығының қой және ешкі шаруашылығы салалары айтарлықтай дамыған мемлекеттерде кең тараған. S. Taylor және тағы басқа ғалымдардың 1972 жылы Солтүстік Ирландиядағы зерттеу нәтижесінде қойларда гельминттің 24 түрі тіркелді, олардың арасында басым бөлігін остертагия, трихостронгилдер, хабертия және эзофагостомалар құрады. Жаңа Зеландияда, R. V. Brandson (1970) қойдың жас төлінің гельминтофаунасының 18 түрін және олардың басым көпшілігі хабертия, нематодирлер, остертагия, трихостронгилдер және кооперациялар[68 13-32 б]. Жаңа Зеландия жағдайында қойлардың ұқсас зерттеулері Н. Vlassoff (1976) жүргізді. Ол қаңтар-тамыз айларында гельминттердің 8 түрін тіркеді: трихостронгилдер, остертагиялар, гемонхоздар, кооперациялар, нематодирлер, буностомалар, хабертиялар және эзофагостомалар. Солтүстік Ирландияда қозылар арасында өліммен аяқталған хабертиоздың өршуі туралы J. T. Baxter (1957, 1959) хабарлады. Т.К. Kadium (1972) деректері бойынша Иракта қойдың асқазан ішек жолдарында кездесетін 23 гельминт түрін анықтады және олардың басым бөлігін Strongylata тобының гельминттері құрады. Болгарияда А. Т. Попов (1962) нематодироз және хабертиоз себебінен туындайтын қозылардың диареясын байқады,бұл белгілер негізінен шілде-қыркүйек айларында тіркелді [55, 11-37б.]. Үндістандағы қойлардың гемонхтармен зақымдануының жоғары пайызы R. D. Katiar (1953) тіркеді. О.Lepojev (1970) деректері бойынша Югославиядағы Хомолья ауданындағы қозылар мен қойлар ас қорыту трактісі стронгиляттардың жұғуы тиісінше 97,6 және 100% жетті. Югославияның таулы жайылымдары аумағында D. Pavlovic (1974) қойдың ас қорыту жолы стронгилятының18 түрін анықтады. Стронгиляттың ішінде ең кең таралған остертагии (ЭИ - 98%) және нематодиры (ЭИ -50,4%) болды . S. Patyk (1954, 1956) зерттеу нәтижелері бойынша Польшада ең көп қой гемонхоз (79,3%) және остертагия (68,9-72%) таралған. Осы елдегі қойлардың ұқсас зерттеулері кейінірек ел аумағында ең көп таралған гемонхтар (ЭИ - 33%), эзофагостома (ЭИ - 23%) және остертагия (ЭИ-12%) болды (А.Pucilowska, М. Borovik, 1974). Қойдың әртүрлі стронгиляттармен айтарлықтай зақымдануын Австрияның үш ауданында A. R. El-Monkdad (1977) атап өтті. Экстенсивтілік инвазия остертагиозда (65%), нематодирозда (55%) ең жоғары болды. J. Boch (1954) деректері бойынша Германияның биік таулы жайылымдарында қойлардың гемонхтармен зақымдануы 90% - ға дейін жетті. Қой мен ешкіде кездесетін асқорыту жолдарының стронгилятоздарының арасында қауіпті гельминтоздарының бірі гемонхоз болып есептеледі. Жиі энзоотия түрінде өтеді. Төлдер арасында өнімділігінің төмендеуі және олардың өлімімен сипатталады [70, 248-255 б.]. Ростов, Ставрополь және Краснодар өлкелеріне жүргізілген көптеген зерттеулер қойлардың гемонхозбен зақымдану көрсеткіштері кейбір шаруашылықтарда 100% болғанын анықтады (H.B.Орлов, 1937; И.И. Зиниченко; 1956; Е.С. Артюх, 1957; А.А. Лысенко, 1961; А.А. Лысенко, А.И. Островский, 1972 және т. б.). Қалмақ АССР-да жүргізілген А.М. Булгаковтың зерттеу нәтижесінде қойлардың гемонхтармен инвазиялануы жоғары қарқындылықты көрсетті. Сондай-ақ, остертагия мен маршаллагияның қарқындылығы қыста күрт өсті, ал жазда ол төмендеді. Дагестандағы қойдың гемонхтармен (43%) инвазиясының жоғары экстенсивтілігі туралы А. Х. Алтаев (1959) атап өтті. Я. М. Сеидовтың (1965) мәліметтері бойынша Нахичеван АССР қойында гемонхтардың инвазиясының экстенсивтілігі 62,3% - ға жетті, ал Қазақстанның оңтүстік-шығыста гельминтоз бойынша ұқсас нәтижелерді С.Н. Боев (1939; 1962) алды. П.П. Осипова (1962 а) Ақтөбе облысының солтүстік бөлігінде қойлардың гемонхтармен зақымдану көрсеткіші ИЭ 55,6% - ға жетті. Д.А. Азимов (1963), атап өткендей, Сурхандарь облысының солтүстік аудандарында гемонхтар барлық зерттелген қойлардан табылған. М. П. Сиротенко (1965), Тәжікстанның қой шаруашылығына айтарлықтай залалды гемонхоз және диктиокаулез келтіреді. И.Х. Иргашева, Ш. М. Халматова (1973) деректері бойынша Өзбекстанның шөл-жайылымдық аймағында қойлардың гемонхтармен инвазиялануы 55,4% , сондай-ақ, трихостронгилдер (70,5%), хабертия (86,6%), нематодирлер (30%) және остертагиялар (66,3%) кездескен. А.Н. Каденации (1974) Хабаровский өлкесінде гельминтофаунаны зерттеу нәтижелері негізінде: гемонхоздың қоздырғышы, трихостронгилездің, остертагиоздың қойлар инвазиясында эпизоотиялық маңызды рөл атқарады. Деректер бойынша гемонхоздың инвазиялық экстенсивтілігі 72%, бұл инвазияның аймақтағы кең таралуын растайды: В. Boag, R.I. Thomas (1977), Англияда қойдың асқорыту жолдары нематодтарына зерттеу жүргізген барысында гемонх және остертагиялармен зақымданудың жоғарығы қарқындылығы тамыз айында, ал трихостронгилиттерменмен шілде айында, нематодирлермен қыркүйек айында инвазияның интенсивтілігі артады. R. V. Brunsdon (1970) деректері бойынша Жаңа Зеландиядағы қойдың ас қорыту жолдарының гельминттерінің негізгі түрлері: гемонхоз, остертагия, трихостронгилдер болып табылады. Зерттеу нәтижелері бойынша L. Ayalew, Н. Gibbs (1972) Канадада шектелген жайылымды өсіру орындарында қойлар арасында гемонхтардың, остертагиялардың, трихостронгилдердің және нематодирлер саны ең көп болды. Авторлардың айтуынша, қойдың көпшілігі гемонхозбен қыстың басында пісіп-жетілмеген түрімен зақымдалса, ал көктемге қарай керісінше жыныстық жетілген паразиттер саны өсті, ал жетілмеген формасы төмендеді. Нидерландияда қойдың ішек нематодының кең таралуы туралы М. Eysken;, W. M. Hendrikx (1977) атап өтті. Әрі олардың ішінде нематодирлер, гемонхоздар, остертагиялар, трихостронгилдерге мән берілді. Бразилияның стронгиляттарды жұқтыру айтарлықтай жоғарылығын және олардың арасында ас қорыту жолдарының трихостронгиланың инвазиясының экстенсивтілігі (94,7%), гемонхтар (85,3%), коопериялар (76,6%) құрайтынын M. F. Gnimares, Н.М. Costa et al (1976) хабарлады. Стронгилятоздар бойынша әдеби деректерді талдай отырып қойлардың ас қорыту жолының стронгилятоздары біздің елімізде және жер шарының барлық континенттерінде кең таралған екенін атап өту керек. Отандық және шетелдік авторлар ұсақ қара мал арасында ең көп таралған және патогенді деп гемонхоздарды, трихостронгилдер, остертагия, маршаллагия және нематодирлерді санады (В .П. Новиков, 1959; Е. С. Згардан, 1969 б; Е. С. Згардан, Э. А. Фрухтман, 1970;G. Giteanu, 1972; С.Minascura et al. және т. б.). Гельминттерге әдетте жас жануарлар аса сезімтал, өйткені оларда белгілі бір жасқа дейін гельминттерге қарсы иммундық жауап реакциясы дамиды. V. J.Manton (1962) зертеу қорытындысына сүйенсек 2-4 айлық жас қозылар гемонхтарға қарсы иммунды бола алмайды. Ересек жануарлар, нематодирами, буностомалар және гемонхтарды, остертагияларды жұқтыру кезіндегі гельминттермен зақымдалады, бірақ айқын білінетін клиникалық белгілері байқалмайды ( А. Лысенко, 1960; F. N. Roberts, 1957; D. F. Stewart, Н.Gordon, 1953; D. F. Stewart, 1959; Яғни Gibson, V. Everett, 1963; T. D. Dunsmore, 1963 және т. б.). Жануарлардың иммундық ағзасында гельминттердің дамуы жиі ұзақ уақытқа кешіктіріледі. Стронгилятоздардың эпизоотологиясында кешігу құбылысы ("гипобиоз") дегельминтизация препараттарын қолдану кезеңде белсенділіктің тежелуі немесе төмендеуі байқалады. Гельминттерге қатысты "гипобиоз" терминін N. Gordon (1970) ұсынылды, ал кідіріс дамуы дернәсілдері трихостронгилид алғаш рет Н. Turner, J. Moon (1928) тіркеді. G. Schad (1977), қорытып, талдап трихостронгилидтің гипобиоз себептері үш негізгі топқа бөлді: қоршаған ортаның әсері, паразит ерекшеліктері және паразиттің иесіне әсері. Гельминттердің дамуына әсер бірінші кезекте өзгермелі қоршаған орта жағдайларына байланысты, атап айтқанда температура, ылғалдылық, жарық режимі екені көптеген жануарлардың көптеген түрлеріне жасалған далалық және зертханалық зерттеулер нәтижесінде анықталды [79, 111-137 б.]. В.Н. Трач (1967) Украин КСР-дегі үй жануарларындағы тамыз айынан наурызға дейін қоршаған орта температурасының төмендеуі қабылдаушы организмде гемонхтың, остертагияның дамуын кешіктірілетіні анықталды. Остертагияның примагинальды даму уақытын зерттегенде ірі қара мал күзгі инфекция кезінде кейбір личинкалардың дамуы барысынды кідіріс болатынын А.С. Бессонов (1958 ж.) атап өтті [62, 259-261б.]. Сондай-ақ, личинкалардың ингибирленуін түсіндіретін көзқарас бар. гельминттердің дамуына әсер ретінде «дамуды тежеу» құбылысы. Гельминттерге иммунитет (Д.Е. Стюарт, 1960; Э.Г. Л. Соулсби, 1961, 1966). Гемонхпен екінші рет зақымдалған жануарларда айқын клиникалық көріністі байқамады. Зақымдалған жануарда личинкалар саны аз болды, олардың дамуы 7–13 күнге, жұмыртқаны бөліну кезеңі 3,5-6 айға азайды. Сонымен қатар, осы жануарлар шығарған паразиттік жұмыртқалардың саны, басқару элементтерінен бірнеше есе аз болды (А.А. Лысенко, 1960; Г.М. Уркхарт соавт., 1962). Осылайша иммундық жүйеде гельминттердің дамуы мен өміріне қолайсыз жағдай жасалады. Кейбір жағдайларда мұндай организмнің қоршаған ортасы толығымен қолайсыз болады. Барлық осы деректер жас ерекшеліктерінің әсерін көрсетеді. Реактивтілігінің иесін арналған гипобиоз дернәсілдері трихостронгилид. Зерттеушілер көктемгі тұрақты құбылысты бақылады. Қойдың нәжістерінде жұмыртқа санының өсуі, дернәсілдің дамуында ингибирленген түрде жаңаруымен түсіндірді (Н: Crofton, 1954; М. А. Попов; З. Г. Воронкова, 1977; B. C. Шеховцов соавт., 1980; Л. И. Луценко, 1986 және т. б.). Трихостронгилидтің гипобиоз құбылысын зерттеу осы гельминтоздардың эпизоотологиялық трихостронгилидоздардың алдын алу және күресу шараларын ұйымдастыру мен жоспарлауда маңызды. Табиғи жағдайларда стронгилятоздар әдетте, жануарларда аралас инвазиялар түрінде өтеді, ол сондай-ақ, инвазияның қарқындылығы, стронгилят түрлері, олардың көлемі, паразиттеу ұзақтығы, сыртқы ортаға бөлінетін инвазиялық элементтер саны. Күйіс қайыратын жануарлардың ас қорыту жүйесінде табиғи түрде ассоциативті инвазия жүйесі қалыптасады. Гельминттердің түрлік құрамы климато – географиялық, жануардың жасы, жыл мезгіліне және қойларды ұстау жүйесімен тікелей байланысты. Ассоциативтік стронгилятоз кезіндегі эпизоотологиялық процесс жануарлардың ас қорыту жолындағы гельминттердің түрлік құрамы, санымен ғана емес, инвазияның қарқындылығы инвазияның интенсивтілігімен, иесі ағзасындағы паразиттердің өмір сүру ұзақтығымен, даму мерзімдерінде тікелей көрініс табады. Эксперимент жағдайында жүргізілген зерттеу көрсеткендей паразиттік стронгиляттардың түрлік құрамы ұлғайған кезде иесінің ағзасында бір мезетте олардың жерсінуі төмендейді, мекендеу ұзақтығы қысқарады, олардың өміршеңдігі мен патогендігі артады (Е. И. Павловский, 1934; 1946; 1955; Е. И. Павловский, В. Г. Гнездилов, 1961; И. Ф. Пустовой, 1965; 1970; А. О.Орипов, 1978; 1982). Бірнеше түрімен бір мезгілде залалданған кезде трихостронгилят гельминттерінің преимагинальды даму мерзімдерінің өзгеруі болады (В. И. Трач, 1958; И.Ф. Пустовой, 1972; А.О. Орипов, 1983). Мәселен, преимагиналдық даму мерзімдерін ұзарту қойлардың бір мезгілде гемонхтармен, остертагиямен, трихостронгиламен және маршаллагиямен зақымдану барысында байқалғанын А. О. Орипов атап көрсетті. Трихостронгилид санының маусымдық динамикасы және ингибирленген дернәсілдерді көрсете отырып, даму сатылары Шотландияда( F. Reid, J. Armour, 1972), Австралияда (P. Waller, et al., 1981), Голландияда (М. Eysker,1978), Cолтүстік Нигерияда (R. Ogunsus, 1979). Барлық авторлар ингибирленген трихостронгилид личинкалар саны қоршаған ортаның қолайсыз жағдайлардың туындауына қарай күзгі-қысқы кезеңде ұлғаюын атап өтті. Гельминт личинкаларын тежеу феномені бұл бірқатар себептердің нәтижесі: алдын ала (бастапқы) инвазия мен кейіннен тағы жаңа инфекциялармен зақымдануы, инвазиялық материал мөлшерінің жоғарылығы, кейінірек күзгі айларда жануарлардың жұғуы, эндокриндік факторлар әсері. Гельминт личинкаларының ингибирленуі мен "даму тежелуі" феноменін иммунитет әсерінен деп түсіндіруге болады (D. E. Stewart, 1960; E. G. L. Soulsby, 1961, 1966). Әдетте, гемонхпен иммундалған жануарларда тексеру барысында жұқтырудың айқын клиникалық көріністі байқамады, олардың дернәсілдері аз дамыды, олардың дамуы жыныстық жетілу кезеңі 7-13 күнге созылды, ал жұмыртқаның бөліну мерзімі 3,5-6 айға қысқарған және осы жануарлардан бөлінген паразит жұмыртқаларының саны бақылаудағы жануарлармен салыстырғанда көп есе аз болды (А. А. Лысенко, 1960; G. M. Urquhart et al., 1962). Осылайша иммундық денеде гельминттердің дамуы мен өміріне қолайсыз жағдай жасалады. Бұл жағдайлар иесінің ағзасындағы мұндай орта гельминттердің өмірі үшін толығымен қолайсыз болады, кейбірі үшін жағымсыз, нәтижесінде паразиттер қалыпты мөлшерден төмен личинкалар бөледі және олардың барлық өмірлік функциялары депрессивті күйде болады (И .П. Шихобалова; 1950). В.С. Шульц пен В. Д. Давтянның (1952) пікірі бойынша паразиттердің латентті (гипобиотикалық) формасына ауысуы иесінің организмінде оның тіршілігі үшін қолайсыз жағдайларына байланысты спецификалық немесе спецификалық емес соңғы резистенттілік әсері. Иесі мен паразит (Н. contortus) арасындағы байланыс динамикасын эксперименталды зерттеу: Н. contortus личинкасымен екінші рет зақымдану инвазия қоздырғышының ингибирленген сатына ауысуына себеп болады (Н.А. Акулин, 1980; Р.А. Бузмакова, 1985; В.К. Бережко, К. Г. Курочкина, 1985). Ұқсас нәтижелер басқада зерттеушілермен сипатталған (J. Michel, 1963; А. Donald et al., 1964; J. Dinnen et al, 1965) Зерттеу кезінде Н. contortus инвазияланған қозылар гемонхтардың ингибирленген личинкаларының үнемі және мезгіл-мезгіл ұқсас арақатынасы тіркелді (P. Waller, R. Thomas, 1975; R. Ogunsusi, 1979)[ 80]. Авторлар иесінің иммундық жүйесі үздіксіз зақымдануға гемонх личикаларының ингибирлененуімен жауап береді қорытындылады. Спецификалық емес факторлар әсенінен гельминтердің гипобиоздың көрінуіне иесінің жасы айтарлықтай әсер етеді (P. Waller, R. Thomas, 1975, 1981). Олардың деректері бойынша бес айлық жастағы қозыларда жұқтыру дозасына қарамастан личинкалардың дамуында кідіріс болмайды. Гемонхтардың личинкаларын ингибирленуінің төмен деңгейін 3-6 айлық жасқа дейінгі қозылардан Р. Connon (1975) алды . Барлық осы деректер иесінің трихостронгилид дернәсілдерін гипобиоз формасына айналдыру қабілеті жануардың реактивтілігіне және жас ерекшелігіне байланысты. Көптеген зерттеушілер сронгилят жұмыртқаларының көктемде нәжістегі санының үнемі арту құбылысын байқады, кейіннен бұның себебі ингибирленген дернәсілдердің дамуының активтендірумен түсіндірілді (Н. Crofton, 1954; М. А. Попов; З. Г. Воронкова, 1977; B.C. Шеховцов с.авт., 1980; Л. И. Луценко, 1986 және т. б.). Трихостронгилидтегі гипобиоз құбылысын толыққан анықтау бұл гельминтоздардың эпизоотологиясыда және трихостронгилидоздардың алдын алу және күресу шараларын әзірлеу барысын өте маңызды. Табиғи жағдайларда стронгилятоздар әдетте, жануарларда аралас инвазия түрінде өтеді, аралас инвазия жеке инвазияның қарқындылығы, стронгилят түрлері, олардың көлемі, паразиттеу ұзақтығы, саны сыртқы ортаға бөлінетін инвазиялық элементтеріне әсер етеді. Жоғарыда келтірілген гельминт ерекшеліктерін ескере отырып, сіз үлкен ықтималдықпен асқорыту жолдарының стронгилятоздары кезінде паразиттік жүйе табиғи жағдайларда ассоциативті инвазия формасы түрінде болады. Ассоциативті инвазия деп иесінің денесінде бір мезгілде бірнеше паразит түрінің кездесуін айтамыз. Гельминттердің түрлік құрамына және қарқындылығына жергілікті жердің табиғи-климаттық жағдайларына, жануардың жасына, жыл маусымына, қой шаруашылығын жүргізу тәсіліне байланысты айтарлықтай өзгерістер болуы мүмкін. Ас қорыту жолы стронгилятоз кезіндегі эпизоотологиялық процесс әртүрлі жастағы жануарларда стронгиляттың паразиттік түрлеріне және олардың санына ғана емес, сонымен қатар инвазияның қарқындылығы әр түрлі тікелей даму мерзіміне, жерсінуіне және қожайынның денесіндегі паразиттердің өмір сүру ұзақтығымен ерекшеленеді. Эксперимент жағдайында жүргізілген зерттеу көрсеткендей, иесінің организмінде бір мезгілде стронгиляттардың түрлік құрамы ұлғайған кезде иесінің ағзасындағы өмір сүру уақыты қысқырады, олардың жерсінуі төмендейді, гельминттердің бір түрінің патогендігі артса, басқа бір түрінің патогендігі төмендейді (Е.И. Павловский, 1934, 1946, 1955; Е.Н. Павловский, В.Г. Гнездилов, 1961; А.О. Орипов, 1978; 1982). Бір мезгілде инвазияның бірнеше түрін жұқтыру кезінде гельминттердің дамуының преимагиналдық даму мерзімдерінің өзгеруі байқалады (В.И. Трач, 1958; И. Ф. Пустовой, 1972; А.О. Орипов, 1983). Осылайша, приимагинальды даму мерзімдерінің ұзаруы қойлардың гемонхпен, остертагиямен, трихостронгилдер мен маршаллагиялармен бір мезгілде жұқтыру кезінде байқалатынын А.О. Орипов (1982) атап өтті. Жануарлардың бір мезгілде гельминттердің бірнеше түрімен залалдану кезінде әртүрлі паразиттердің өзара қарым-қатынасын реттеу механизмі туралы ғалымдар арасында әртүрлі пікірлер айтылды. Кейбір авторлар бұл фактіні антигендер мен (G. Schad, 1966), басқалар тіршілік ету ортасының, яғни иесінің ағзасындағы ортаның бұзылуымен түсіндірді (А.О. Орипов, 1982). Сонымен қатар, зерттеудің табиғи жағдайында В.Н. Трач (1958) гельминттердің өзара қарым-қатынастардың жылдың маусымы мен иесінің жасына тәуелділігін көрсетті. Ұқсас нәтижелер басқа зерттеушілерде кездесті (И.Ф. Пустова, 1965; G.Muiler, 1968). Жыл сайын дерлік мал басының 90-100% стронгиляттармен инвазияланады және көп жағдайда аралас инвазиялар тіркеледі. Гельминттердің жеке түрлерімен зақымдануы 11,0-ден 90% - ға дейін. Стронгилятоздармен күрес стратегиясында кең спектрлі антигельминтиктерді қолдану мен қой шаруашылықтарында жайылымдық профилактиканы бірге қолдануұтымды. Стронгилятоздар іс жүзінде аралас инвазия түрінде кездеседі, сондықтан патологиялық процес тудырушы организм бір емес әртүрлі комбинациялардағы түрлік құрамнан тұрады, бұл инвазияның дамуына әсер ететін ең маңызды биотикалық фактор. М. А. Поповтың (1974, 1981) пікірі бойынша, Солтүстік Кавказ аймағында 4-6 айлық жастағы лақ пен қозылардың гастроэнтерит пен пневмонияның пайда болуының негізгі себептердің бірі, олардың стронгиляттармен қарқынды жұқтыруы. С. Dobson (1966, 1974) қойдың ішектегі катаралды сипаттағы зақымдануын стронгиляттар тудырғанын байқады. N. Anderson (1973) экспериментінде жануарларға жасанды жолмен инвазия енгізген. Аурудың алғашқы белгілері анықталған соң, 5 мың стронгиляттың личинкалары енгізуден18 күннен кейін пайда болды. Авторлар сычуга фундаль бөлігінің секрециясының жоғарылауын, бұлшық еттегі майдың төмендеуі 25%, қан сарысуында кальций 16,7% - ға төмендегенін атап өтті . D.N. Dhar (1972), R.J. Thomas, P.J . Waller (1978) стронгилятоздарда анемияның негізі үш фактор болып табылады: қан сұйылту, эритроциттердің ыдырауы және олардың түзілуінің азаюы анықталды. А. М. Атаевтың (1999); Р. А. Бузмакова, Г. В.Сассипатрова (1971, 1974, 1980) мәліметтері бойынша патологиялық өзгерістер аралас инвазияларда айтарлықтай күшті, аллергиялық реакциялардың көрінісі жиі байқалады [9]. Гельминтоздарды зерттеумен қатар ғалымдар қой шаруашылығына инваазиядан келтірілген экономикалық залал деңгейін анықтады. Көптеген зерттеулер нәтижесінде қойдың гельминттері жануарландан алынатын ет өнімдері мен жүн көлемін төмендетеді, сонымен қатар, төлдің залалданып туылуына себеп болады. Осылайша, И.В. Демидованың (1976) деректері бойынша буностомозбен ауыратын бір науқас қой тірі салмағында 10-12 кг-ға дейін жоғалтады, ал нематодирозға ұшыраған қойдан алынатын табыс көлемі 6 руб. 40 коп қысқарады (М. Ю.Паскальская, 1968). А.Я. Сапунов (1980) Краснодар өлкесінде қозылар өкпе және қарыншалық стронгилятоздарға қарсы нилверммен дегельминтизациядан кейін 62,5 кг-ға өсті, бұл ақшалай көріністегі саны 118 сом 75 тиын. Ш.Ш. Магдиевтің (1982) деректері бойынша эксперименталды жолменмен гемонхоз жұқтырған қой бес айда 4 кг-ға, ал жүн - 0,208 кг төмендеген. E. L. Moroni (1989) паразиттік аурулардан АҚШ, Австралия және Аргентинада жануарлардың 10-30% өледі. Қойлар мен ірі қара малдың гельминтозынан жыл сайынғы залал АҚШ-та 123 млн. долларды құрайды. Бұл залал жүн төсенішінің төмендеуі және оның сапасының нашарлауы, ет өнімдерінің азаюы, жануарлардың өлімі, дамымаған қозыларды алу есебінен қалыптасады. Гельминтозбен күресу құны айтарлықтай аз. A. Malczewski (1972, 1973) зерттеу барысында дегельминтизацияланған қойлар массасы бойынша бақылаудағы жануарлармен салыстырғанда 2,23 кг-ға артық болды, ал қойдан алынған жүн мөлшері 0,72 кг-ға жоғары болды. A. Wojcik, L. Grziwinski (1975) 1962 жылы Австриядағы гельминтоздардан жануарлардан алынатын жүн, ет өнімдерінің төмендеуі және жануарлардың өлімі нәтижесінде 1963 жж. залал 8 млн. фунт стерлингті құрады, ал АҚШ-та 46 млн.доллардан астам. Стронгилятоздармен күрес стратегиясында кең спектрлі антигельминтиктерін қолдану ұтымды болып табылады. Стронгилятоздар ас қорыту жолында аралас түріндегі инвазия және патологиялық процесс түрінде кездеседі. Гельминтоздарды зерттеумен ғалымдар гельминттердің қой шаруашылығына келтірілген экономикалық шығын деңгейі анықтады. Көптеген зерттеулер нәтижесінде ет өнімдері, жүнді алуда өнімдігі төмендейтіні анықталды. V. Dyk (1976) үлкен шығындардың себебі мал шаруашылығы аралас инвазиялар деп санайды. Тұрақты дегельминтизация кезінде шығындарды минимумға дейін жеткізу, дегельминтизацияланған жануарлардан ет және жүн алу мөлшерін арттыру бойынша тәжірибе барысында И. И. Зинченко және В. И. Колесников (1981) анықтау кезінде стронгилятоздардан келетін экономикалық залалданған қойдың дене салмағына қосымша 2,5 кг, ал дегельминтизацияланған әрбір басқа 6,5 кг, жүн қырқу тиісінше 3,1 – 3,5 килограмға артқан. Эзофагостомоздан, нематодироздан және буностомозадан келетін шығындарды тәжірибе жүзінде анықтау барысында О.А. Могамедов (2006) әлсіз дәрежеде инвазияланған қойлар жалпы салмағы бақылаудағы қойлармен салыстырған 1,4-2,8 кг кем болды , едәуір айырмашылық 4,4 — 5,1 кг инвазизациядан орташа дәрежеде зақымдалған қойлар арасында байқалды. Тәжірибе соңында бір инвазияланған жануардан 0,324 кг жүн кем алынды. Осы мәселе бойынша ұсынылған әдебиеттерді қорытындылай келе жыл сайын біздің елде де, шетелде де қой шаруашылығы стронгилятоздардан айтарлықтай шығынға ұшырайды. Бұл жағдай ас қорыту трактісінің зақымдануымен, негізінен өнімділіктің төмендеуінен және төлдің залалданып туылуымен сипатталады. Осы позициялардан үлкен маңызға ие әртүрлі аймақтарда қоздырғыштардың таралу ерекшеліктері мен эпизоотиялық жағдайдың жыл сайынғы мониторингін жүргізу ең көп таралған түрлерін анықтау, оларды патогендігін ескере отырып гельминтоздармен күресу тәсілдерін зерттеу. Ветеринария саласында асқазан – ішек жолдары странгилятоздарына қолданылатын кең спектрлі әртүрлі антигельминтиктер: фенбендазол, нилверм, тетрамизол, фенбендазол плюс, волбазен, ивомек, микрокапсулаланған 15%-дық альбендазол, левокс, кубен, полифен және т. б. кеңінен қолданылған, Фенбендазолдың тиімділігі 100% шегінде D. B. Ross (1975), J.Hovorka et al. (1975), J.D.Kelly et al. (1975), R. Kirsch et ah (1975) буностқа қарсы, нематодир, остертагий, гемонхтар және стронгиляттың басқа да түрлеріне қарсы жоғары тиімділігін растады. Қойдың гельминтозымен күрес бағдарламасы қой шаруашылығы жақсы дамыған Еуропаның көп мемлекеттерінде жасалған. Осылайша, Францияда J. Bussieras et al хабарлағандай. (1970), аналық қой стронгилятоздарға қарсы екі айдан кейін дегельминтизацияланады одан кейін. Қозыларды 3 айлық жасында емдейді, жайылым орындарын екі айда бір рет орнын ауыстыру ұсынымы ұсынылады. Қора – жайларда жаңбырлы маусымды жылдары 200-300 кг/га цианомид енгізеді. Т. Gibson et al атап өткендей.(1956, 1974, 1977) қозылар көп жағдайда 4-6 айлық жасқа дейін инвазирленген, сақтық шаралары үшін осы кезеңде жайылымды инвазиялық элементтермен ластанудан гельминттер төлдегеннен кейін төлдердің жайылуын шектеу қажет. Қой гельминтоздарымен күрестің арнайы бағдарламалары Англияда, Австралияда, ОАР-да, Бразилияда және басқа да бірқатар елдерде әзірленген. Бұл бағдарлама антигельминтиктер кешенін пайдалануға, жайылымдарды ауыстыру, малдардың жүктемесі га, жануарлардың гельминттерін жұқтыру жолдарының алдын алуға негіздеген. Ұсынылған деректер гельминтоздармен, атап айтқанда, елеулі экономикалық зиян келтіретін стронгилятоздарға қарсы тиімділікті арттыру үшін іс-шаралар кең спектрлі антигельминтиктерді қолдану, шаруашылық көлемінде аймақтардың ерекшеліктерін және қой шаруашылығын жүргізу технологиясы ескере отырып жүзеге асыруға негізделген [61, 45-49 б.]. НЕГІЗГІ БӨЛІМ 2.1 Жарма ауданы «Қоныспай» шаруа қожалығына сипаттама Жарма ауданында 19 әкімшілік - аумақтық бірлестік, 51 елді мекен бар. Оның ішінде 4 ірі аудан орталығы: Қалбатау ауылы, Шар қаласы, Әуезов және Жаңғызтөбе кенттері. Аудан Шығыс Қазақстан облысының дәл ортасында орналасқан. Жарма ауданының негізі 1928 жылы қаланған. Жарма ауданы батысында Абай ауданымен, солтүстік-батысында — Семей облыстық қала аумағымен, солтүстік-шығысында — Ұлан ауданымен, шығысында — Көкпекті ауданымен, оңтүстік-шығысында — Тарбағатай ауданымен, оңтүстігінде — Аягөз ауданымен шектеседі. Аудан 22,6 мың шаршы километрді алып жатыр, бұл Шығыс Қазақстан Облысы ауданының 8% құрайды. Табиғат бұл аймақты кен қазбаларына және әр түрлі өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне бай. Көптеген өзендер мен көлдер, жасыл төбелер, көркем тау шатқалдары кездеседі. Мұнда алтын, асыл және ұсақ тастар, қара мәрмәр, әктас өндіріледі. Аудан экономикасын дамытуда маңызды рөл агроөнеркәсіп кешеніне тиесілі, онда айтарлықтай экономикалық әлеует шоғырланған. Оның дамуы ауданның азық-түлік қауіпсіздігі деңгейін және ауданның әлеуметтік-экономикалық жағдайын шешуші деңгейде айқындайды. Ауданның ауыл шаруашылығы өзінің мамандануы бойынша дамыған өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы бағыты бар. Ауданның мал шаруашылығының ерекшелігі оның көп салалы сипаты болып табылады. Табиғи-климаттық жағдайларға және шаруашылық қызметіне байланысты ауданда сүтті және етті мал шаруашылығы, қой шаруашылығы, жылқы шаруашылығы, құс шаруашылығы табысты дамып келеді [48]. Жер ресурстары. Жарма ауданының 95078 гектар аумағы ауыл шаруашылығы мақсатындағы, 94431 гектар аумағы – өнеркәсіп, 647 гектар аумағы – резервтік жерлер. Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданына қарасты Қаратөбе ауылдық округіне үш ауыл қарамағына кіреді. Олар Қаратөбе, Былқылдақ және Кентарлау ауылдары. Қаратөбе ауылдық округінен облыс орталығына Семейге дейін 204 шақырым, ал аудан орталығы Жармадан 24 шақырым. Қасындағы елді – мекен Кентарлау 9 шақырым, Былқылдақ 16 шақырым қашықтықта орналасқан. Ауылдық аймаққа автобуспен, жеңіл көлікпен қатынасып тұрады. Ауылдық округті «Жанама» өзені басып өтеді. Бұнда негізінен мал және егін шаруашылығымен қоса бақша – дақылдарменде айналысады. Ауылдық округінің орналасқан территориясы климат жағынан топырағы әртүрлі қаратопырақты, кей жерлері құнарлы жақсы да, кей жерлерінің топырағы құрғақ болып келеді. Суармалы жері де бар. Негізгі мал жайылымы осы жазық далалы аймақ. Жайылым шөбіде әртүрлі: селеу, көде, қияқ, сарыбас жоңышқа, бидайық, өлең шөп, жусан тәрізді өсімдіктер [49]. «Қонысбай» шаруа қожалығында жеке жайылым аумағы мен қора –жайлар, азық сақтау қоймалары бар. Негізгі мал жайылымы осы жазық далалы аймақ. Жайылым шөбіде әртүрлі: селеу, көде, қияқ, сарыбас жоңышқа, бидайық, өлең шөп, жусан тәрізді өсімдіктер. Мал азығын дайындау табиғи жайылымда немесе шабындықта жүзеге асырылады. Шаруашылық малдарына қыстық азықты КТП – 3; КТП – 4; ГУ – 1 шөп шапқыштарымен шауып дайындалады. Жеке меншік шаруа қожалықтарындағы мал өсіруге келетін болсақ, мұнда негізінен сиыр, жылқы, қой – ешкі өсірумен айналысады. Малдар жергілікті табиғи жағдайға бейімделген. Сұрыптау, будандастыру жұмыстары жүргізілмегендіктен өнім орташа деңгейдегі сапамен өндіріледі. Малдар жартылай қорада ұстау жүйесімен, яғни күндіз жайылымда, түнде қорада ұсталынады. Сәуір айының ортасына таман малдар жайылымға шығып, қараша айының бас кезінде қораға көшіріледі. Малдар жаз мезгілінде өзен суын, қыста құдықтан суғарылады. Жеке меншік шаруа қожалықтарында және ауылдық барлық малдәрігерлік жұмыс мәселесімен мемлекеттік малдәрігерлік инспекторы шұғылданады. Сонымен қатар жеке меншік шаруа қожалықтарында бір мал дәрігері және лизензиат мал дәрігері жұмыс атқарады. Мал дәрігерлік жұмыстар жоспар бойынша жүргізіледі. Себебі ол жұмыс күшінің дұрыс жұмсауына әсер етеді және жоғары – экономикалық нәтижелікпен қамтамасыз етеді. Жер – халықтың өзіне қажетті өнімді өндіріп, пайдаланатын табиғи байлық. Жерді дұрыс пайдаланып игергенде пайда алуға болады. Мал шаруашылығында жер көлемін кеңінен малдарға пайдаланады. Кесте 1 Пайдаланатын жерлердің құрылымдық көлемі
Шаруашылықтың эпизоотологиялық жағдайы. Қаратөбе ауылдық округі індетті аурулардан таза деуге болады. Ауылда мал дәрігерлік қызмет жұмыс атқарылады. Уақытында жоспарға сай мал дәрігерлік шаралар жүргізіліп отырады. Ауылда және оған қарасты ауылдық округтерде мемлекеттік ветеринарлық инспектордың және врач лицензиаттың басшылығымен жылдық, айлық, тоқсандық жоспарлы шаралармен қатар індеттік, инвазиялық және диспансеризациялық жоспарлы жұмыстарды қатаң түрде іске асырылып тұрады. Ауылдық округтің жеке меншік шаруа қожалықта бурцеллез, сібір жарасы, листериоз, аусыл, қарасан және тағы басқа аурулардың алдын алу үшін вакцинация; туберкулезге тексеру үшін туберкулинизация; сақау, маңқа ауруларына маленизация жұмыстары жүргізілді. Малдарды жылына 2 рет, тоқсан сайын диспансерлік – клиникалық тексеруден өткізеді. Инвазиялық ауруларда кездесіп тұрады. Мысалы: жиі кездесетін инвазиялық ауруардың бірі – мониезиоз және ірі қараның эймериозы. Оның алдын алу үшін маусымдық ерекшелігіне қарай қой, ірі қара малына дегельминтизация және жеке меншік шаруа қожалық пен ауылдың иттеріне дегельминтизациялау жұмыстары жүргізіледі. Онымен бірге қора жайды 2 рет дезинфекциялау, дератизациялау және дезинсекциялау жұмыстары іске асырылады. Жарма ауданында сібір жарасы әр округте етек алған ауру болып табылған. Біріншіден барлық малдарға штам 55 – ВНИИВВиМ вакцинасымен егіліп отыр, екіншіден ауру таралмау үшін ауылдық округінің ішінде сырттан алынған малды «карантинге» қояды. Бірақ осы Жарма ауданының ауылдық округтері індеттік ошақ аймағы болып табылады.Сол себепті өндірістік тәжірибені өту кезінде бірқатар жұқпалы ауруларға қарсы жүргізілген шараларға қатыстым. Мен өндірістік тәжірибеде бірқатар жұқпалы ауруларға қарсы жүргізілетін шараларға қатыстым. Эпизоотологиялық кестеде бұрын шыққан ошақ көрсетілген. Кесте 2 Жарма ауданының Сібір жарасы шыққан ошақ кестесі
2.2 Климаты, географиялық орналасуы, ауа-райының ерекшелігі Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанның Солтүстік-шығысында орналасқан, әкімшілік аумақтық бөлігі 1932 жылы құрылған. Жер аумағы 283,3 мың км2. Бұл Республика территориясының 10%-ы. Облыстың қиыр солтүстік нүктесінің координаты 51004/, оңтүстігі 45050/ с.е., батысы 76050/, шығысы 87020/ ш.б. Шығыс Қазақстан солтүстігінде Ресей федерациясының Алтай өлкесімен, Солтүстік-батысында Қазақстанның Павлодар облысымен, оңтүстігінде Алматы облысымен, шығысында және оңтүстік-шығысында Қытай Халық Республикасымен шектеседі. 16 аудан, 10 қаласы, 25 поселкесі, 855 ауылы бар [48]. Шығыс Қазақстан облысы батыстан (Сарыарқаның қиыр шығыс шетінен) шығысқа қарай (Республиканың шығыс шекарасына дейін) 800 шақырымға, солтүстіктен (Ертіс маңы даласы мен Алтай алды өңірінен) оңтүстікке қарай (Балқаш-Алакөл ойысына ұласады) 600 шақырымға созыла, Ертіс өңірінің жағасы алабын ала жайласқан. Аймақ өңірін-таулы, таулы- орманды, орман-тоғайлы, далалы, шөлді, шөлейтті ландшафт алып жатыр. Шығыс Қазақстан облысының солтүстік бөлігі дала зонасына, оңтүстік бөлігі шөлейт зонасына кіреді. Шығыс Қазақстан географиялық орны ауыл шаруашылықты дамытуға айтарлықтай қолайлы [49]. Алтайдың бөктеріндегі және Ертіс бойындағы далалар тау және жазық жайылымдарымен бірге республикадағы таңдаулы ауыл шаруашылық алқаптарының бірі болып табылады. Шығыс Қазақстан облысының климаты тым континенттік, оңтүстік-шығысына қарай континенттігі арта түседі. Шығыс Қазақстан облысының материктің ортасында орналасқандығы, дүниежүзілік мұхиттардан алыстығы, территориясының солтүстік-шығысында және оңтүстігінде биік таулардың жатысы климаттың континенттігін арттыра түседі. Тау етектері мен төменгі беткейлері ылғал, ал иен жазық бөліктеріне Орталық Азия шөлдерінен тропикалық ауа массалары құрғақшылық әкеледі. Қысы суық әрі ұзақ, жазы ыстық және құрғақ. Жазық өңірінде қар жамылғысы жұқа [10]. Аумақ үш климаттық аймаққа бөлінеді: аймақтың солтүстігі – далалық (Семиярка, Семей, Дмитриевка), орталық-шөлейт шөл (Шар, Жарма, Көкпекті, Қайнар, Қарауыл, Аягөз, Баршатас) және оңтүстік шығысында (Ақсуат, Үржар, Бахты, Мақаншы) – тау алды және таулы аймақтары [50]. Шөлді-далалы зона климаты-құрғақ климат аудандарына қарағанда құрғағырақ болып келеді. Аталмыш аймақтағы орташа жылдық жауын-шашынның мөлшері 200-250 мм, ол оңтүстіктен солтүстікке және биіктік белдеулілік аймағына қарай арта түседі. Жылы маусымда мұндағы ылғал құрғақ белдеулерге қарағанда молырақ түседі. Ылғалдылық деңгейі көктем айларында жоғары, ал қар жамылғысы солтүстік тұсына қарағанда оңтүстігінде қалыңырақ Шар маңында 15-18 см, Абай мен Жаңғызтөбеде 3-8 см, Шұбартау мен Аягөзде 18-26 см. Жылдың орташа температурасы 1,7-30˚С. Қаңтардың орташа температурасы –13 –18˚С, шілденің орташа температурасы 20,7-21,6˚С. Абсолюттік минимум – 54˚С, абсолюттік – 54˚С, абсолюттік максимум 41˚С және мұндағы температуралық амплитуда 95˚С. Жергілікті жердегі жылы күндер саны – 200-250, ал салқын күндер 93-126. Желдің бағыты мен күшіне жер бедері әсер етеді. Мұндағы желдің орташа жылдамдығы 3,3-4,4 м/сек. Жаз айларында жел құрғақ ауаны үрлеп жергілікті жердегі топырақты эрозияға ұшыратады. Шөл зонасының климаты шұғыл континенталдығымен және өте құрғақтылығымен ерекшеленеді. Жылдық жауын-шашын мөлшерінің көрсеткіштері 150-200 мм – аталмыш көрсеткіш Жоңғар қақпасына қарай одан да азая түседі. Ылғалдың негізгі бөлігі жылы маусымға сәйкес келеді. Қар жамылғысының биіктігі 20 см шамасында. Жер тоңы 0,5 м тереңдікке дейін қатады. Жылдың орташа температурасы 5-6˚С, ал шілденің орташа температурасы – 23,8˚С, қаңтарда – 12,8˚С. Абсолюттік минимум – 50˚С. Жылы күндер саны 203 және салқын күндер саны 128. Құрғақ далалы белдеу климаты ендік далалық зона климатына ұқсас болып келеді. Жауын-шашын мөлшері 280-330 мм, негізгі мөлшері жылы маусымда түседі. Қар жамылғысының қалыңдығы 10-14 см, топырақ 60-80 см тереңдікте қатады. Жылдың орташа температурасы 1,6-2,4˚С, шілде айының орташа температурасы 16-24˚С, қаңтар айының орташа температурасы – 14,9 – 20,2˚С. Абсолюттік минимум – 53, максимум +40. температуралық амплитуда максимумы 93˚С. Мұндағы жылы кезеңнің күндері 198-203, ал салқын күндер саны 94-112. Желдің орташа жылдамдығы 3,4-3,7 м/сек. Шөл далалы белдеудің климаты Зайсан ойпаты мен Тарбағатайдың солтүстік сілемдерінде көрініс табады. Аталмыш зонадағы жылдық жауын-шашын мөлшері 300-400 мм, максимумдары күзгі, қысқы, көктемгі маусымда байқалады. Сұр топырақты белдеу Балхаш-Алакөл ойпатында орнығып, жауын-шашын мөлшері 200-300 мм, ал қар жамылғысы 25 см болады. Бұл белдеу Солтүстік Тянь-Шань сілемдеріне дейін жалғасып жатыр [49]. Шығыс Қазақстанда климаттың өзгеруі соғыстан кейінгі жылдары айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Мысалы, 1945 жылғы көрсеткіштер бойынша облыстағы орташа жылдық температура 30˚С болса, 1999 жылы 4,5˚С-қа тең болды. Бұл үдерістің қалыптасуына бірнеше факторлар әсер етті. Біріншіден, ғаламдық климаттың жылылану бағыттары; екіншіден, соғыстан кейінгі жылдардағы жаңа өндіріс орындарының, инфрақұрылымның дамуы және олардың ауаға шығаратын улы заттарының «көктемелік әсерінің» күшейе түсуі; үшіншіден, 1949 жылы Семей сынақ полигонының іске қосылуы және жарты ғасырға жуық қызметі. Аймақтың таулы және тауалды өңірлерінде климаттың континенталдығы біраз басылады. Ең суық ай қаңтардың орташа айлық температурасы – 16˚С, кейбір аймақтарда – 20˚С, оңтүстікте – 14˚С. Температураның абсолюттік минимумы – 48˚С, оңтүстікте – 44˚С, таулы өңірде – 50˚С. Ең жылы ай-шілде. Шығыс Қазақстан аймағы бойынша орташа айлық температурасы +21˚С, оңтүстікте +23˚С, ауаның абсолюттік максимумы 41 – 42˚С-қа дейін жетеді [48]. Жалпы Шығыс Қазақстан облысының климаты үш негізгі фактор ықпалынан қалыптасады: күн радиациясы, атмосфералық айналым және жергілікті жер бедері. Облыс климатын қалыптастыруда: географиялық орын, микроклимат ерекшеліктері, табиғи суқоймалардың болуы, адамдардың шаруашылық қызметі (ағаштардың кесілуі, орман жолақтарының салынуы, жасанды суқоймалардың жасалуы). Шығыс Қазақстан облысындағы күн көзінің орташа жылдық ұзақтығы 2500 сағат, ал жиынтық радиация көлемі 12 ккал/см2. Горизонт үстіндегі күндізгі көлеңкенің биіктігі (Семей қаласы) маусым айында 63˚С-тан, желтоқсан айында 16˚С-қа дейін жетеді. Суық кезеңнен жылы кезеңге ауысуы аталмыш аймақта өте шапшаң жүзеге асады. Егер наурыз айында әлі қыс маусымы тұрса, мамыр айында аптап ыстық лебі байқалады. Бір тәулік ішіндегі температураның үлкен ауытқушылығы аймақ климатының тағы бір ерекшелігі болып табылады. Температураның шұғыл өзгеруі әсіресе көктем және күз маусымдарында қатты байқалады. Алғашқы күздік үсік қыркүйек айының басында тіркеледі. Жарма ауданы Шығыс Қазақстан облысының дәл ортасында орналасқан. Жарма ауданында 19 әкімшілік - аумақтық бірлестік, 51 елді мекен бар. Оның ішінде 4 ірі аудан орталығы: Қалбатау ауылы, Шар қаласы, Әуезов және Жаңғызтөбе кенттері. Аудан Шығыс Қазақстан облысының дәл ортасында орналасқан. Жарма ауданының негізі 1928 жылы қаланған. Жарма ауданы батысында Абай ауданымен, солтүстік-батысында — Семей облыстық қала аумағымен, солтүстік-шығысында — Ұлан ауданымен, шығысында — Көкпекті ауданымен, оңтүстік-шығысында — Тарбағатай ауданымен, оңтүстігінде — Аягөз ауданымен шектеседі. Аудан 22,6 мың шаршы километрді алып жатыр, бұл Шығыс Қазақстан Облысы ауданының 8% құрайды. Табиғат бұл аймақты кен қазбаларына және әр түрлі өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне бай. Көптеген өзендер мен көлдер, жасыл төбелер, көркем тау шатқалдары кездеседі. Мұнда алтын, асыл және ұсақ тастар, қара мәрмәр, әктас өндіріледі. Аудан экономикасын дамытуда маңызды рөл агроөнеркәсіп кешеніне тиесілі, онда айтарлықтай экономикалық әлеует шоғырланған. Оның дамуы ауданның азық-түлік қауіпсіздігі деңгейін және ауданның әлеуметтік-экономикалық жағдайын шешуші деңгейде айқындайды. Ауданның ауыл шаруашылығы өзінің мамандануы бойынша дамыған өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы бағыты бар. Ауданның мал шаруашылығының ерекшелігі оның көп салалы сипаты болып табылады. Табиғи-климаттық жағдайларға және шаруашылық қызметіне байланысты ауданда сүтті және етті мал шаруашылығы, қой шаруашылығы, жылқы шаруашылығы, құс шаруашылығы табысты дамып келеді. Жер ресурстары. Жарма ауданының 95078 гектар аумағы ауыл шаруашылығы мақсатындағы, 94431 гектар аумағы – өнеркәсіп, 647 гектар аумағы – резервтік жерлер. Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданына қарасты Қаратөбе ауылдық округіне үш ауыл қарамағына кіреді. Олар Қаратөбе, Былқылдақ және Кентарлау ауылдары. Қаратөбе ауылдық округінен облыс орталығына Семейге дейін 204 шақырым, ал аудан орталығы Жармадан 24 шақырым. Қасындағы елді – мекен Кентарлау 9 шақырым, Былқылдақ 16 шақырым қашықтықта орналасқан. Ауылдық аймаққа автобуспен, жеңіл көлікпен қатынасып тұрады. Ауылдық округті «Жанама» өзені басып өтеді. Бұнда негізінен мал және егін шаруашылығымен қоса бақша – дақылдарменде айналысады. Ауылдық округінің орналасқан территориясы климат жағынан топырағы әртүрлі қаратопырақты, кей жерлері құнарлы жақсы да, кей жерлерінің топырағы құрғақ болып келеді. Суармалы жері де бар. Негізгі мал жайылымы осы жазық далалы аймақ. Жайылым шөбіде әртүрлі: селеу, көде, қияқ, сарыбас жоңышқа, бидайық, өлең шөп, жусан тәрізді өсімдіктер. Климаты: Қаратөбе ауылдық округі таулы – жазық далалы аймақта орналасқан. Климаттың өзіне тән ерекшелегі, ауа – райының күрт бұзылуы, яғни қысының суық болу тән. Облыстың метереологиялық станцияның мәліметтері бойынша бұл территорияға тән климаттық ерекшеліктері. Ауа – райы өзгермелі сирек жел соғып тұрады. Түскен қар жер бетін қараша айының екінші жартысы, желтоқсанның бірінші жартысында толық жабады. Сәуір айының алғашқы күндерінде қар ери бастайды. Ең жылы кезең шілде айы (+25 С), ең суық ай қаңтар айы ( - 29 С) температураны көрсетеді. Қыс мезгілінде желдің жылдамдығы сағатына 15 – 20 м/сек, жазда 1,5 – 3 м/сек болады. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|