Сахыбекова Меруерт Әділқызы



жүктеу/скачать 0,66 Mb.
бет7/7
Дата03.10.2023
өлшемі0,66 Mb.
#183431
түріДиплом
1   2   3   4   5   6   7
Байланысты:
2 5449418122496837174

Кесте 3
Ауа температурасының қозғалысы



I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

Орташа жылдық t ̊ C

-4,9

-3,8

2,3

11,1

18,3

26,3

24,3

26,6

17,1

8,1

-2,9

-16

12,6

1 – ші кестеде көрсетілгендей орташа жылдық ауа температурасы 12,6 ˚С градус аралығында. Кейбір кезде шілде айының күндізгі ауа темперурасы +28 – +36 ̊ С градусқа тең.


Қысқы ауа температурасы - 26 -38 ˚С градус аралығында яғни көбінесе қарлы боранды аяздар жиі болып тұрады.
Климаты күрт континентальды, үлкен маусымдық және тәуліктік температура ауытқуы болады. Жаз - ыстық және қоңыржай құрғақ, ал қыс суық және қарлы болады. Баурайында қоңыражай суық.
Аймақ өңірін –таулы, таулы-орманды, орман-тоғайлы, далалы, шөлді, шөлейтті ландшафт алып жатыр. Кенді Алтай және Оңтүстік Алтай жеріне Қалба, Сауыр-Тарбағатай таулары орналасқан.

2.3 Қой гемонхозы – Haemonchus contortus биоэкологиясы, морфологиясы, дамуы, патогенезі


Гемонхоз – қойдың ұлтабарын зақымдап, қанын азайтып, денесіне көптеген ісік түсіретін Haemonchus contortus деп аталатын паразит тудыратын ауру. Ұлтабарда құрттар жүздеп, мыңдап кездеседі. Олар кейде киіз сияқты ұйысып ұлтабардың ішкі қабатын түгелдей жауып жатады.


Морфологиясы. Haemonchus contortus – жіңішке қыл тәрізді қызғылт түсті нематода, тұрқы 2,5 см (еркегі), 3,5 см (ұрғашысы) дейін жетеді. Ауыз қуысы өте тар, түбінде жалғыз тісі бар. Еркегінің құйрық жағында үш бөлімнен құралған жыныс бұлтығы білініп тұрады: сыртқы екеуі үлкен, ортасындағысы кішірек. Еркек жыныс мүшелері қоңыр түсті, екі спикуласы қысқа және ірі, бұлардың арасында кішкентай рулек немесе губернакулум орналасқан. Ұрғашысының басы мен құйрығы сүйір, жыныс тесігі дененің артқы бөлігінен ашылып, тіл тәрізді немесе домалақ қақпақтарымен жабылып тұрады, ал кейбіреулерінде ол мүлдем жоқ.



1- сурет Haemonchus contortus 2- сурет Haemonchus contortus


жұмыртқасы гельминтозы

Микроскоппен үлкейтіп қарағанда басында хитинделген кішкене ауыз қуысы (капсуласы) болады. Ол капсуланың ішінде жіңішке майда жалғыз тісі бар. Еркегінің құйрығы жағы жалпақ келеді. Оны жыныс бурсасы деп атайды. Жыныс бурсасы көптеген хитин қабырғаларымен керілген. Еркек жыныс мүшесі екеу. Оны спикула дейді. Олардың алдыңғы жағы жуан артқы жағы жіңішке болады. Ұрғашы гемонхтың басы мен құйрығы сүйір келеді. Жыныс тесігі құрттың құйрық жағынан ашылады. Гемонх мойнында айға ұқсайтын бүртігі бар. Ол бүртіктер құрттың екі жағында болады.


Дамуы. Гемонх ұлтабардың ішінде күнелтеді. Ол еркек, ұрғашы болып екіге бөлінеді. Ұрғашылар еркегімен шағылысқаннан кейін көп кешікпей жұмыртқа сала бастайды. Жұмыртқалары өте кішкентай, жай көзбен көруге болмайды. Оларды микроскоппен қана көреді. Гемонх жұмыртқасы сопақ, іші ұрыққа толы. Мыңдаған жұмыртқалар азықпен ұлтабардан ішекке түсіп, онан нәжіс арқылы сыртқа шығады. Жайылымда ауа температуурасы 22 градустан артық болса, онда жұмыртқаның ішінде бір тәулікте личинка пайда болады. Бұл личинкалар да жай көзбен көрінбейді. Түрі жылан сияқты. Қолайлы жағдайда личинкалар бір жұманың ішінде екі рет түлейді. Сөйтіп бірінші сатысынан екіншісіне, онан үшінші сатысына көшеді.Үшінші сатысын инвазиялық саты, не инвазиялық личинкалар деп атайды. Инвазиялық личинканың сыртында екі қабат қабығы болады.осының арқасында личинкалар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларын (құрғақшылық, ыстық-суықты) оп-оңай көтереді, үш айға дейін өлмейді. Кейде инвазиялық личинкалар бір-бір жарым жылға дейінгі құрғақшылыққа төзе береді. Егер олар ылғалды жерге түссе, онда 50˚С ыстықты да көтереді.
Эпизоотологиясы. Гемонхозбен күйіс қайыратын малдардың бәрі түгелдей ауырады. Ауру мал арасында қыстың екінші жартысында шығып, көктемде көк шыға жайылып кетеді. Гемонхоз Қазақстанда барлық облыстарда да кездеседі, әсіресе оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарда жиі кездеседі де бұл жақта өлім-жітім де көп болады. Солтүстік облыстарда личинкалар қыстың ызғарлы суығына шыдай алмай көбі үсіп қырылып қалады. Қойға гемонхоз личинкалармен ластанған су, шөп арқылы жұғады. Гемонх личинкалары шөптің сабағымен жыланша жорғалайды, суда балықша жүзеді.Бұлтты жауынды күндері личинкалардың көбі шөптің сабағын бойлап кезіп жүреді. Ертемен күн қызып сәске түс болғанша, кешке жақын күн ұясына түскеннен кейін және түні бойы личинкалар шөптің сабағын бойлап кезіп жүреді. Әсіресе шөптің басында құжынап кетеді. Күннің ашық, ыстық күндері личинкалар ыстыққа шыдай алмай шөптің тамырын, топырақтың арасын паналайды. Гемонхозбен көбінесе екі жасқа дейінгі қой ауырады. В.А. Холощановтың мәліметінше, бұл аурумен екі жасқа дейінгі малдың 72 проценті, үш жасқа дейінгілердің 14 проценті, ал сақа малдардың 40 проценті ауыратын көрінеді.
Патогенезі. Гемонх құрттары ұлтабардың ішкі кілегей қабығына кіріп алып, аузындағы жалғыз тісімен жара түсіреді. Жара пайда болған жерден қан сорғалап ағады, оны құрттар сора береді. Бара-бара ұлтабардың іші қанға толып кетеді. Көп кешікпей қан ащы ішекке барып нәжіске араласады. Онан нәжіспен сыртқа шығады. Өлген малдың ұлтабарын тіліп қараса, кілегей қабығына сүлікше қадалып жабысып тұрған он мыңдаған (30000) гемонх құрты көрінеді. Жай көзбен көргенде ондай құрттар ұлтабарда киіз секілді ұйысып жатады. Қойға гемонх көп жұққан жылдары ұлтабардың іші шұрық-шұрық тесіліп кетеді. Ауырған қойдың қаны азайып, анемияға айналады. Қанның қызыл түйіршігі кемиді. Қанның тұну реакциясы (РОЭ) жеделдейді. Лимфоцит пен зозинофиль көбейіп, 25 процентке дейін барады. Қойдың сау кезінде бұлардың проценті өте аз болады. Осының бәрі асқазанның ас қорыту қабілетін бұзады. Ал гемонхтың күнделікті шығарып жатқан зәрі (уы) қой денесіне жайылып уландырады.
Ауру белгілері. Ауырған қой арықтайды. Барлық көзге көрінетін қабықтары (көз, мұрын,ауыз) бозарады.тамағының астынан ісік пайда болады. Температурасы көтеріледі. Іші бірде өтеді, бірде қатады. Қаны азаяды. Нерв жүйесі бұзылады. Ұлтабардың, ішектіің қорыту, сіңіру қызметі нашарлайды. Кейде нәжісі қанға боялады. Қойдың демалысы және тамыр соғуы жеделдейді. Ақырында екі-үш айдан кейін қой арықтап, қансырап өледі.
Өлекседегі өзгерістер. Қойдың қоңы арық. Сыртынан қарағанда қабырғалары ырсиып тұрады. Еттерінде қансөл болмайды. Ұлтабарды тіліп қарағанда он мыңдаған гемонх құрттары табылаады. Олар киіз секілді ұлтабардың ішінде ұйысып жатады. Ұлтабардың кілегейлі қабықтары қанталаған. Ми мен жұлында ісік пайда болады, қабынады. Ішек-қарын, бауыр, бүйрек солып семеді.
Емі. Гемонхозға әсер ететін дәрі –фенотиазин. Ол дәрі гемонх құртын түгелдей құртады. Таза фенотиазин (химиялық жағынан) ақшыл сары дәрі. Өзіне тән иісі мен дәмі бар. Қоспасы бар фенотиазин көкшіл не ашық жасыл түсті болады. Таза фенотиазинді тиодифениламин деп те атайды. Фенотиазиннің басты қасиеті суда мүлде ерімейді. Майда және спиртте жақсы ериді. Күннің көзінде және ылғалды жерде дәрі тотығады. Фенотиазинді қойдың әр килограмм салмағына 0,5 грамнан береді. Бұл дәрі қойға улы емес, әйткенмен буаз қойларға беруге болмайды. Сақа қойлардың әр басына 15-25 грамнан береді. 5 айдан 1 жасқа дейінгі қозыға 5-10 грамм береді. Дәрі ішкен қойдың зәрі қып-қызыл болып қызарып кетеді. Ол қауіпті емес. Оңтүстік Қазақстанда қойды фенотиазинмен ақпанның бірінші жартысынан наурыздың екінші жартысына дейін, сосын қазанның екінші жартысында емдейді.
Оңтүстік-шығыста (Алматы, Жалбыл, Талдықорған облыстарында) бірінші рет ақпанның аяғынан сәуірдің ортасына дейін, ал екінші рет қазанның аяғына дейін емдейді. Ақтөбе және Қызылорда облыстарында гемонхозға қарсы фенотиазинді наурыздың бірінші жартысынан мамырдың бірінші жартысына дейін және қыркүйектің басында емдейді. Фенотиазинмен емдеуге немесе сақтық ретінде де беруге болады. Ол үшін фенотиазинді ас тұзымен араластырады да оңтүстік-шығыс Қазақстанда көктем және күзде жегізеді. Фенотиазиннің тұз қоспасын былай дайындайды: ас тұзын әбден майдалап, оның 9 грамын 1грамм фенотиазинмен араластырады. Осындай мөлшерде араластырып астауға салып қояды. Күнде қой керегінше жей береді. Сөйтіп жылына екі рет көктемде 2-3 ай, күзде 2-3 ай фенотиазин-тұз қоспасын қойға жегізеді. Соңғы кезде қой салмағының әр килограмына 0,2 грамнан хлорофос дәрісін бере бастады. Хлорофосты алдымен суға қосып 10 проценттік ерітінді жасайды. Бұл дәріні арасына 15 күн салып екі рет береді. Тиабендазолды қойдың әр килограмм салмағына 75 миллиграмнан, ал нафтамонды 0,3-0,5 грамнан береді. Бубулинді 10 проценттік етіп ерітіп қойдың әр килограмм салмағына 0,2 грамм есебімен ішкізеді [61, 45-59 б.].
Сақтық шаралары. Шаруашылықты гемонхоз ауруынан арылту үшін жан-жақты жұмыс жүргізіледі. Ол үшін бір жағынан қойға гемонх құрты жұқпауын көздесе, екінші жағынан қойдың азығын, жайылымын жақсарту мәселесін мұқият еске алады, үшіншіден, арнаулы дегельминтизация жасайды.
Жазды күні жайылымда гемонх личинкалары 5-6 күнде инвазиялық личинкаға айналады да ауру жұқтыра бастайды. Сондықтан қойлардың жайылымын жоғарыда айтылған мерзімге жеткізбей ауыстырып отырған жөн. Ал бұл жерге қой 3-4 ай өткен соң ғана оралуы шарт. Қозылы қойларды шөбі шүйгін, суы мол жайылымда жаяды. Қалған жайылымға басқа отарлар жайылады. Саулық қойлардың қозыларын бөліп алып басқа жайылымға бақсада болады. Ол жайылымды 5-6 күнде алмастырып отырады. Батпақты, сазды жерге бағуға не ластанған су ішкізуге болмайды. Қойды ағыны қатты өзеннен суару керек, не машинамен тасып береді. Шаруашылықта гемонхозды болдырмау үшін жылына екі рет (күз, көктем) фенотиазинмен дегельминтизация жасайды. Сақа қойларға 15-25 грамм фенотиазин береді, қозыларға 5-10 грамм.
Иенiң организмiне паразиттiң әсері. Ие организмiне паразиттiң жанға бататын әсерi паразиттiң түрiне, оның санына, мекеңдейтiн жерiне және өнiп-өсу жолына, иенiң физиологиялық жағдайына және көптеген басқада факторларға байланысты. Келесi жанға бататын факторларды бөлу қажет - механикалық, аллергиялық, токсикалық, трофикалық, инокуляторлық. Ие мүшелерiнде және ұлпаларында ересек гельминттердің, кенелердің және жәндiктердiң дернәсілдері тiршiлiк етiп миграция жасайды, сол кезде механикалық әсерi күшейеді. Соның нәтежисінде қан тамырлар бұзылады және iшек бекiтiп, олардың қызметтерiн бұзады.
Паразиттердiң аллергиялық әсерi өмiр сүру процесi бойы метаболизм азықтарын бөледi. Аллерген қасиеттерiмен иеленген аллергиялық реакция пайда болады. Паразиттiк организмдерiнiң токсикалық әсерi толық зерттелмеген. Осы күнге дейiн гельминттердің токсиндерiн бөлiп шығару мүмкiн емес. Бiрақ, кейбiр гельминтоздар кезiнде ауру малдардың жалпы жағдайы нашарланады, тәбетi төмендейдi, iшек-қарын жолының қызметi бұзылады, эритроцит және гемоглобин саны төмендейдi. Кейбiр гельминтоздар кезiнде токсикоз бiлiнедi. Мысалы, iрi қараға, жылқыға жаппай шiркейлер жабылғанда гемолитикалық у әсерiнен симулиотоксикоз шақырылады.
Паразиттер мал организмiнде өмiр сүрiп, солардын қанымен, сөлiмен
коректенедi. Осындай iрi гельминттер, аскаридалар, iшек цестодалар сияқтылар, биомассасы үлкеңдiгiнен, ие организмнен азықтың көп бөлiгiн, микро- және макроэлементттерiн, витаминдерiн сорады да трофикалық әсер етедi. Көп гельминттердiң (диктиокаулюс, аскарида, стронгилоидес) дернәсілдері немесе жас фасциолалар, парамфистомдар миграция жасаған кезде иенiң көп мүшелерiне және ұлпарына микробтардың әр түрлерiң тасиды. Көп екi қанатты жәндiктер қанды сорған кезде сау малға сiбiр жарасы, бруцеллез және басқа жұқпалы ауру қоздырушыларын еңгiзедi, оны паразиттiң инокуляторлық әсерi деп айтады.
Жануарлардың ауру жұқтыруы және ауруды тарату көзi. Инвазиялық аурулардың эпизоотологиясында екi түсiнiктi жақсы білу қажет: тарату және зақымдалу көздері. Бұл түсiнiктер аймақтық, мерзiмдiк, жануардың жасы сияқты факторлармен тығыз байланыста болады. Инвазияның тарату көзi – ауру малдар және паразит тасымалдаушылар, олар клиникалық ортаға жұмыртқаларын немесе личинкиналарын бөледi.
Қоздырушысының түрiне қарай геогельминтоздар, эймериоздар, биогельминтоздар және пироплазмидоздар, (жәндiктер, шаянтәрiздiлер, ұлулар) және резервуарлық иелер болады. Жануарлардың инвазиялық қоздырушылармен зақымдалу жолдары әртүрлi. Көбінесе жануарлар алиментарлық жолмен зақымдалады. Жануарлар жайлауда немесе қорада азықпен және сумен инвазиондық сатыдағы жұмыртқаларды жұтады. Кейбiр жағдайларда олар аралық иелерідi жұтып зақымдалады. Мысалы, иттер инвазиялық бүргелердi жұтып дипилидиозбен зақымдалады, ал қойлар – кенелердi жеп мониезиозбен аурады. Контакты жолы – паразиттер ауру малдан сау малға, бiр-бiрiмен араласқанда (контакт) немесе атсайман, күту заттары, қызмет көрсету адамдармен, кемiрушiлер арқылы жұғады. Бұл жолмен жануарлар қышыма, трихомоноз, биттеу ауруларын жұқтырады. Терi арқылы – анкилостоматида және бөгелек дернәсілдері белсеңдi енедi, қансорғыш бунақаяқтылар арқылы пироплазмида, трипаносома, парафилярий және басқа паразиттердi жұқтырады. Жәндiктер кеңсiрiк қуысы және көз арқылы эстроз, ринэстроз, телязиоз және басқа инвазиялық ауруларымен зақымдалады. Қарын іші (внутриутробный) – кейбiр паразитарлық аурулардың ұрықтары (мысалы, неоаскаридоз, токсокароз) плацента арқылы аналық организмнен iштегi төлге енедi. Трансовариальдi жолы немесе инвазияны жыныс торшалары арқылы жұқтыру – бiрiншiден алғашқы ие ұрығына дейiн жұмыртқалар арқылы жұқтыру; осылай иксод кенелер денесiнде ауылшаруашылық жануарлардың көбі пироплазмида қоздырушыларын жұқтырады.
Инвазиялық аурудың барысы. Инвазияның экстенсивтiгi және интенсивтiгi. Инвазиялық аурулардың барысы көптеген факторларға – паразиттiң түрiне, биологиясына, инвазияның интенсивтiгiне, жануардың физиологиялық жағдайына тәуелдi болады. Сондықтан, осы көрсетiлген себебтерге байланысты паразитарлық аурулардың жiтi айқын клиникалық белгілерін және субклиникалық (белгiлерi айқын көрiнбейтiн) Клиникалық белгілерін анықтауға қиын. Күйiстiлердiң iшек нематодоздары кезiнде инвазияның латенттiк (latentis – жасырын) түрі орналасқан. Осылай, семiздiгi жақсы қозылардың күзде диктиокаулюс дернәсілдерімен зақымдалуы шажырқай, сөл бездерiнде паразиттiң тоқтауымен аяқталады. Бiрақта, ерте көктемде сапалы азықтың жоқтығынан, өтпе желдің әсерінен және тағыда басқа терiс факторлардың дернәсілдер иесiнің нақты барьерлері арқылы еркiн өкпеге өтiп диктиокаулез ауруын тудырады. Биязы жүндi қойларда қышыма күз-қыс кезеңiнде жiтi түрде дененiң үлкен бөлiктерiн зақымдаумен өтедi, бiрақта жазда жақсы жайлау болғаннан және күн сәулесi молшылығынан бұл инвазия жасырын өтеді. Көптеген паразиттарлық аурулар айқын емес, клиникасы белгiсiз, созылмалы түрде өтедi. Жануарлардың паразиттермен зақымдалуы туа біткен немесе жүре пайда болған иммунитетке, табиғи резистенттiлігiне, түрiне,
тұқымына, жасына, бағу және азықтандыру жағдайына байланысты болады. Жануарлар бiр жайлауда әрбiр мерзiмде паразиттiк организмдерiмен бiрдей
емес және солардың түрiмен зақымдалады. Сол үшiн паразитологияда келесi
түсiнiктердi қолданады. Инвазияның экстенсивтiгi (ИЭ) – бүкiл зерттелген мал басынан зақымдалған жеке организм санын пайзбен есептеп көрсету, мысалы, гельминтокопрология кезiнде 100 мегежiннiң онында ғана аскарида жұмыртқалары табылады, ендеше ИЭ 10 % тен болады. Инвазия интенсивтiгi (ИИ) жануарды сойып ашып паразиттiң белгiлi түрiнің санын айқындау және данамен бағалау. Осылай, iрi қараның бауырын сойып ашып қарағанда 10 фасциола табылса, ИИ 10 % болады [63, 50-54 б.].
Гемонхоз қоздырғышы – Haemonchus contortus ғылыми әдебиеттерге шолу және тәжірибелік жұмыстар. Ғылыми шолу мен тәжірибелік жұмысты көптеген отандық және шетелдік зерттеушілердің (Р.С. Шульц, Н.Н. Шихобсиова, 1935; Н.П. Шихобалова, 1950, 1967; Н.П. Шихобалова және Е.С. Лейкина, 1966; В.С. Ершов 1966, 1967, 1968; М.И. Наумычева,1967; N.H. Kent,1963; E.J.L. Soulsby, 1963, 1966, 1970, T. Vamanata,1966 және тағы басқалар) көрсетілгендей иммунологиялық әдісті пайдаланып құрт аурулардан күресу және тоғышарлардың биохимиялық, физиологиялық процестерді зерттеген. Әдістерді жетілдіру мен одан жасалынған антигендерді стандарттау.
Осы мәселені тек қайталау арқылы иммунохимиялық анализбен тоғышарлардың антигендік структурасын анықтайды. Зерттеу обьектіге тоғышар тудыратын құрттарды алды. Төменгі отряд Strongylata, Trichostrongylidae тұқымдасына жататын, қоздырғышы Heamoncһus Contortus қойларда тоғышарлық етеді. Осыдан тудыратын ауру ауыл шаруашылығына экономикалық зиян келтіреді. Қазіргі уақытқа дейін серологиялық әдістермен диагностикасы және иммунопрофилактикасы жоқ. Зерттеудің мақсаты: Haemoncus Contortus-тың антигендік құрылымын бағалау, антигенде компонеттердің спецификалық түрін айқындау үшін экстрактарды қолдану яғни, осы дайындалған тоғышарлардан гемонхоздың серодиагностикасын анықтау.
Жоғарыда айта келе, мынадай міндеттерді алға қойды:
1. Гемонмонхустардың антигендік құрылымын зерттеу;
2. Құрттардың осы түріне антигендік иммунохимиялық анализ жүргізу;
3.Гемонхустың және оны комплекті түрде шалдыққандардың кейбір иммунитетті құбылысын зерттеу;
Тәжірибелік иммундалған экстракты 14 қоян және Haemoncus Contortus-ты экспериментальды жолмен жұқтырған 24 қой алынған. Иммунологиялық зерттеуге – 1300, соның ішінде биохимиялыққа – 16, иммуноэлектрофоретикалыққа – 28 және серологиялыққа – 1256, қойлардың ұлтабарын ашып-жару зерттеу жүргізіледі. Гемонхустардың экстрактарын W.C. Hyner, E.L. Kyff (1964); H. Lvtrup-Rein (1966); M.Z. Griffin, R.P. Cox, N. Grujie (1967); әдістерімен алынады. Фосфатты буферлік ерітіндісін (рһ 7,2- 7,4) қолдану арқылы және 0,25%-тік детеренттритон х-100 ерітіндісі схемасы бойынша. Қоянға иммундеу жүргізу екі схема бойынша KuO- Ching Vuan (1967) әдісі үстінгі коньюктивасының қабағының астына кезектесіп оң жақ және сол жақ көздерге үш күнге үш күндік кезеңге үзіліс арқылы үш күн қойып енгізеді. Екінші әдісте антигенді көктамыр ішіне егілді. Бүкіл циклда әрбір иммунделген антисыворатканы 24 қойдан алынды, әр жастағы. Қора жайда ұсталған саулық қойлардың көңдерін тазартып, 3%-тік хлорлық йод немесе ортохлорфенол ерітіндісімен қабырғаларды дезинфекцияланады. Қойларды емдеу ретінде:

  1. Проминтик – 0,23г 1кг тірі самаққа бір рет;

  2. Пеперазин – 0,5г 1кг тірі салмаққа – екі рет;

  3. Нафтамон – 0,5г 1кг тірі салмаққа – үш рет;

Тиабендазол – 0,1г 1 кг тірі салмаққа – екі рет келесі нәтижелі дегельминтизация жүргізілді, қырқумен қатар ұрғашы қойларды 3%-тік нафтолизол және 0,25%-тік гексахлоран ерітінділеріне түсіру. Қозыларға пішенмен және концентраттармен азықтандырады, жұмасына бір рет малдардың нәжісін алып трихостронгилят жұмыртқасына тексерілді. жоғарыда көрсетілгендей ұлтабардың кілегейлі қабықтарынан алынған жартылай жетілген құрттарды өсіру арқылы гемонхустың инвазиялық балаңқұрттарын табу. Гемонхустың инвациялық балаңқұрттарын физиологиялық ерітіндісімен жуып екі тәулікке температурасын 37˚С градусқа ұстады. Қойдың стерилденген нәжісін шыны банкаға 10 күндей 10-15 ̊С градусқа қойып, термостатқа өсіреді. Инзазияланған балаңқұртты микроскопппен анықтады. Жартылай жетілген Haemoncus Contortus антигендік құрылымын білу және гемонхоз кезіндегі, иммунды динамикасын зерттеу. Қойларға зерттеу жүргізілген. Ухтерни әдісімен иммунодиффуздық реакция қойылды. Оның негізгі әрбір компоненттің қозғалғыштығын айқындау [65, 39-46 б.].
Нәтижесінде мен талқылаулар. Жартылай жетілген экстракты гемонхустарды анализдеп, жоғарыда жазылып алынған әдістердің белоктық шығуы құрғақ самағына есептей келе қорытындыға келінді. Белокты экстрактыланған концентратты әдісте Haemoncus Contortus – 36,1-38,2% жеткен. Гемонхусты экстрактыда – 19 белокты фракция, бұл әр түрлі белокты қосылыстардың салыстырмалы проценті және электрофоретикалық салыстырмалы қозғалғыштығын көреміз. Басқа фракциялардан қарағанда, бірінші фракциясының экстракциясының орналасуы кальраушаның шекарасында гемонхустар жайғасқан және басқа да компоненттер қосылған. Салыстырмалы электрофоретикалық коэфиценттік қозғалғыштығы 0,97-ге жеткен. Шеттері анық интенсивті боялады. Гемонхустың жартылай жетілген формасы даму процесі барысында белокты спецификалық түрімен қатар топтық-спецификалық түрі антогенездік даму сатысымен ерекшеленеді. Тәжірибенің қорытындысы көрсетілгендей 80 мг-нан егіліп жұқтырған қояндарда, яғни егілгендерде преципиталынған сарысу жоғары титрленген және кең спектрлі антиденелер алынды. Сонымен қатар гемонхустың экстрактысында 8 антигендік компоненттер мен электрофоретикалық қозғалғыштығы 0,900; 0,714; 0,642; 0,485; 0,420; 0,529; болды.
Г.В. Соссипатровпен бірге атқарған тәжірибесінде гемонхустың остертагиямен күйзелісті дамуы бір малдың организімінде, яғни ұлтабардың пилорикалық бөлігінде гемонхуспен остертагияның аралас инвазиялық түрі байқалды. Гемонхозбен шалдыққан қойдың кейбір биохимиялық және морфологиялық өзгерістері. Қанның биохимиялық және морфоогиялық көрсеткіштері тоғышарларды (эритроциттің осмотикалық резистенттілігі, қанның сілті қоры, хлоридтің, индиканның және тағы басқа) зерттеумен айналысқан: А.А. Альбинекая, В.Н. Неклюдов, В.А. Холощанов 1952; В.Н. Неклюдов, В.И. Мойсеева, Н.Н. Альбинская, Д.С. Доктуров, Л.Г. Шуки, В.А. Шубин, М.И. Яригина 1956 жылдары. А.А. Лысенконың нефелометрия әдісімен жалпы белокты, альбуминдерді және глобулиндерді зерттеді. Бірақ қазірге уақытқа дейін гемонхоздың патогенезі толық зерттелмеген. Тағы да жеткіліксіз зерттелгені минералды, белокты алмасуы, белсенді ферментативтік жүйесі және зат алмасуы процесінің емдік дегельминтизация кезінен кейінгі өзгешелігі. Бұл негізінде аурудың клиникалық белгілерінің динамикасын зерттеуде қандағы кальцийдің мөлшерінің өзгеруі, периоксидаза мен каталазаның белсенділігі гемонхуспен шалдыққан немесе экспримент түрінде жүргізілген қозылардың қанының морфоогиялық құрамы және гемоглобин көрсеткіші арқылы байқалды [60, 60-69 б] .
Инвазияның балаңқұрты эксприменталдық түрде жұқтырған қозыларды стерилденген қойдың нәтижесінде 26-28˚С градуста өсірілді. Температура
6-8 ̊С-та градуста бір айға жуық сақталған. Балаңқұрт инвазиялық сатыға жеткенше А.Е. Житкова әдісімен балаңқұртты өндіріп өсірілді. Малдарды жұқтыру жолы ішкі мес қарындық және ауыз қуысы арқылы инвазиялық балаңқұртын енгізді. Бірінші және екінші тәжірибелік топтағы қозыларды төрт зерттеу кезеңге: бірінші кезең – жұқтырғанға дейін, екінші кезең – жұқтыртылған уақытпен паразиттің жыныстық жетілуі; үшінші кезең – жартылай жетілген гемонхустың паразиттелуі; төртінші кезең – дегельминтизациядан кейін. Бірінші кезеңде жеті күн ішінде үш рет қан тексерілді. Екінші кезеңде төрт рет тексеру. Үшінщі кезеңде қанды үш рет жеті күн аралығында. Төртінші кезеңде жеті күн ішінде екі-үш рет қан тексерілді. Тәжірибелік қозыларға фенотиазин 0,5 г/кг дозада дегельминтизация ретінде азыққа қосып беру арқылы жүргізілді.Малдарды тәжірибе аяқталған соң, оларды өлтіріп гельминтологиялық жарып-сойып тексерілді. Нәтижелер мен зерттеу қорытындысы.
Гельминтологиялық зерттеу. Тәжірибеге алынған қозылардың нәжістерін Щербович және Берман әдісімен үш рет тексергенде, құрттардың балаңқұрты мен жұмыртқалары табылмаған. Ал бірінші тәжірибелік топтағы қозыларда 8 мыңға жуық гемонхустың инвазиялық балаңқұртын, ал нәжістерінде біраз странгилят жұмыртқалары 26 күнннен кейін, жұқтырылғаннан кейін 35 күн өткен соң жұмыртқаның мөлшері 20-90 экземплярға дейін бір тамшыда, ал 48 күннен кейін 18-179 – ға дейін экземпляр табылды.
Екінші тәжірибелік топтағы қозылар да 54 мың балаң құрт табылса, ал бір тамшыда стронгилят жұмыртқалары 320-2100 экземплярға дейін 48 күн аралығында табылды. Тәжірибелік топтағы қозыларды дегельминтизация жүргізгеннен кейін олардың нәжістерін тексеру арқылы өлі гемонхустар табылған. Өлі қозылардың ұлтабарын гельминтологиялық сойып қарағанда бірінші тәжірибелік топтағы үш қозыларда 4-5 гемонхуста, ал екінші тәжірибелік топтағы төрт қозыларда 5-13- ке дейін гемонхустар табылды.
Клиникалық бақылау. Бірінші тәжірибелік топтағы жұқтырған қозыларда жалпы жағдайы өзгермеген, дене температурасы, тыныс алуы, тамыр соғысының жиілігі қалыпта болған. Екінші тәжірибелік топтағы жұқтырған қозыларда үшінші күнінде өзгерістер байқалды: мал көп жатып қалған, әрең орнынан көтерілген, азықты дұрыс қабылдамаған, көбінде шөлдеуі жоғарылаған, асқазан – ішек жолдары бұзылуы (іш өтуі) байқалды. Температура көтерілген 39 ˚С градусқа. Дегельминтизация жүргізілген тәжірибелік малдарда 7-14 күннен кейін ішкі аурудың белгілері қалыпқа келді. Somevill зерттеушінің пікірінше инвазиялық балаңқұрт мал иесінің организіне түскеннен кейін коректене бастайды, яғни қанмен коректенеді және қалыпты мөлшерде өнімін бөліп шығарады. Бұдан инвазияланған малдарда анафилактикалық реакция байқалады.
Қанның биохимиялық және морфологиялық көрсеткіші. Екінші тәжірибелік топтағы қозыларда екінші кезеңдегі қанының каталазды белсенділігі төмендеген 1,21-1,12 мг H2O2 дейін және үшінші кезеңдегі 0,92 мг H2O2 болған. Қандағы пертоксидазаның белсенділігі қозыларда екінші кезеңде 27,6- 32,4 секундқа төмендеген. Дегельминтизациядан 14 күннен кейін каталазды және периоксидаза қалпына келінді. Осыдан қарап тәжірибеде көрсетілгендей гемонхоз кезінде организмде тотығу- тотықсыздану процесс бұзылады. Кальций және неорганикалық фосфор. Екінші тәжірибелік малдарда кальцийдің мөлшері төмендеген 11,0-10,8%-ке, ал дегельминтизациядан кейін кальцийдің мөлшері 14 күннен кейін қалпына келді. зерттеудің барысында гемонхозбен шалдыққан қойда кальцийдің және неорганикалық фосфордың төмендеуі барысында байқалмайды. Содан кейін ақырындап төмендейді. Мұның себебі Н.В. Фомина пікірінше малдың организімінде минералды заттардың сіңуінің бұзылуынан туындайды.
Қанның морфологиясын және гемоглобинді зерттеу. Екінші тәжірибелік қозылардың екінші кезеңде эритроциттердің көлемі төмендеген 8,6 - 8,3 млн., одан кейінгілер 7,3 млн- ға дейін. Инвазияланған малдардың гемоглобиндік қосылысы өзгерген. Бірінші тәжірибелік қозылардың гемонхозбен шалдыққанында 8,7-8,1% -ке азайған, қозылардың лейкоциттік мөлшері көтеріліп 7,6-8,3 мыңға артынан 6,8 мыңға дейін төмендеген. Дегельминтизацияланған қозыларды 7-14 күннен кейін қанның гемоглобиндік қоспасының көреткіші қалыпты болған. Тәжірибе кезінде В.С. Ершова пікірінше гемонхоз күрделі мал организмінде өтетін ауруы. Қойларда физиологиялық қалыпты жағдайда болғанмен, клиникалық белгісімен бұзылуы айқындалады.
Эпизоотологиялық жағдайына келетін болсақ, қойдың гемонхозы Қазақстанда және көршілес елдерде кездеседі. Қостанай облысында 1970 жылдан қой басының өсуі 1961 жылмен салыстырғанда 4,5-ке өсті. Қой басының тез өсуі және өнімнің көп мөлшерде беруі үшін жақсы азық базасы болуы керек. Сонымен қатар қой аурулармен күресу шараларды жүргізу. Әр жыдары облыстың қойлары 10%-ке, олардың 1/5 бөлігі гельминтоздардан өледі, әсіресе гемонхоз ауруынан. Облыстың территориясында екі гельминттік эпизоотологиялық зонаға – солтүстік және оңтүстікке бөлінген. Гемонхоздың клиникалық белгілері шаруашылықта байқалған.Бір жасқа дейінгілердегі қойларда инвазияның интенсивтілігі 19 мыңға жеткен. Солтүстік зоналарда он шақты малдарда гемонхозбен шалдыққан. Гемонхозбен шалдығу экстенсивтілігі мынадай: бір жасқа дейінгілер – 30%-ке; 1-2 жастағылар 12%-ке; екі жастан жоғары жастағы – 40%-ке; оңтүстік зонада бір жасқа дейінгілер - 50%-ке; 1-2 жастағылар - 100%-ке; екі жастан жоғарылар – 60%- ке жеткен. Қисық сызықты динамикасы гемонхозды сәуір-мамыр айында жоғары шегіне жетеді. Маусым айында азайып, тамыз айында клиникалық белгілері тоқталады.
Шығыс Қазақстан облысы Семей өңірінде 1968 жылы П.П. Осиповтың зерттеуі бойынша гемонхоз тіркелген 1965 жылдан 1973 жылдар аралығында Бесқарағай, Барадулиха және Жаңа Семей, Жарма аудандарының шаруашылығында жас төлді қойлардың эпизоотиясы өлім-жітімі жоғары болды. Жылдан – жылға дейін ілгері дамуы Семей облыс территориясына тарала бастады, малдардың клиникалық белгілері мен аурудан өлген малдың саны өсе берді. 1969жылы гемонхоздың энзоотиясы күшті қарқынды болды.Осы Семей өңіріндегі төрт шаруашылықта жаңа туған қозыларда гемонхоз байқалған. Ал 1973 жылы он шаруашылықта жаңа туған қозыларда энтерит және ащы ішекте қабыну байқалады. Өлім-жітім 70-90%-ке жетті.
1973жылы тамыз айында гемонхоздан жоғарыда айтылған шаруашылықлықтарда 800-1300- ге дейінгі жуық жас төлдерден айрылған. Қойдың А.М. Рубцова (1940) пікірінше гемонхозбен шалдықпайды делінген. Бірақ, кейбір ғалымдардың мағлұматына сүйенсек Н.Т. Қадыров (1959); Ч.Д. Никольского (1963); П.П. Осипов (1973) олардың өз пікірі қалыптасқан.
Гемонхустар гематофагтар, яғни қанмен коректенеді. Нематодирозбен бірінші орында тұрған күрделі клиникалық белгісімен өлім – жітіммен өтетін ауру. Басқа елдерде қой шаруашылығының дамуы, соның ішінде каракульды тұқымдыларда әр түрлі қой аурулар кедергі жасайды. Өзбекстанның каранулды зоналарында асқазан- ішекті жұмырқұрттар кездеседі, әсіресе гемонхоз. Жоғарыда айтылған мақсатта асқазан-ішекті жұмырқұрттарына эффектілі күресу шараларын каранкулдық шаруашылықта тиімді жүргізу. Бұл мақсатта зерттеу жүргізе отырып, келесі сұрақтарды қарастырылды.
1. Өзбекстанның каракулдық зоналарда асқазан немесе ішек-қарын жұмырқұрттарының негізгі эпизоотологиясын және жайылу көрсеткішін айқындау.
2. Нәтижелі ұйымдастыру қойға қолайлы дегельминтизация әдісін шаракулды шаруашылыққа тиімді қолдану.
Өзбекстанның каракулды зоналарында малдарды екі әдіспен зерттеуі. Толық гельминтологиялық әдіс ішек- қарын жолдарын (ұлтабар, тік ішек және тоқ ішектің бөліктерін) классикалық әдісі Скрябиннің (1928), екіншісі гельминтоларвоскапиялық, яғни қойдың нәтижесін Берман- Орлов әдісі арқылы Я.Д. Никольский (1961) зерттеген. Толық гельминтологиялық әдісімен жару арқылы 85 қойдың ішек- қарын жолдарын тексерілді. Гельминтоларвоскопия әдісімен әртүрлі жастағы қойлардың нәжісінен 2636 сынамалар алынды. Осы 85 қойдан 46086 экземпляр жұмырқұрттар жиналды, олардан 4 тұқымдасы, 11 туысы және 18 түрі анықталды. Өзбекстанның каракулдың асқынған зоналарда гемонхоз қоздырғышы (ИЭ = 58,8%; И.И. = 37,98 экземпляр) барынша кең тараған. Бұны гельминтоларвоскапиялық әдісімен қой нәжісімен алынған сынамалардың нәтижесінен алынған сынамалардың нәтижесі. Өзбекстанның каракулды қойлардың ішек- қарын жұмыр құрттарының өзіндік маусымдық ерекшелігі бар. Инвазияның жоғарғы шегі қой гемонхозында көктем айында, ал төменгі шегі күз айларында байқалады.
Инвазияның интенсивтілігі, гемонхтардың Өзбекстанның каракулды шаруашылықтарда қойдың жас ерекшелігіне қарай жоғарылайды. Маусымдық динамикасы гемонхтармен инвазияланған қойларда шарықтау шегі көктемде жоғарылайды. Патогенезі. Ұлтабарға балаңқұрт ауыз арқылы шөппен, сумен организмнің иесіне түседі. Онда балаңқұрт ұлтабардың кілегейінде 17-20 күн аралықта дамиды, имаго сатысына айналғанға дейін. Гемонхустар ұлтабар қарынның кілегей қабығын зақымдайды, асқазанның функциясы бұзылып қабыну процесін дамуына және капиярлы қанталауына әкеп соқтырады. Уланудың әсерінен паразиттің организмде тіршілік ету қабілеті арқылы патоморфологиялық және патофизиологиялық өзгеруі бүкіл мүшелерде байқалады. Яғни қан түзуші органдар, эндокринді бездер, жүйке жүйесінде құрылымы да өзгереді. Гемонхустар иесінің қанымен коректенеді, осыдан барып қан аздық немесе анемияға ұшырайды [64, 39-43 б.].
Патоморфологиялық өзгерістер. Өлекседегі өзгерістерде ең бірінші қан аздық және өлексенің өте арықтауы көзге түседі. Құрсақ және көкірек қуысында сарғыш түсті сұйықтық байқалады. Мукозаның өзі жиі нүктелі қанталауларға ұшыраған, ісінген, қызарған. Кілегей қабықтың жұқа бөлігінде әсіресе ішекте катаралды – геморагиялық қабыну жағдайында болады. Сирек түйіршікті нефроз байқалады. Осындай белгілер бүйректе бірнеше рет ұлғаяды, түсі ақшыл – қоңырқай, паренхимасы біраз жұмсарған.
Бұлшықет аралық дәнекер ұлпасы сулы немесе серозды домбығу, жүрек бұлшықет талшығында белокты дестрофия, сондықтан миокардтың талшықты структурасы тегіс бауыр паренхимасы атрофияға, жұлын мен бастың атрофияға және дистрофияға айналған. Эндокринді бездерде, қан түзуші органдарда өзгеріске ұшыраған.
Ем ретінде:
1) Нафтамон 0,3 – 0,5мг/кг суға езеді 1:10 қатынаса ішкізеді.
2) 1,5%-тік хлорофос 10мл/1кг салмаққа ішкізеді.
3) Нилверм 15мг/1кг 10% су ерітіндісінде суға езіп ішкізеді.
КазНИВИ жағымсыз шаруашылықтарға имеголық сатысында қойларға дегельминтизация Қазақстанның оңтүстігінде ақпан, наурыз, қазан айларында, оңтүстік – шығыста ақпан, сәуір және қазан айларында, солтүстікте – наурыз, маусым және қыркүйек айларында жүргізіледі. Жайылымға шығарар алдында қой стронгилятозына химиопрофилактикалық жұмыс жүргізеді. Малдың азығына қосу арқылы.

3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ

3. 1 Зерттеу материалдары мен әдістері


«Қонысбай» шаруа қожалығының гельминтологиялық жағдайын бағалау үшін ас қорыту жолының стронгилятоздары мен гемонхоздың қоздырғыштарын жаз және қыс мезгілдерінде жайылымдарда алынған зерттеу материалдары қолданылды. Зерттеу материалдары ретінде топырақ сынамалары, су және топырақтың бетінде жатқан қойлардың құрғақ фекальды массалары алынды. Топырақ сынамасын жер бетінде және 5 см тереңдікте алынды, шөптер - өсімдіктердің түріне байланысты 10-30 см биіктікте. 150-200 г мөлшерде сынамалар алынып, зерттеулер жүргізілді ай сайын гельминтоовоскопия және гельминтоларвоскопия әдістері: флотациялық Фюллеборн , Г. А. Котельникова, A. M. Хреновтің (1974); Бермана; И. В. Орлова қолданылды.


«Қонысбай» шаруа қожалығында қойлардың гемонхтармен зақымдануының маусымдық және жас динамикасы мезгіл сайын алынып отырған сынаманы зерттеу арқылы анықталды.
Сыртқы орта объектілерін зерттеу кезінде сынамаларды алу әдістемесі. Сынама алу жолы төмендегідей : қой отары тұрағының орталығынан массасы 200 г 5 см дейінгі тереңдікте, 4 сынама алынды. Мұқият араластырамыз және араластырғаннан кейін , жалпы массаның 4- тен бірін алып тастау арқылы сынама көлемін 50 грамға жеткізіп, зерттеу үшін зертханаға жеткіздік. Келесі сынамалар алу кезінде диагональ бойынша сынаманы алудың бірінші орнынан қашықтықты қатаң сақтай отырып алынды.
Жайылымдар-маршруттық әдістермен зерттелді. Гемонх қоздырғышымен зақымдану көздері, яғни қойлар су ішетін суару орындары, топырақтың жай-күйі зерттелді. Алементарлы жолмен гемонхозбен зақымдану көрсеткіштері бойынша жануарлар санын есепке алу.
Гельминтоздардың диагностика әдістері. Ауыл шаруашылық және жабайы жануарлардың көптеген гельминтоздарында емдік – профилактикалық шараларын өткізу алдында ауруға балауын уақытында қою керек. Гельминтоздардың диагностика әдістерін екі топқа бөледі: тірі кезінде және өлгеннен кейінгі кездегі, одан басқа гельминтоздарды және инвазиондық жұқпалы ауруларды ажырату балауын білу керек.
Диагностиканың негізгі әдістері – зертханалық зерттеулер. Жиі нәжісте, несепте, бөліндіде (өтте), ұлпаларда (қанда, бұлшық етте), мүшелерде (тері кесігінде), пунктаттың және абсцесстің сұйығында гельминтоздардың қоздырушыларын, жұмыртқаларын және дернәсілдерін табуға болады. Маңызына байланысты зертханалық зерттеулерді гельминтоовоскопиялық, гельминтоларвоскопиялық және гельминтоскопиялық зерттеу әдістеріне бөледі.
Гельминтоовоскопиялық зерттеу әдістері арқылы экскретте, секретте және қарында көп паразиттік құрттар жұмыртқаларын табуға болады. Гельминттердің дернәсілдерін (диктиокаул, мюллерий және т.б.) табу үшін гельминтоларвоскопиялық зерттеу әдістерін қолданады. Осы зерттеулерді өткізу үшін Берман-Орлов және Вайда әдістерін пайдаланады. Нәжісте гельминттерді немесе олардың мүшелерін табу үшін гельминтологиялық зерттеулерді қолданады.
Гельминтоздардың тiрі кезіндегі диагностика әдiстерi. Жануарларда гельминттердi клиникалық диагностикалау барлық жағдайда мүмкiн болмайды, себебi түрлi аурулардың симптомдары бiрдей, ешқандай спецификалық белгiлерi болмайды. Ондағы өзгерiстер гельминтозды емес аурулардың симптомдары болуы мүмкiн. Осыған байланысты гельминтоз диагностикасы зертханалық анализдiң спецификалық әдiстерiмен өткiзiледi.
Паразитарлық құрттар мал ағзасының түрлi мүшелерi мен ұлпаларын зақымдайды. Паразитарлық құрттардың көптеген түрi асқазан-iшек жолының және қосалқы бездерi (бауыр, ұйқы безi) бөлiгiнде болады. Олар жиi өкпеде, бұлшықетте және қан-тамыр жүйесiнде кездеседi. Зақымдалған жануарлар клиникалық ортаға көп мөлшерде гельминттердiң жұмыртқалары мен дернәсілдерін бөлiп шығарады. Асқазан-iшек жолында, бауырда, бронхтарда болатын гельминттер өздерiнiң жұмыртқаларын немесе дернәсілдерін нәжiспен бiрге клиникалыққа шығарады. Бүйрек және құық зақымдалғанда жұмыртқалары зәрмен бiрге шығарылады.
Паразиттердiң өзiн және оның жеке бөлiктерiн қарауға бағытталған зерттеу әдiсiн гельминтоскопия деп атайды. Гельминт жұмыртқаларын табу үшiн гельминтоовоскопиялық әдiстердi, ал гельминт дернәсілдерін анықтау үшiн гельминтоларвоскопия әдiсiн қолданады.
Гельминтоскопия. Гельминттердi табу үшiн нәжiстi келесi әдiспен байқайды. Нәжiстi сумен араластырып, қосындыны тұндырады. Бiрнеше уақыттан соң судың беткi қабатын төгiп, тұнбаға судың келесi мөлшерiн құяды, сөйтiп бiрнеше рет қайталайды. Осылай бөтен заттың көп бөлiгi жайылып, тұнбада паразиттер мен нәжiстiң ерiмеген ауыр бөлiгi қалады. Содан кейін тұнбаны макроскопиялы және микроскопиялы зерттейдi.
Гельминтоовоскопия. Өңделген жұғынды әдiс – нәжiстi гельминтоовоскопиялық зерттеудiң ең қарапайым әдiсi. Оны кез-келген жағдайда, жануарлардың барлық түрiне қолданады. Оның техникасы келесiдей. Нәжiстiң шамалы бөлiгiн шыны немесе ағаш таяқшамен алып, оны төсенiш шыныға салады да, 2-3 тамшы глицерин мен судың бiрдей бөлiк қосындысын қосады, сосын мұқият араластырады. Қатты бөлiгi жойылған соң, үстiне жапқыш шыныны жауып, микроскөп астында зерттейдi. Глицериннiң орнына кәдiмгi суды алуға болады. Глицерин препаратты мөлдiрлендiредi, соның нәтижесiнде зерттеу оңайға түседi және препараттың тез кеуiп қалуынан қорғайды. Бiр жануарда бiр уақытта 2-3 препарат дайындау ұсынылады. Бұл әдiстiң кемшiлiгi, әлсiз инвазияда терiс нәтижесiнiң үлкең пайызын көрсетедi. Берiлген әдiспен нәжiстi стронгилидоз, аскаридоз, фасциолез, трихоцефалез және т. б. зерттейдi.
Тұндыру әдiсi. Нәжiстiң шамалы бөлiгiн (5-10 г) судың 10 бөлiктi мөлшерiмен араластырады. Қосындыны металл елек (сүзгiш) немесе марлымен сүзедi де, 5 минут т тұндырады. Осыдан кейiн сүйықтық қабатын төгiп, тұнбаға таза су қосады да, тағы 5 минут тұндырады. Сөйтiп сұйықтықтың үстiнгi бөлiгi мөлдiрленгенiнше қайталайды. Кейiн сұйықтықты төгiп, тұнбадан трематода жұмыртқаларын микроскөппен зерттейдi. Берiлген әдiспен фасциолез және басқа трематодоздарға балайды.
Флотациялы әдiстер. Фюллеборн әдiсi. 10-20 г нәжiстi банкаға немесе 100-200 мл-лiк стақанға салады да, ас тұзының қаныққан ерiтiндiсiнде шыны немесе ағаш таяқшасы мен мұқият ұнталайды (ысқылайды). 1 л суда 400 г тұзды ерiтедi, оны қайнатып, мақта немесе марлы арқылы сүзедi. Ерiтiндiнi суық қалпында пайдаланады; оның тығыздығы 1,2. Ерiтiндiнi ақырын құяды, оған нәжiс қосып отырады. Қосылатын ерiтiндiнiң жалпы мөлшерi нәжiс мөлшерiнен 20 есе көп болады. Содан кейiн сұйықтықты металл сүзгiш арқылы сүзедi де, жарты сағатқа қояды. Осы уақытта жұмыртқалар беткi қабатына шығады, себебi тұздың қаныққан ерiтiндiсiнде тығыздығы жұмыртқаларымен салыстырғанда жоғары болады. Тұндырылған сұйықтың бетiнен металл таяқшамен (1 см артық емес) қабыршақты алып, оны төсенiш шыныға көшiредi де, жапқыш шынымен жабады. Алынған препаратты микроскөппен зерттейдi. Фюллеборн әдiсiн негiзiнен дөңгелек гельминттердiң жұмыртқаларын (аскарида, стронгилида, трихоцефалят және т.б.) және таспа құрттардың кейбiреуiн (тений, аноплоцефалид) табу үшiн қолданады.
Дарлинг әдiсiне тұндыру және флотация процедуралары жатады. Нәжiстi сумен бiрге жартылай сұйық консистенцияға дейiн араластырады да, 3-5 мин центрифугалайды, соңында гельминт жұмыртқалары түбiне тұнады. Пробиркадағы сұйықтықты төгiп, тұнбаға Дарлинг сұйықтығын қосады. Тұнбаны мұқият араластырып, екiншi рет 3-5 мин центрифугалайды. Содан кейiн ғана паразитарлық құрттардың жұмыртқалары тұнбадан бетiне шығады. Металл таяқшамен қабыршақты алып, төсенiш шыныға көшiрiп, жапқыш шыныны үстiне жауып, зерттейдi.
Щербович әдiсiн жоғары тығыздықпен жұмыртқаларды табу үшiн қолданады. 920,0 күкiрт қышқылды магнезияны 1 литр ыстық суда ерiтедi. Ертiндiнi сүзiп, суытады. Зерттеу үшiн стақанға нәжiстiң шамалы мөлшерiн алып, су қосады да, бiрқалыпты өнiм алғанға дейiн араластырады. Араластырғанда осы өнiмдi металл сүзгiш арқылы сүзiп, 1-2 мин центрифугалайды. Осыдан кейiн сұйықтықтың беткi қабатын төгiп, тұнбаға алынған ерiтiндiнi қосады. Тұнбаны араластырып, қайтадан 1-2 мин центрифугалайды. Копрологиялық таяқшамен пробиркадан үстiңгi қабатың төсенiш шыныға алып, үстiне жапқыш шыны жабады да микроскоппен зерттейдi.
Сандық гельминтоовоскопиялық зерттеулер. Копрологиялық зерттеулерде инвазияның интенсивтiлiгiн анықтау үшiн 1 г нәжiстегi жұмыртқаларды табудың сандық есебiн жүргiзедi. Нәжiсте жұмыртқалардың саны көп болса, жануар ағзасында сол гельминттердiң саны да көп болады. Гельминт жұмыртқалары нәжiс массасында бiрдей таралмайды.
Столл әдiсi. 100 грамм қолбаға басында 56 мл су құяды да, клиникалықынан белгiлеп қояды, кейiн 4 мл су құяды да, қайтадан жаңа белгi қояды. Содан кейiн суды құйып алып, колбаға 56 мл 0,14 күйдiргiш натр ертiндiсiн құяды, сондай мөлшерде нәжiс қосады. Себебi сұйықтық деңгейi 60 мл-ге жетедi (4см³ нәжiс), 10-15 шыны түймелердi салады да, бәрiн дұрыстап араластырады. Араластырғаннан кейiн градуирлi пипеткамен 0,075 немесе 0,1 мл қосынды алады, оны төсенiш шыныға қойып, гельминт жұмыртқаларын санай отырып, микроскоппен зерттейдi. 1 см³ (1 г) нәжiстегi жұмыртқа мөлшерiн бiлу үшiн, табылған жұмыртқа санын 200-ге (егер 0,075 мл қосынды зерттелсе) немесе 150-ге (егер 0,1 мл қосынды зерттелсе) көбейтедi.
Гельминтоларвоскопиялық әдіс диктиокаулез, мюллериоз, протостронгилидоз және тағы басқа күйiс қайыратындардың асқорыту жолының стронгилятозын балау үшiн қолданады.
Берман және Орлов әдiсi. Нәжiс сынамасын (10 г) Берман аппараты воронкасына металл торда немесе марлыда оралған күйiнде салады. Алдын-ала воронкаға бөлме температурасында суды құяды. Сынамамен толтырылған аппаратты бөлме температурасында 3-6 сағатқа қалдырылады. Осы уақытта диктиокаулюс дернәсілдері сынамадан сұйықтыққа жылжып шығады да, түтiк бойымен пробирка түбiне түседi. Сосын абайлы резеңкелi түтiктен ағытып, жылдам қозғалыспен, тұнбаны араластырмай әр пробиркадағы сұйықтықты тұнбаға дейiн төгiп алады (суды пипеткамен сарып алуға болады). Пробиркаларды штативке қояды. Тұнбаны араластырғаннан кейiн төсенiш шыныға құяды да, кiшi өлшемде микроскөппен қарайды. Нематода дернәсілдері қозғалмалы, оңай байқалады. Берман аппаратында воронка орнына сынама салатын түбi тiлiнген резеңкелi алмұрт қолдануға болады. Соларға гельминтологиялық пробирканы жалғайды немесе Мор қысқышымен жабады.
Гельминттердің өлген кездегі диагностикасы. Гельминтоздардың өлген кездегі диагностикасы жануарлардың мүшелері мен ұлпаларында гельминттердің әртүрлі дәрежеде дамуын анықтауға тұжырымдалған. Гельминттер жануар организімің бүкіл мүшелері мен ұлпаларында паразиттейді. Сондықтан жиыны және келешекте оларды анықтау сойып-ашудың ерекше әдістемелерімен қамтамасыз етіледі, олар өлексені қалыпты патолого-анатомиялық сойып-ашудан ерекшеленеді. Толық гельминтологиялық сойып-ашудың әдістемесі академик К. И. Скрябинмен жетілдірілген.
К. И. Скрябин бойынша толық гельминтологиялық сойып-ашу және толық емес гельминтологиялық сойып-ашу болып бөлінеді. Скрябин бойынша толық гельминтологиялық сойып-ашу – ең сенімді әдіс, жануарға жұқтырылған, бүкіл гельминттердің сандық жыне сапалық есеп жүргізуге жағдай жасайды. Бұл әдіс келесіден тұрады: өлексені терісінен алып тастағаннан кейін тері асты клетчатканы ұқыпты қарап, содан кеуде және құрсақ қуысын ашып, асқорыту, тыныс алу, қан тамырлар, несеп-жыныс және т. б. жүйелердің бүкіл мүшелерін алады. Осы немесе басқа жүйенің мүшелерін алып, бөлек зерттейді, дәйектілік жуу әдісін қолданады. Бүкіл трубкалы мүшелерді ұзынынан сойып-ашады, құрамын тазға, шелекке немесе банкаға (мүшенің мөлшеріне байланысты) салып, кілегей қабықтардан қырынды жасап, кейбір кезде сойып-ашқан мүше қабырғасың компрессориумның астында қарайды. Паренхиматозды мүшелерді (бауыр, өкпе, ұйқы безі, бүйректер және т. б.) бөлек ыдысқа салып, детритке айналдырып (фарш), қолмен үзеді немесе пышақпен немесе қайшымен ұсақ кесектерге кеседі. Детрит, қырынды, мүше құрамын сумен немесе физиологиялық ерітіндімен жуып, дәйектілік жуу әдісін қолданады. Алынған материалдарды аз порциялармен бірінші қарайды, содан кейін ақ кюветтерде немесе Петри табақшаларда қара және ақ фонда зерттейді. Ірі гельминттерді визуальды таңдап, ал ұсақтарын – 8-10 рет үлкейтетін қол лупа көлегімен таңдайды. Гельминттерді тек кисточкалармен немесе арнайы инелермен жинайды, бірақ пинцетпен немесе қолмен алмайды. Осы немесе басқа гельминттің тұрған орынның нақты мәліметтерін білу керек болса бөлек мүшелерге толық гельминтологиялық зерттеуді өткізеді. Егер мысалы, фасциолез кезінде тек бауырды, диктиокаулез кезінде - өкпені, дрепанидотениоз кезінде толық емес гельминтологиялық сою арқылы зерттейді. Бұл әдіс тәжірибелі, жайлы және жеткілікті нақты болып саналады.
Толық емес гельминтологиялық сойып-ашу – жеңілдету гельминтологиялық сойып-ашу, осы процесс кезінде мүшелермен ұлпалардан тек ғана бөлек, бірден мөлшерімен көрінетін гельминттерді алады. Мұндай сойып-ашу гельминтоздардың диагностикасында және де мұражай материалдарын алу үшін көп мағынасы бар[61, 32-43 б.].

3.2 «Қоныспай» шаруа қожалығындағы қой гемонхозының таралу деңгейін гельминтокопрологиялық зерттеу әдісімен анықтау


Нәжісті копрологиялық зерттеуге жинау мақсаты, ерекшеліктері.


Гельминтокопрологиялық зерттеу – асқазан-ішек қызметін бағалауға мүмкіндік береді. Жануарлардың ас қорыту жолының гельминтоздарын анықтау үшін клиникалық, паразитологиялық, патоморфологиялық жəне эпизоотологиялық критерийдің толық кешенің басты назарға алынады. Гельминттердің көбісінде, ереже түрінде, клиникалық белгілері мінессіз өтеді. Өте жиі тыныс алу жəне асқорыту жолының қызметі бұзылуы, өсіп-өну тоқталуы, жүдеу, өнімділігі төмендеу байқалады. Сондықтан гельминтоздарға соңғы диагноз лабораторлық зерттеулеріне негізделінеді жəне ашып сою нəтиже арқылы қойылады.
Паразитологиялық деректер малдың организмінде гельминттерін, немесе олардын бөліктерін, жұмыртқаларын және бөліндіде (нәжісте, қанда, кілегейде) дернәсілдерін табуына негізделінеді. Паразитологиялық деректерін алу үшін әртүрлі әдістерді қолданады: тірі және өлген, ларвоскопиялық және овоскопиялық (сандық және сапалық). Гельминтозға балау қою кезінде паразитологиялық деректерінің маңызы өте зор.
Нәжістің жалпы анализі нәжістің физикалық қасиеттерін тексереді . Жалпы талдау үшін нәжісті құрғақ, таза шыны ыдысқа жинайды. Нәжісті бөлінген уақыттан бастап 8-12 сағат аралығында зерттеу керек.
Нәжіс тоқ ішекте түзіледі және қорытылмаған, негізінен өсімдік клетчаткасынан тұратын қалдықтардан тұрады. Нәжісте тірі және өлі микробтар болады. Нәжістің құрамы тағамның сипатына және ас қорыту жолының қызметіне байланысты.
Іш құртының жұмыртқасын анықтауға нәжісті алудың маңызы. Гельминтоз (грек – helmins – құрт, гельминт) – кең таралған паразитарлы ауру. Гельминттер дегеніміз — адам мен жануарлар денесінде паразиттік өмір сүретін құрттар. Осы құрттардың шақырған аурулары гельминтоздар деп аталады. Гельминттер улы заттар бөлу арқылы әртүрлі аурулы жағдайларға ұшыратады: ішегінің қызметін бұзады, тері аурулары пайда болады, зат алмасуын бұзады, организмде аллергия тудырады, гельминттер көбейіп кетсе ішек түйілуі мүмкін, анемия, қалтырау (қызба), невр жүйесіндегі өзгерістер пайда болады. Жануарлар арасында гельминтоздардың геогельминт түрлері жиі кездеседі. Сондықтан да құрттардың түрін анықтау үшін нәжісті лабораториялық зерттеуге жібереді. Клиникалық оның маңызы – гельминттерді (глисты) тексеру. Паразиттік құрттарды, бір топ ауруларды шақыратындар гельминтоздар.
Қорғаныс күштерінің комплекстері нашарлауы гельминттер токсикалы, токсико-аллергиялық құбылыстар шақыруы (аскаридалар,трихинеллала) ішектің шырышты қабатын бұзып жарақаттап қан ағызуға әсерін тигізеді.
Қан ағулар анемияға соқтырады, парогенді микробтардың ішектегі қанға кіруіне жағдай жасайды, ішектің ішкі қуысын жабады, бауырдың шығару өзекшелеріне ұйқы без өзекшелер, аскаридалар жатады.
Барлық гельминттер ішекте коректік заттарды пайдаланады, бұл жалпы ауырсынуды шақырады, авитаминозға әкеліп соқтырады.
Нәжістің жалпы анализін анықтау барсында нәжістің физикалық қасиеттерін тексереді, химиялық және микроскопиялық зерттеулер жүргізеді. Жалпы талдау үшін нәжісті құрғақ , таза мүмкін болса, шыны ыдысқа жинау қажет. Нәжістің тексеру мақсаты ас қорыту мүшелеріндегі патологиялық, өзгерістер болса, және басқада ауруларға күдік болған жағдайда.
Түрлік құрамды зерттеуде басты назарымыз ішек стронгиляттар ауруларының жекелеген түрлерінің патогендігін және олардың таралу дәрежесі анықтауға бағытталды. Ең алдымен біздің зерттеулер Haemonchus тұқымының өкілдерін, атап айтқанда Н. contortus-ды егжей-тегжейлі зерттеуді ұсынды, себебі біз бірнеше рет қойлардың гемонхозбен инвазиялануының жоғары дәрежесіне осы ауру бойынша қолайлы деп саналған шаруашылықтарда кездестірдік.
Әр түрлі жастағы қой нәжісінің сынамаларын зерттеу нәтижелері қорытындылай келе гемонхты гельминттермен инвазияланаған ұсақ қара мал саны жоғары. Қойдың асқазан – ішек жолдарында Haemonchus contortus-ты анықтау нәтижелері бір жасқа дейінгі жас малдардың гельминтозға экстенсивтілігі 26,6 пайызды құраса, ал 1 мен 2 жас аралығындағы қойларда 22,5 пайыз, екі жастан жоғары қойларда бұл көрсеткіш 15,4 пайызды құрайды.
Әр түрлі климаттық, ландшшафтық зоналарда орналасқан шаруа қожалықтартарында көрсеткіш бірдей емес. Шаруашылық аумағына тән табиғат ерекшеліктері қоздырғыштың жұмыртқалары мен дернәсілдерінің дамуына әсер етеді.
Жаз мезгілінде аймақтың жылы климаты гельминттердің кең таралуына мүмкіндік туғызады. Ал, қыстың аязды күндері гемонх жұмыртқаларының өсуі мен дамуын тоқтатады немесе көп бөлігін жойып жібереді. Алайда, ауа – райының қолайсыздығы гемонх жұмыртқаларын дамуына кедергі жасаса да, қора - жайдағы ылғалдық мөлшерінің жоғары болуы, тұрып қалған сулар жануарлардың қайтадан жаппай ауруға ұшыратады.
Қойлардың гемонх қоздырғышы Haemonchus contortus – пен алементарлы жолмен жайылымда коректенгенде немесе суаттардан су ішкенде азық арқылы жұғады.
Гемонхоз кезінде эпизоотиялық жағдайды бағалау гемонхтардың жұмыртқалары мен дернәсілдерінің инвазиялық сатыға дейін дамуы табиғатта ауа температурасы 8-10°С төмен болғанда жүзеге аспайды . Бұл кезеңді қазан-қараша мен наурыз-сәуір айлары құрайды . Мамыр айынан қыркүйек айына дейін ауа температурасы 17,6-23,6°С дейін жоғары болғанда гемонх жұмыртқалары мен дернәсілдер дамиды. Гемонх личинкары өсіп, инвазиялық сатыда жануарларды жұқтырудың көзі бола алады.
Инвазияға жетпеген Н.contortus жұмыртқалары мен дернәсілдер дала жағдайында қоршаған ортаның температурасы мен ылғалдылығына байланысты 1-27 күн ішінде тіршілігін тоқтатады. Тікелей түскен күн сәулесінде паразит жұмыртқалары нәжіс құмалақтарында, 1-2 күн ішінде өледі.
Гемонхтардың жұмыртқалары мен дернәсілдерінің көпшілігі күзгі және көктемгі салқын, ылғалды кезеңде өзінің тіршілігін сақтайды. Инвазиялық құрттар 37-ден 70 тәулік аралығында тіршілігін тоқтатады. Қысқы мезгілінде ауа температурасы -27-29° С төмендегенде дамудың әртүрлі сатыларындағы гемонхтар жұмыртқасы және личинкалары толығымен жойылады. Қыс мезгілінде қойлардың зақымдануы негізінен қора - жайларда гемонх тасымалдаушыларының есебінен қыстаудан кейін паразиттің жұмыртқаларын қалдыруынан.
Құрғақ ортада гемонхтардың жұмыртқалары мен құрттары дамымайды. Паразиттің жұмыртқалары мен дернәсілдерін дамыту үшін оңтайлы жағдай ылғалдылығы 58-76% нәжіс, 25-30°С температурада. Біздің бақылауымыз кез келген жаста жануарлар Н.contortus жұқтыратынын көрсетті. Бірақ, төлдер ауруға өте сезімтал.
Ылғалды көктемгі және күзгі ауа – райында гемонх жұмыртқасы тіршілігін ұзақ уақыт бойы аязды күнге дейін сақтайды.
Дамуының бірінші сатысындағы гемонх личинкасы сыртқы орта жағдайына сезімтал, 1-10 күн аралығында өмір сүреді. Гемонхтардың инвазиялық құрттары сыртқы орта температурасына төзімді, тіршілігін 37 – 78 тәулік аралығында сақтайды. Жұмыртқа элементтері және инвазионды қоса алғанда, дамудың барлық сатыларындағы Н. contortus личинкалары, құрғақ және дымқыл ортада да ашық түрде қысылмайды қар астында және жерде.
Гемонх жұмыртқасы және личинкаларының барлық даму сатысын қоса алғанда, дамудың барлық сатыларындағы құрғақ және дымқыл ортада да, ашық түрде қар астында қыстай алмайды. Н.contortus тіршілік әрекетін сақтауда ауаның ылғалдылығы және температурана тәуелді. Құрғақшылық кезінде инвазия жаппай қырылады.

3.3 Тұрақты жайылымды қой шаруашылығындағы жануарлардың гемонхтармен зақымдану динамикасы


Қыста және ерте көктемде қора – жайда төлдеу кезінде гемонхпен инвазияланбайды. Қойлар жайылымдық күтіп-бағуға көшкен кезде қарқынды жұқтыруға және инвазияның ауыр түрін жұқтыруға бейім.


Наурыз айында туылған қозылардың гемонх жұқтыруы мамыр айының соңында және маусым-шілдеде 28,0 – 40,0% - ға жетеді. Инвазияның ең аз экстенсивтілігі екі жастан асқан қойлар арасында жазғы кезеңде 10,0 – 22,0%. Күзгі кезеңде, яғни қыркүйек-қазан айларында бұл айтарлықтай 34,0 – 48,0% өседі, бірақ ол төлге қарағанда аз 56,0 – 68,0%. Инвазиясының қарқындылығы төлдерге қарағанда ересек мал басының арасында төмендігі байқалады.
Төлде гемонхоздық инвазияның қарқындылығы мен экстенсивтілігі бір жастан асқан және екі жастан асқан қойларда бірінші және екінші тоқсандарда байқалады. Бұл құбылыс, күзгі айларында зақымдалған жануарлар, қыс айланында жануарлардың әлсіреуімен, иммунитет төмендеуімен, гемонхтардың латенттік формаларын активтендірумен және олардың қоңдылығы төмендеуі себептеріне байланысты деп түсіндіріледі.
Қойлардың азық рационның толыққанды болуы маңызды факторларға жатады, бұл өз кезегінде қоңдылығы мен жалпы жағдайының жоғары болуын қамтамасыз етеді.
Шаруашылық құрылымдарында Haemoncus contortus- ты қысқа мерзімді болжамдау. Болжам тек өзекті ғана емес, сонымен қатар биосфера мен литосферада кездесетін жануарлардың барлық гельминтоздармен күресудің әмбебап формасы.
H.contortus және оның қойлар арасында туғызатын инвазияның таралуын болжау мақсатында соңғы жылдардағы аймақтың гидрометрологиялық аспектіде талдау, қой гельминтоздары арасындағы аурулардың гемонхозбен корреляциялық байланыс анықталады. Гельминтоздың эпизоотологиялық ерекшеліктерін, биоэкологиясын ескере отырып қой шарушылығында қысқа мерзімді болжам жасалады. Болжамдау әрекеттері гемонхоздың қоздырғышы биоэкологиялық және эпизоотологиялық ерекшеліктерін, атап айтқанда, атмосфера ылғалдылығының инвазияның дамуына елеулі әсері.
Жаз мезгілінде ағымдағы жылдың шілде айында жауын-шашын көп болса, гемонх инвазиясымен зақымдану жоғарылайды. Гельминтоздың дамуындағы маңызды рөлдің бірін көктемгі және күздегі жауын-шашын мөлшері атқарады. Осыны негізге ала отырып, инвазия интенсивтілігі және экстенсивтілігінің қарқындылығы арасындағы нақты байланысты орнату, қойлардағы гельминтоздардың дамуына оңтайлы мерзімдерді және пайда болу маусымын болжауға мүмкіндік береді.
Бұл болжам инвазиялық ауруларды тек жекелеген шаруашылықтарда ғана емес, сондай-ақ, аймақтық жағдайлар өзгерісінде гемонх дернәсілдерідің өміршеңдігі мен белгілі бір уақытта жұмыртқаның даму мүмкіндігін болжауға мүмкіндік береді. Болжау әдістемесін әзірлеу үшін өткен жылдардың және ағымдағы жылдың қойдың гемонхозбен зақымдану көрсеткіштерін салыстырдық.
Паразитологтар екі жыл бойы лабораторияда және далалық жағдайда Нaemonchus contortus-тың экологиясын, олардың өміршеңдігіне, атмосфералық жауын-шашынның және дернәсілдердің табиғатта сақталуына, топырақ тереңдігіне көшу және олардың жер бетіне шығуын анықтай отырып, гемонх дамуы үшін оңтайлы шарттарды, шекті температура, аяздардың және жылынудың оларға әсерін бақылай отырып, аяз бен тікелей түскен күн сәулесі бірнеше рет қайталаған кезде инвазия жойылатыны анықталды.
Жаз мезгілінде ауа температурасының тәулік тұрақты температурасы + 14, + 27°С (сәуір — мамыр) жеткен кезде жайылымда гемонх жұмыртқасының инвазияланады. Қаңтар айының бас кезінде инвазияланған жануарлардан бөлінген гемонх жұмыртқалары өзінің тіршілігін ауа температурасы мен ылғалдылығына байланысты көктем айларына дейін сақтайды.
Инвазиялық сатыға дейінгі даму мерзімдері және дернәсілдердің өміршеңдігі ауа температурасымен және атмосфералық жауын-шашынның түсуіне, тікелей байланыста ауа ылғалдылығына тәуелді.
Инвазияның бұлтты ауа райында және жаңбырлы жаз айларынан кейін белсенділігі артады. Бұл кезеңде тіпті миграцияланған құрттар топырақ бірнеше күн тереңдікте болған соң, жаңбырдан кейін топырақ бетіне шығып, сезімтал жануар үшін жұқтыру көзі болып табылады.
Ауа ылғалдылығы 34% - дан төмен болған кезде маусымдық жайылымдар гемонхы өледі, ал ауа ылғалдығы 54% дамуы күрт тоқтатылады. Ауа температурасының -5-тен -10°С дейін төмендеуі гемонх дернәсілдерінің белсенділігін тоқтатады. Телім маңындағы жайылымдарда тұрақты қайталанатын аяздар мен жылынулар болмаған жағдайда құрттар инвазия сатысына жетеді.
Жаңбырлы жылдары инвазияның маусымдық динамикасы түскен жауын-шашынның санына тікелей температурадан және ауаның салыстырмалы ылғалдылығынан бойынша байқалады. Сол жылдары, ауа температурасы (бір айдағы орташа) және түскен атмосфералық жауын-шашын 5 мм нормадан асып түсіп, гемонхоздық инвазия күрт арта түсті. Егер жауын-шашын нормадан аз болса және ауа температурасы жоғары болса инвазия 1,5 – 2 есе төмен болған. Алайда, ауру тек қана жауын-шашынның шамадан тыс түскен кездегі температураның төмендігі, осы кезеңде инвазиялық бастаулардың даму шегінен төмен болған. Сонымен қатар, аурулар арасында күзгі-қысқы-көктемгі кезеңде корреляциялық байланыс жазда (наурызда, сәуірде, мамырда және маусымда) және күзде (қыркүйекте, қазанда, қараша айында) байқалады. Белгілі болғандай, бұл уақытта дернәсілдердің дамуында сыртқы орта факторлары елеулі орын алатыны байқалған. Бұл кезеңдер әдетте инвазияның өршуі мен айналымы байқалады.
Жоғарыда келтірілген барлық деректерді қорытындылай келе ас қорыту жүйесінің стронгилятоздарының гидротермиялық коэфициентін шаруа қожалықтарында анықтауға мүмкіндік береді. Гемонх дернәсілдерінің даму уақыты қоршаған орта жағдайы мен оның резервуарлық иесінде даму шеңберінде инвазия көзі ретінде сақталуы.
Н. contortus дернәсілдерінің иесіне жоғары спецификалық қасиеті ол жануарлардың биологиялық тұрғыдан өте жақын түрлерін зақымдайды. Осының салдары ретінде, әртүрлі гельминт түрлеріне жататын дернәсілдердің жанындағы бейімдеуі бойынша біртектілігімен ерекшеленеді. Личинкалар, әдетте, иелеріне едәуір кең спецификалық ерекшелігі (бір отбасы немесе жасақ өкілдері) мен олардың шеңбері ерекше және барлық негізгі таксондарды қамтиды. Тиісінше, иесіне жұқтыруға бейімделу еркін личинкалардың жиынтығы, топыраққа қоныс аударатындар миграциялық личинкаларға қарағанда әлдеқайда бай болады.

3.4 «Қоныспай» шаруа қожалығындағы қой гемонхозының маусымдық және жас динамикасы копроскопиялық деректер бойынша анықтау


Маусымдық динамика осы инвазиямен және басқа стронгилятоздармен тиімді күрес шараларын ұйымдастыруда маңызды эпизоотологиялық мәні бар. Күзгі дегельминтизация болмаған жағдайда көктемгі-жазғы уақытта ағымдағы жылы туған қозылардың алғашқы зақымдануы, сондай-ақ ересек жануарлардың бір бөлігінің реинвазиясы мен суперинвазиясы болады. Бұл ретте негізгі жайылымды ластаушы инвазиялық бастау болып өткен жылы туған жас төлдер және ересек қойлар табылады.


Шаруашылық жағдайында қойдың гемонхозы кезінде екі рет шарықтау шегі тіркеледі (жазғы-күзгі-қысқы). Қысқы-көктемгі инвазияның көтерілуі клиникалық белгілері мен жануарлардың әлсіреуімен сипатталады. Сәуір және қазан айларындағы инвазияның қарқындылығы екі жастан жоғары қойлар арасында төмендеу болады.
Инвазияның интенсивтілігі күзгі – көктем кезеңінде бір жастан асқан қойлар арасында жоғарылайды.
Инвазияға қарсы ересек қойлардың инсивтігі, жас малдармен салыстырғанда жоғары. Бұл құбылыс ересек жануарларда инвазияға қарсы иммунитеттің нәтижесі (Р.С. Щульц, 1958).
Жас төлдердің гемонх инвазиясымен зақымдануы сәуір – мамыр айларында басталып, инвазияның қарқындылығы интенсивтілігі мен экстенсивтілігі тамыз – қыркүйек айларында артады.
Жайылымдық қорада жүйесі бар шаруашылықтарда жыл бойы жануарлардың ішек стронгилятоздарынан және басқа себептермен өлген сондай-ақ амалсыз сойылған қойдың ішек жолдары мен асқазан жарасына зерттеу жүргізді. Қойлардың асқазан-ішек жолдарын қарау сою пунктерінде болды. Гемонхтармен инвазияланудың маусымдық динамикасы ағымдағы жылы туған қозылардың арасында негізінен мамыр айының екінші жартысында тіркеледі.
Гемонхоздың алғашқы жағдайлары маусым айында тіркелді. Бұл ретте жасы 2,5-3 айлық қозылардың зақымдануы маусым-шілдеде 21,8-37,7% құрады. Одан әрі инвазияның экстенсивтілігі үздіксіз өсіп, күздің соңында ол 64,0% дейін жетті. Асқазан-ішек жолының гельминтологиялық және копроскопиялық зерттеулер нәтижесінде елеулі айырмашылықтар тіркелмеген. Ереже бойынша алынған деректер салыстырмалы болды.
Инвазияның бірінші кезеңде көтерілуі бастапқы жануарлардың зақымдануы жайылымдарда, екінші кезеңді көтеруге (ақпанда) ағзаның резистенттілігінің төмендеуі, сондай-ақ барлық латентті формасының белсенді жағдайдағы гемонх түріне ауысуымен түсіндіруге болады. Сонымен қатар, екінші көтерілуінде белгілі бір рөлді гемонхоздың инвазияны жұқтыру уақытына байланысты.
1-2 жастағы қойда инвазияның бір көтерілуі күзде байқалады 63,6% -64,3%, ал бір жастан асқан қойларда маусым-желтоқсан аралығында жұқтыру шамамен 33,3%-52,8%, 2 жастан жоғары қойда жазғы кезеңде 23,1% -33,3% шегінде. Күзгі-қысқы бір жасқа дейінгі төлдердің залалдануы айлар 66,7% - дан 83,3% - ға дейін ауытқиды. Бір жастан асқан қойлар тиісінше 45,5-64,3%, ал екі жастан асқан жануарларда - 40% - дан 16,6% - ға дейін. Бұл көрсеткіш қазан айында да айтарлықтай артады 54% - ға дейін жетеді. Бір жастан асқан және екі жастан асқан қойларда бір ғана көтерілу байқалады — күзгі-қысқы. Демек, айдалатын және стационарлық ұсталатын қойларда, күзгі-қысқы-көктемгі айларда стронгиляттарды жұқтыру күрт артады.
Жаc төлдер арасында гемонхоз, негізінен күздің соңында немесе көктем айларының басында инвазияның қарқындылығы айтарлықтай жоғарылайды.
Бір жасқа дейінгі төлдер арасында ішек стронгиляттарын жұқтырудың салыстырмалы талдауы қаңтар мен наурыз айларында жүргізілді. Қаңтарда туылған қозылар инвазияға аз ұшырайды. Бұның себебі гемонх жұмыртқасының қыс мезгіліндегі сыртқы ортаның қолайсыз факторлар салдарынан деп түсіндіріледі.

3.5 Қой гемонхоз мен ас қорыту жолының стронгиятоздарына қарсы емдік дәрі-дәрмектерді талдау және сауықтыру


Ас қорыту жолдарының стронгилятоздары республика аймағының барлық ландшафтық-климаттық аймақтарында кең таралған. Гельминтофаунаның алуан түрлілігі қой ішек стронгиляты және олардың резервуарларлық иесінде жұмыртқа мен дернәсілдердің дамуы мен өміршеңдігі үшін жергілікті ауа – райы өте қолайлы деп түсіндіріледі.


Ас қорыту жолдарының стронгилятоздарынның личинкалардың даму циклінде айтарлықтай ұқсастықты ескере отырып, олар тудыратын аурулар мен республиканың барлық шаруашылықтарында жаппай таралумен күресуде инвазияның келтіретін зияндылығын минимумға жеткізу өзекті мәселе болып табылады.
Инвазиялық ауруларыдың қоздырушылары иелердiң әртүрлi мүшелерiнде және ұлпаларында мекеңдеп залалды әсер етедi. Бұл әсерi кейбiр кезде әрең дегенде бiлiнедi, көбiсiне мүшелердiң және ұлпалардын терең қызметтiк өзгерiстерi байқалады. Мал шаруашылығына келтiрiлген экономикалық зиянының (ЭЗ) астарында мал ауруынан шығынға ұшырауына әкеледі (ақша түрiнде бiлдiрiлген). ЭЗ келесi көрсеткiштерден тұрады: жануарлардың, құстың, балықтың, араның өлiмiнен, инвазиямен зақымдалған мүшелердi, ұшаларды бракқа шығару, өнiмдiлiгiн жоғалту.
Жануартекті паразиттер (гельминттер, жәндіктер, кенелер, қарапайымдылар) қоздыратын аурулар паразитарлық немесе инвазиялық (латынша invasio - басып кіру, жабуыл жасау деген мағанада) аурулар деп аталады. Инвазиялық ауру паразиттік мал организміне биологиялық тітіркендіруші ретінде патогендік әсер етуінен пайда болады. Мұндай аурудың туындауы үшін ауруға бейім мал, зардапты қоздырушы және қоршаған ортаның лайықты жағдайлары болуы шарт. Малдың паразиттермен залалдануға бейімділік деңгейі оның қоңдылығына, жасына, ал кейбірде тұқымына да байланысты болады. Қоршаған ортаның ауру туындауына мүмкіншілік беретін лайықты жағдайларына ауаның температурасы, ылғалдығы, қозғалыс жылдамдығы, топырақ түрі, жайылымдар мен суаттардың типтері, жарық күннің ұзақтығы және ортаның жарықтану деңгейі жатады.
Көптеген гельминтоздар кезiнде ауырып жазылған төлдер өсу-өнуден қалады және ауру малдың репродуктивтiлiк сапасы төмендейдi – iш тастау және қысыр қалу көбейеді. Жаңа туған төлдердiң салмағы және табиғи резистенттiгi төмен болады.
Стронгилят биоэкологиялық зерттеулер деректерін пайдалана отырып, стронгилятоздардың эпизоотологиялық ерекшеліктеріне сүйене отырып кең таралған, оның ішінде: гемонхоз, хабертиоз, нематодироз, остертагиозға қарсы барынша тиімді күрес шараларын ұйымдастыру. Алдын алу шараларының кешені аурулардың туындауына жол бермей, мал шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік беретін жалпы ветеринариялық санитариялық, биологиялық және химиопрофилактикалық шаралардан тұрады.
Жалпы ветеринариялық санитариялық шараларға жататындары: толық қоректі азықтандыру, жақсы баптап күту, бағу арқылы малдың табиғи төзімділігін жоғарылату; қоршаған ортаны таза ұстау, бірінші кезекте малшаруашылық объектілер мен олардың территориясын мал серуендейтін алаңдарды, сондай ақ, мал қиын жүйелі түрде тазалау, дезинвазиялау биотермиялық әдіспен залалсыздандыру; жоспарлы түрле жүргізілетін дератизация, дезинсекция, дезакаризация көмегімен паразиттердің Аралық иелерін және тасымалдаушыларын жою.
Алдын алудың биологиялық әдістерінде қолданылатындары:
- жайылым танаптарын жырту, жақсарту, тоқтау таяз суларды, батпақтарды құрғату, жайылымдарға қолдан көпжылдық шөптер егу;
- ауру қоздырушыларының тұқымдарының инвазиялық сатыға дейін даму мерзімдерін ескере отырып мал өрісін алмастыру;
- малды саздан аулақ құрғақ, қыратты өрістерге жаю;
- ересек мал мен төлді бөлек өрістерде бағу.
Инвазиялық аурулар кезінде өткізілетін профилактикалық шаралардың індетті аурулар кезінде өткізетін профилактикалық шараларымен салыстырғанда айырмашылығы өте көп. Індетті ауруларға профилактика өткізу үшін вакцинация, серотерапия, дезинфекция және карантиндік шаралар кең қолданылады, ал инвазиялық аурулар кезінде вакцинация мен серотерапияны әлі кең тәжірибелік қолдануға жол тапқан жоқ, дезинвазияны барлық аурулар кезінде өткізбейді. Паразитарлық аурулардың толық бір қатарында карантиндеу мен шектеу қойылады. Адамдармен жануарлардағы қоздырушылары бар инвазияларды антропозооноздар деп атайды. Адамның инвазиялық және індетті ауларының көп тасымалдаушылары малды паразиттейді, сондықтан ең негізгі шара оларды мал үстінде жоюы.
Инвазиялық аурулардың коздырушыларына қарсы профилактикалық шараларының негізі - биологиялық және химиопрофилактикалық әдістер, осы шаралар арқылы аурулардың пайда болуын қысқартуға болады, олар сақтандыру мақсатында жүргізіледі. Эктопаразиттермен туындаған ауруларға қарсы әртүрлi препараттарды қолданады, оларды инсектоакарицидтер деп атайды. Жануарлардың терiсінің үстiне жаққан кезде, олар кенелердi және паразиттiк жәндiктердi жояды. Белгiлi уақыт бойы олардың көрiнуiн ескертедi.
Биологиялық әдістеріге: қиды биотермиялық залалсыздандыру, мелиорациялау және айырбастау, су қоймаларын құрғату және т.б. жатады. Нәтежиесінде паразиттер және олардың аралық иелері, тасымалдаушылары жойылады. Мысалы, Оңтүстік Кавказда жайлаудың бір айыруы жануар үстінде Boophilus calcaratus кенесін жойылуына келтірді. Гельминтоздар кезінде клиникалыққы ортада және жануар организмінде гельминттердің барлық сатыларының дамуын жоюға бағытталған емдеу-профилактикалық шаралар кешені өткізіледі.
Жалпы шараларға: малды толық азықтандыру және жақсы күту, ветеринариялық-санитарлық ережесін қатаң сақтау, табиғи жайлауды жақсарту, гигиеналық су қоймасын ұйымдастыру, қиды биологиялық домдау, малды шаруашылықтан әкету алдында гельминтоздарға тексеру, шаруашылыққа барлық жаңа түскен малды карантиндеу және гельминтокопрологиялық тексеру, міндетті түрде оларға дегельминтизация жасау жатады.
Жайлаулық профилактика шараларына жатады: малды құрғақ жайлауда бағу, бағатын жайлау бөлімшелерін уақытында айырбастау, төлдерді ересек малдан бөлек бағу. Малды қорада ұстау көп гео- және биогельминтоздардан сақтайды. Ол үшін қораны жүйелі түрде, қора маңайын, қиды тазарту және дезинвазия өткізу, химиялық және биологиялық әдістері арқылы гельминттердің аралық иелерімен күресу қажет. Гельминтоз ауруларына қарсы малдың азығына арнайы химиопрепараттарды беру ұсынылады. Олар ие организмiнде дернәсілдердің, құрттардың немесе гельминттердiң дамуын тоқтатады. Кейбiр протозойлық аурулардың алдын-алу үшiн малдың қанына немесе терi астына белгiлi препараттарды еңгiзедi, олар қоздырушыны жояды немесе белсендiлігiн шектейдi. Химиопрепараттардың әсерiнен паразиттiң биологиялық белсендiлігi төмендейдi және стерильдi емес иммунитет, немесе премуниция сатысына өтеді.
Жануарларды күту және азықтандыру жағдайын жақсарту өте маңызды, өйткені олардың организмінің резистенттiлігiгің күшеюiне мүмкiндiк жасайды және ауру қоздырушыларына тұрақтылығын көтереді. Арық немесе азықтармен нашар күтiлген жануарлар сау жануарлармен салыстырғанда ауру қоздырушыларына өте бейiмдi болады, қатты аурады.
Гельминттоздарға қарсы шараларының ең негiзгi жолы – дегельминтизация, яғни химиопрепараттарды қолдану арқылы организмдi гельминттерден босату. Негізінен дегельминтизацияның тиімділігінің жақсы және сапасы жоғары болуы антгельминтиктерге байланысты болады. Олардың сапасын келесі талаптар анықтайды:
а) мөлшері аз және толық дамымаған гельминттерге әсер ету кезінде препараттың жоғары эффектівтілігі;
б) у болмауы немесе өте төмен болуы;
в) экономикалық тиімділігі – препараттың және бір мал басының домдаулылығының арзандылығы (препарат арзан болуы мүмкін, бірақта жануарларға дегельминтизация жасаған кезде оның биік дозалары қымбаттайды);
г) күрделі емес қолдану техникасы;
д) көп уақыт сақтағанда тұрақтылығы және сақтау кезінде өз сапасын жоғалтпайдындығы;
е) препараттың органолептикалық қасиеттері малдарға еркін берілуін көрсетеді (жаман иісі және дәмі жоқтылығы, суда тез еритінділігі және т.б. )
Өз тағайындауы және қолдану нәтижесі бойынша дегельминтизацияның келесi түрлерi болады: шарасыз, профилактикалық, преимагинальдiк және диагностикалық;
Шарасыз дегельминтизацияны инвазиялық аурудың тұтануы кезiнде емдеу және мал өлiмiн алдын алу үшiн жылдың әрбiр уақытында өткiзедi.
Профилактикалық дегельминтизацияны гельминтоздардың эпизоотологиялық ерекшелiктерiн және гельминттердiң биологиясын есепке алып белгiлi мерзiмдi күнi бұрын дайындаған жоспар арқылы өткiзедi. Бүкiл жануарларға дегельминтизация жасайды. Дегельминтизацияның мақсаты – жануарларды гельминттерден босату және инвазияны таратудан сақтау. Бұл дегельминтизацияны малды қорада бағу кезеңiнде өткiзедi, осы уақытта антигельминтиктердiң әсерiнен бөлiнген гельминттердiң жұмыртқалары мен дернәсілдері клиникалық ортада дамымайды.
Преимагинальдiқ дегельминтизацияны мал организмiнде гельминттер толық жынысына жетпей және жұмыртқаларын немесе дернәсілдерін клиникалық ортаға бөлмейтiн кезеңде өткiзедi.
Диагностикалық дегельминтизация гельминтозды анықтау үшiн өткiзiледi. Дегельминтазация өткiзу кезiнде диетаның белгiлi шарттарын және азықтандыру, суарту режимiн сақтау керек. Осылай, көп iшек гельминтоздарында антгельминтиктердi беру алдында 12-18 сағат бойы аш ұстау керек. Дегельминтизацияны арнайы бөлiнген қорада немесе жайлауда өткiзедi. Препаратты бергеннен кейiн жануарларды 3-5 күн сабыр ұстайды осы уақытта нәжiспен бiрге бөлiнген гельминттердi жинап жояды.
Жүргізілген гельминтологиялық бағалау көрсеткендей, гельминттер шаруашылықтың көлеңкеленген, ылғалды жерінде, шөпте, топырақта, өсімдіктің жапырақтар мен сабақтарында, нәжістерде және терең емес су айдындарында, шағын суғару үшін пайдаланылатын тоғанда, жайылым жолдарында жиі кездеседі.
Гемонх жұмыртқасы мен личинкасымен ең жоғарғы контаминация қысқы көктемде және күзде айдауға дейін орын алады. Бұл біріншіден, жайылымдарда қойлардың жайылым тығыздығы және көктем және күз мезгілі личинкаларды дамыту үшін қолайлы деп түсіндіріледі.
Сонымен қатар, бұл маусымда қойлардың зақымдалуы дернәсілдердің есебінен және қыс кезінде өміршеңдігін сақтайды, бұл ретте өзінің инвазия тудыру қабілетін сақтайды. Әдетте, ішек стронгилятінің инвазиялық личинкалары қысқы кезеңде наурыз айынан маусымның бас кезінде, сондай - ақ күзде – қазанда, қарашада анықталады.
Қалған уақытта гельминттер топырақтағы, шөптегі, судағы, нәжістер мен қида инвазиялық сатыға жетпей өледі. Жазғы кезеңде қысқы жайылымдарда құрттар жоғары температура мен ауа ылғалдылығының төмендігімен жойылады. Жекелеген жылдары құмды және құмайт топырақтарда орналасқан жайылымдар учаскелерінде 36 – 47 күн ішінде атмосфералық жауын-шашын түспесе, ішек стронгиляты өсуі мен дамуын тоқтатады. Осы жағдайларда кейбір миграциялық инвазиялар топырақтың терең қабатына өту арқылы тіршілігін сақтайды. Өйткені қойдың ішек стронгиляттары шаруашылық жағдайларда бір ғана емес, бірнеше түрлермен бір мезгілде залалданады, оған қарсы таңдалған тиімді антигельминтиктер барлық топ құрттарын жоюға мүмкіндік береді.
Қойларды топтық әдісді пайдалану арқылы дегельминтизациялау, кең спектрлі антигельминтиктер азықпен біріктіріп ауқымды әсер етуі, бұл процесті айтарлықтай жеңілдетеді және арзандатады, залалсыздандыруға мүмкіндік береді.
Емдеу үшін кездейсоқ инвазирленген қойдың ас қорыту жолы стронгилятына 200г көлеміндегі азыққа фенбендазол 8 мг, албендазол 10 мг қосу арқылы емдік жемдерін қолданды. Фенбендазол мен албендазол антигельминтиктерін гемонхозға қарсы көрсетілген мөлшерде бірге қолдануда олардың тиімділігі жоғары болып шықты (ЭЭ – 100%, ИИ – 100%), нематодирозда, остертагиозда тиісінше (70 - 97,5%, 65 - 98,9%).
Көптеген өткізілген сынақ құрамында жоғарыда көрсетілген доза бойынша фенбендазол және албендазол бар жемнің тиімділігі жоғары антигельминтик ретінде растады.
Дегельминтизация барысында мал азығын біркелкі жеу үшін келесі шарттарды орындау: жануарлар топтары 80–100-ден тұрады шаруашылықтардың мал азығымен қамтамасыз етілуіне байланысты мал басына мал азығына түйіршіктер 200г есебінде біркелкі себіледі. Бұл ретте жануарларды азықтандыруды таңертең жайылымға шығарғанға дейін жүргізу керек. Топтап дегельминтизациялауға бірнеше күн оларды рационға қосады, антигельминтиктермен емдеу курсынан соң жайылымдағы қойларға қосылады.
Алдын ала зерттеулердің жиынтық деректері емдік жеммен өңдегенге дейін барлық жастағы қойлар арасында жоғары дәрежеде ішек стронгиляттарымен зақымдану, фенбендазол және албендазолмен дегельминтизация нәтижесінде ИЭ және ИИ жануарлар ас қорыту жолының стронгиляты айтарлықтай азайды.
Барлық сауықтырылатын шаруашылықтарда әртүрлі жастағы жануарлардан әр отарды таңертең ерте жалпы мал басының 10-15% есебінен тікелей тік ішектен алынған нәжістің сынамасы алынды. Әрбір шаруашылықта сондай-ақ сыртқы ортаны ішінара гельминтологиялық жағдайын бақылау үшін жайылымдық жүйесін, айдау мерзімдері мен қашықтығы, жануарлардың қоңдылығы анықталды.
Сауықтыру іс-шараларын жүргізу үшін азыққа арналған ағаш науалар және қойларды суару үшін темір науалар дайындалды. Содан кейін гельминтозға қарсы шараларды орындауға кірісті:
- өлген жануарларды жою және мал қорымдарын орнату;
- ішек нематодтарымен заладанған қолайсыз жайылымды уақытша пайдаланудан шығару;
- қолайлы жайылымды жекелеген учаскелерді бөлу, ересек жастағы емдік мал азығымен өңдеу;
- гемонхоз бойынша қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болжамдарды жасау;
- шаруашылықта жоспар бойынша фенбендозол және альбендазол препараттарымен міндетті түрде наурыз айының басында және қыркүйек-қазанда дегельминтизация ұйымдастыру;
- жайылымдық қой шаруашылығында мал дәрігерлік фенотиазинді жылына екі рет 35 г-нан әрбір басқа жаздың соңында және күздің басында беру;
- қысқы жайылымдарда арнайы учаскелер бөлу оларды жайылымдарға көшкенге дейін бұл учаскелерде қой екі рет өңделді;
- көктемде және күзде оларды негізгі жайылымдарға айдауға дейін емделеді қойдың бір басына 200 г дозада азықтық түйіршіктер, дегельминтизацияған қойларға 35 г есебінен фенотиазин берілді. Қойларды тұрақты жаю орнына айдап өткізгеннен кейін олар фенотиазин-тұзды брикеттер алды.

3.6 Зерттеу нәтижесі


Ас қорыту жолы гельминтоздарын зерттеу барсында олардың патогендігі мен таралу дәрежесіне баса назар аудардық. Түрлік құрамды зерделеу кезінде біз басты назарымызға Haemonchus, атап айтқанда Н. contortus алдық.
Ең алдымен біздің зерттеулер қойдың гемонхтармен инвазиялылығының жоғары дәрежесімен , біз бірнеше рет бетпе-бет келдік. Гемонхозбен зақымдану дәрежесі шаруа қожалығында бір жасқа дейінгі және бір жастан асқан төлдердің арасында өте жиі кездесетіні анықталды.
Қой гельминтоздары фаунасында қойдың стронгилятының ішінде Н. contortus, Ostertagia ostertagia, Chabertia ovina, Nematodirus helvetianus, N. filicollis, Bunostomum trigonocephalum, Trichostrongylus axei, Cooperia oncophora түрлері басым. Бұл түрлерді біз зерттелген қой шаруашылығында тіркелдік.
Паразиттік стронгиляттар түрлерінің әртүрлілігі климато – географиялық аймақтарының ерекшелігіне, сондай-ақ қой шаруашылығын жүргізу жүйесінен, қой ұстау түріне байланысты. Қойдың стронгилятоздарының таралуына, экологиялық ерекшеліктеріне және эпизоотологиясына қатысты мәселелер республиканың әр түрлі аймақтарында түсініксіз болып қалуда.
Ас қорыту жолы стронгилятының ең залалды инвазиясы, энзоотия түрінде өтетін, жас жануарлардың өлімімен сипатталатынына қарамастан, нашар зерттелген инвазия түрлеріне жатқызылады. Әдетте, стронгилятоздар сирек моноинвазия түрінде кездессе, көбінесе бір жануардың ас қорыту жолында 2-3-ден 5-7 түрге дейін гельминт түрі анықталады.
Қойдың ас қорыту жолындағы стронгиляттар түрлерінің санына байланысты инвазияның қарқындылығы көп жағдайда орташа болды . Ас қорыту жолындағы стронгилят түрлерінің популяциялары алуан түрлілігімен және экономикалық шығын дәрежесінің жоғарылығымен көзге түскендері: буностомалар, трихостронгилдер, остертагия, гемонхтар, нематодирлер. Зерттеу барысында жас төлдердің инвазияға интенсивтілігі ересек мал басына қарағанда едәуір қарқынды болып шықты.
Шаруашылықта жануарлардың инвазияны жұқтыру дәрежесі жергілікті жердің климаттына, гидрометеорологиялық және зоологиялық-географиялық факторларына, ландшафтық түрлік құрамына, сондай-ақ резервуарлық иелерінің экологиясына, қой шаруашылығын жүргізу жүйесінен, қой ұстау түріне тікелей байланысты.
Гемонхоздың таралу деңгейін шаруашылықта копрологиялық зерттеу әдісімен анықтау. Әр түрлі жастағы қой нәжісінің сынамаларын зерттеу нәтижелері қорытындылай келе гемонхты гельминттермен инвазияланаған ұсақ қара мал саны жоғары.
Қойдың асқазан-ішек жолдарында Haemonchus contortus-ты анықтау нәтижелері бір жасқа дейінгі жас малдардың гельминтозға экстенсивтілігі 26,6 пайызды құраса, ал 1 мен 2 жас аралығындағы қойларда 22,5 пайыз, екі жастан жоғары қойларда бұл көрсеткіш 15,4 пайызды құрайды.
Әр түрлі климаттық, ландшафтық зоналарда орналасқан шаруа қожалықтартарында көрсеткіш бірдей емес. Шаруашылық аумағына тән табиғат ерекшеліктері қоздырғыштың жұмыртқалары мен дернәсілдерінің дамуына әсер етеді.
Жаз мезгілінде аймақтың жылы климаты гельминттердің кең таралуына мүмкіндік туғызады. Ал, қыстың аязды күндері гемонх жұмыртқаларының өсуі мен дамуын тоқтатады немесе көп бөлігін жойып жібереді. Алайда, ауа – райының қолайсыздығы гемонх жұмыртқаларын дамуына кедергі жасаса да, қора - жайдағы ылғалдық мөлшерінің жоғары болуы, тұрып қалған сулар жануарлардың қайтадан жаппай ауруға ұшыратады.
Қойлардың гемонх қоздырғышы Haemonchus contortus – пен алементарлы жолмен жайылымда коректенгенде немесе суаттардан су ішкенде азық арқылы жұғады.
Гемонхоз кезінде эпизоотиялық жағдайды бағалау гемонхтардың жұмыртқалары мен дернәсілдерінің инвазиялық сатыға дейін дамуы табиғатта ауа температурасы 8-10°С төмен болғанда жүзеге аспайды . Бұл кезеңді қазан-қараша мен наурыз-сәуір айлары құрайды. Мамыр айынан қыркүйек айына дейін ауа температурасы 17,6-23,6°С дейін жоғары болғанда гемонх жұмыртқалары мен дернәсілдер дамиды. Гемонх личинкары өсіп, инвазиялық сатыда жануарларды жұқтырудың көзі бола алады.
Инвазияға жетпеген Н.contortus жұмыртқалары мен дернәсілдер дала жағдайында қоршаған ортаның температурасы мен ылғалдылығына байланысты 1-27 күн ішінде тіршілігін тоқтатады. Тікелей түскен күн сәулесінде паразит жұмыртқалары нәжіс құмалақтарында, 1-2 күн ішінде өледі.
Гемонхтардың жұмыртқалары мен дернәсілдерінің көпшілігі күзгі және көктемгі салқын, ылғалды кезеңде өзінің тіршілігін сақтайды. Инвазиялық құрттар 37-ден 70 тәулік аралығында тіршілігін тоқтатады. Қысқы мезгілінде ауа температурасы -27-29° С төмендегенде дамудың әртүрлі сатыларындағы гемонхтар жұмыртқасы және личинкалары толығымен жойылады. Қыс мезгілінде қойлардың зақымдануы негізінен қора - жайларда гемонх тасымалдаушыларының есебінен қыстаудан кейін паразиттің жұмыртқаларын қалдыруынан.
Құрғақ ортада гемонхтардың жұмыртқалары мен құрттары дамымайды. Паразиттің жұмыртқалары мен дернәсілдерін дамыту үшін оңтайлы жағдай ылғалдылығы 58-76% нәжіс, 25-30°С температурада. Біздің бақылауымыз кез келген жаста жануарлар Н.contortus жұқтыратынын көрсетті. Бірақ, төлдер ауруға өте сезімтал. Ылғалды көктемгі және күзгі ауа – райында гемонх жұмыртқасы тіршілігін ұзақ уақыт бойы аязды күнге дейін сақтайды.
Дамуының бірінші сатысындағы гемонх личинкасы сыртқы орта жағдайына сезімтал, 1-10 күн аралығында өмір сүреді. Гемонхтардың инвазиялық құрттары сыртқы орта температурасына төзімді, тіршілігін 37 – 78 тәулік аралығында сақтайды. Жұмыртқа элементтері және инвазионды қоса алғанда, дамудың барлық сатыларындағы Н. contortus личинкалары, құрғақ және дымқыл ортада да ашық түрде қар астында және жерде қысылмайды.
Гемонх жұмыртқасы және личинкаларының барлық даму сатысын қоса алғанда, дамудың барлық сатыларындағы құрғақ және дымқыл ортада да, ашық түрде қар астында қыстай алмайды. Н.contortus тіршілік әрекетін сақтауда ауаның ылғалдылығы мен температурана тәуелді. Құрғақшылық кезінде инвазия жаппай қырылады.
Күзгі дегельминтизация болмаған жағдайда көктемгі-жазғы уақытта ағымдағы жылы туған қозылардың алғашқы зақымдануы, сондай-ақ ересек жануарлардың бір бөлігінің реинвазиясы мен суперинвазиясы болады. Бұл ретте негізгі жайылымды ластаушы инвазиялық бастау болып өткен жылы туған жас төлдер және ересек қойлар табылады.
Шаруашылық жағдайында қойдың гемонхозы кезінде екі рет шарықтау шегі тіркеледі (жазғы-күзгі-қысқы). Қысқы-көктемгі инвазияның көтерілуі клиникалық белгілері мен жануарлардың әлсіреуімен сипатталады. Сәуір және қазан айларындағы инвазияның қарқындылығы екі жастан жоғары қойлар арасында төмендеу болады. Инвазияның интенсивтілігі күзгі – көктем кезеңінде бір жастан асқан қойлар арасында жоғарылайды.
Жас төлдердің гемонх инвазиясымен зақымдануы сәуір – мамыр айларында басталып, инвазияның қарқындылығы интенсивтілігі мен экстенсивтілігі тамыз – қыркүйек айларында артады.
Жайылымдық қорада жүйесі бар шаруашылықтарда жыл бойы жануарлардың ішек стронгилятоздарынан және басқа себептермен өлген сондай-ақ амалсыз сойылған қойдың ішек жолдары мен асқазан жарасына зерттеу жүргізді. Қойлардың асқазан-ішек жолдарын қарау сою пунктерінде болды. Гемонхтармен инвазияланудың маусымдық динамикасы ағымдағы жылы туған қозылардың арасында негізінен мамыр айының екінші жартысында тіркеледі.
Гемонхоздың алғашқы жағдайлары маусым айында тіркелді. Бұл ретте жасы 2,5-3 айлық қозылардың зақымдануы маусым-шілдеде 21,8-37,7% құрады. Одан әрі инвазияның экстенсивтілігі үздіксіз өсіп, күздің соңында ол 64,0% дейін жетті.
Асқазан-ішек жолының гельминтологиялық және копроскопиялық зерттеулер нәтижесінде елеулі айырмашылықтар тіркелмеген. Ереже бойынша алынған деректер салыстырмалы болды.
1-2 жастағы қойда инвазияның бір көтерілуі күзде байқалады 63,6% -64,3%, ал бір жастан асқан қойларда маусым-желтоқсан аралығында жұқтыру шамамен 33,3%-52,8%, 2 жастан жоғары қойда жазғы кезеңде 23,1% -33,3% шегінде. Күзгі-қысқы бір жасқа дейінгі төлдердің залалдануы айлар 66,7% - дан 83,3% - ға дейін ауытқиды. Бір жастан асқан қойлар тиісінше 45,5-64,3%, ал екі жастан асқан жануарларда - 40% - дан 16,6% - ға дейін. Бұл көрсеткіш қазан айында да айтарлықтай артады 54% - ға дейін жетеді. Бір жастан асқан және екі жастан асқан қойларда бір ғана көтерілу байқалады — күзгі-қысқы. Демек, айдалатын және стационарлық ұсталатын қойларда, күзгі-қысқы-көктемгі айларда стронгиляттарды жұқтыру күрт артады.
Жаc төлдер арасында гемонхоз, негізінен күздің соңында немесе көктем айларының басында инвазияның қарқындылығы айтарлықтай жоғарылайды. Бір жасқа дейінгі төлдер арасында ішек стронгиляттарын жұқтырудың салыстырмалы талдауы қаңтар мен наурыз айларында жүргізілді. Қаңтарда туылған қозылар инвазияға аз ұшырайды. Бұның себебі гемонх жұмыртқасының қыс мезгіліндегі сыртқы ортаның қолайсыз факторлар салдарынан деп түсіндіріледі.

ҚОРЫТЫНДЫ ЖӘНЕ ҰСЫНЫСТАР


Жұмысымды қортындылай келе, Жарма ауданы «Қоныспай» шаруа қожалығындағы гемонх инвазиясының интенсивтілігі мен экстенсивтілігі (ЭИ, ИИ) күзгі-көктемгі және жазғы кезеңдерде, сондай-ақ қыстың соңына қарай артады. Осы уақыт аралығында инвазия кезеңдері барынша шыңға жетеді, демек, қолайлы кезеңде инвазияның қарқынды дамуы және қойларды бір маусымдық кезеңдерден айдау мерзімдері, жайылымдардың инвазиялық бастаумен ластануы жайылым ауыстыру уақыты бойынша қолайлы сәтте жұқтыру инвазияның қарқынды дамуын қамтамасыз етеді.


Біздің зерттеу нәтижелері көрсеткендей, табиғатта инвазияның сақталуында, соның ішінде: ас қорыту жолдарының стронгиляты, резервуар иелері белгілі рөл атқарады. Оларға омыртқасыздардың кейбір түрлері жатады, барлық ландшафтық белдеулерде табылған жәндіктер жатады. Инвазияның сақталуы организмде резервуар иелерінің ареалымен байланысты инвазиялық бастауында негізгі дефинитивті жұқтыру көзі болып табылады.
Маусымдық және жас ерекшеліктері бойынша жүргізілген зерттеулердің нәтижелері инвазияланушылық динамикасында қой шаруашылығында қойлардың инвазиялануы жаз айларында емес екенін көрсетеді: жайылымдарда, ал қысқы жазықтық жайылымдарда бір жасқа дейінгі (мартовский окоты) төлдің алғашқы күндері жайылымдармен ластанған инвазиялық элементтермен. Кейбір қозылардың инвазиясы 5 ай жасында клиникалық көрінеді. 1 жасқа дейін төлде гемонхоздық инвазияның екі шыңы байқалады: біріншісі – маусым, қыркүйек, қазан (наурызда туылға төлдер), бұл – негізгі, ал екінші маусым – келесі жылдың ақпан-наурызында 9 – 10 айлық жастағы төлдер, ал бір жастан асқан қойларда күзгі кезеңде бір көтерілу байқалады. 2 жастан асқан қойлардағы гельминтоздың клиникалық көрінісі қыстың соңында байқалады.
Сыртқы орта факторларымен және қойлардың ішек стронгиляттарының белсенділігі арасындағы байланысы қойдың гемонхозының пайда болу маусымын, осы негізде қоздырғыштың оңтайлы даму мерзімдерін болжауға мүмкіндік береді. Қойдың ішек стронгилятын аймақ бойынша бағалау гельминтоздардың даму мүмкіндігін болжауға мүмкіндік береді. Ауданның жекелеген шаруашылықтарында көрсеткіштердің өзгеруіне байланысты дернәсілдердің даму шарттары және өміршеңдігі тиімді температурасы мен қора – жайлардың тығыздығының әсері анықталды.
Зертханалық және далалық жағдайларда біз дернәсілдердің экологиясы, олардың әр түрлі температурасыға әсері, атмосфералық жауын-шашынның және су ресурстарының табиғаттағы дернәсілдердің сақталуына әсері, сондай-ақ олардың көші-қонға қабілетіне бас назар аудардым. Жетілуіне оңтайлы шарттарын, паразит дернәсілдерінің өміршеңдігіне әсер ететін шекті температуралар. Суық пен жылынудың бірнеше рет қайталануы дернәсілдердің тез өлуіне ықпал етеді. Гемонх жұмыртқалары өзгермелі температуралық ауытқулар кезінде 18 тәулік ішінде өміршеңдігін жоғалтады. Қыстың аязды күндері құрттардың басым көпшілігі қырылады.
Ең белсенді құрттар бұлтты ауа райында және жаңбырдан кейін топырақтың тереңдігіне кеткен жұмыртқалар жер бетіне шығып, 8-11 күнде инвазия тудыруға қабілетті құрттарға айналады, сезімтал жануарлар үшін жұқтыру көзі бола алады. Жұмыртқаның өміршеңдігі салқын көктемгі және күзгі күндері басталғанға дейін сақталады
Ауаның ылғалдылығы 34%-дан төмен болған кезде құрттар қырылып қалады, ал маусымдық ауа ылғалдылығы 54% кезінде олардың дамуы тежеледі. Ауа температурасы 5 -10°С дейін төмендеу кезінде құрттардың белсенділігінің төмендейді. Жайылымдарда дернәсілдерді сақтауы және олармен жануардың зақымдану айын анықтау үшін ішек дернәсілдерінің жетілуіне температураның әсері түрлі жайылымдар мен ландшафтық-климаттық аймақтардағы пайдаланылды. Дернәсілдің дамуына жауын – шашын мөлшері мен ауа температурасына тәуелділігі, осы заңды байланыстарды пайдалану арқылы таралу және зақымдану деңгейіне болжам жасалды.
Қойлардың инвазияланған гельминт ассоциациясын ескере отырып, тиімді дегельминтизация шараларын ұйымдастыру. Қазіргі таңда гемонхозға қарсы ең тиімді антигельминтик 200г көлеміндегі азыққа фенбендазол 8 мг, албендазол 10 мг қосу арқылы емдік жемдерін қолдану.
Жарма ауданының «Қоныспай» шаруа қожалығының гельминтологиялық ахуалын анықтау және гемонхоз инвазиясын зерттеу жекелеген жалпылама қорытындыларды тұжырымдауға, сондай-ақ осы преблемамен одан әрі жұмыс істеу перспективаларын ұсынуға мүмкіндік береді.
1. Шаруашылықта жануарлардың инвазияны жұқтыру дәрежесі жергілікті жердің климаттына, гидрометеорологиялық және зоологиялық-географиялық факторларына, ландшафтық түрлік құрамына, сондай-ақ резервуарлық иелерінің экологиясына, қой шаруашылығын жүргізу жүйесінен, қой ұстау түріне тікелей байланыстын ескере отырып, шаруашылықты гемонхоз ауруынан арылту үшін жан-жақты жұмыс жүргізілуі шарт. Ол үшін бір жағынан қойға гемонх құрты жұқпауын көздесе, екінші жағынан қойдың азығын, жайылымын жақсарту мәселесін мұқият еске алады, үшіншіден, арнаулы дегельминтизация жасайды.
2. Жазды күні жайылымда гемонх личинкалары 5-6 күнде инвазиялық личинкаға айналады да ауру жұқтыра бастайды. Сондықтан қойлардың жайылымын жоғарыда айтылған мерзімге жеткізбей ауыстырып отырған жөн. Ал бұл жерге қой 3-4 ай өткен соң ғана оралуы шарт. Қозылы қойларды шөбі шүйгін, суы мол жайылымда жаяды. Қалған жайылымға басқа отарлар жайылады. Саулық қойлардың қозыларын бөліп алып басқа жайылымға бақсада болады. Ол жайылымды 5-6 күнде алмастырып отырады. Батпақты, сазды жерге бағуға не ластанған су ішкізуге болмайды. Қойды ағыны қатты өзеннен суару керек, не машинамен тасып береді. Шаруашылықта гемонхозды болдырмау үшін жылына екі рет (күз, көктем) 200г көлеміндегі азыққа фенбендазол 8 мг, албендазол 10 мг қосу арқылы жасалған емдік жемдерімен дегельминтизация жасайды.
3. Қойлардың гемонх инвазиясымен зақымдану динамикасы болжау тек өзекті ғана емес, сонымен қатар биосфера мен литосферада кездесетін жануарлардың барлық гельминтоздармен күресудің әмбебап формасы. H.contortus және оның қойлар арасында туғызатын инвазия таралуын болжау мақсатында соңғы жылдардағы аймақтың гидрометрологиялық аспектіде талдау, қой гельминтоздары арасындағы аурулардың гемонхозбен корреляциялық байланыс анықталады. Гельминтоздың эпизоотологиялық ерекшеліктерін, биоэкологиясын ескере отырып қой шарушылығында қысқа мерзімді болжам жасалады. Болжамдау әрекеттері гемонхоздың қоздырғышы биоэкологиялық және эпизоотологиялық ерекшеліктерін, атап айтқанда атмосфера ылғалдылығының инвазияның дамуына елеулі әсері. Маусымдық динамика осы инвазиямен және басқа стронгилятоздармен тиімді күрес шараларын ұйымдастыруда маңызды эпизоотологиялық мәні бар. Күзгі дегельминтизация болмаған жағдайда көктемгі-жазғы уақытта ағымдағы жылы туған қозылардың алғашқы зақымдануы, сондай-ақ ересек жануарлардың бір бөлігінің реинвазиясы мен суперинвазиясы болады. Бұл ретте негізгі жайылымды ластаушы инвазиялық бастау болып өткен жылы туған жас төлдер және ересек қойлар табылады.
4. Жүргізілген гельминтологиялық бағалау көрсеткендей, гельминттер шаруашылықтың көлеңкеленген, ылғалды жерінде, шөпте, топырақта, өсімдіктің жапырақтар мен сабақтарында, нәжістерде және терең емес су айдындарында, шағын суғару үшін пайдаланылатын тоғанда, жайылым жолдарында жиі кездеседі. Жаз мезгілінде аймақтың жылы климаты гельминттердің кең таралуына мүмкіндік туғызады. Ал, қыстың аязды күндері гемонх жұмыртқаларының өсуі мен дамуын тоқтатады немесе көп бөлігін жойып жібереді. Алайда, ауа – райының қолайсыздығы гемонх жұмыртқаларын дамуына кедергі жасаса да, қора - жайдағы ылғалдық мөлшерінің жоғары болуы, тұрып қалған сулар жануарлардың қайтадан жаппай ауруға ұшыратады. Қойдың ішек стронгиляттары шаруашылық жағдайларда бір ғана емес, бірнеше түрлермен бір мезгілде залалданады, оған қарсы таңдалған тиімді антигельминтиктер барлық топ құрттарын жоюға мүмкіндік береді. Қойларды топтық әдісді пайдалану арқылы дегельминтизациялау, кең спектрлі антигельминтиктер азықпен біріктіріп ауқымды әсер етуі, бұл процесті айтарлықтай жеңілдетеді және арзандатады, залалсыздандыруға мүмкіндік береді. Инвазирленген қойдың ас қорыту жолы стронгилятына 200г көлеміндегі азыққа фенбендазол 8 мг, албендазол 10 мг қосу арқылы емдік жемдерін қолданды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ


1. Акулин Н.А. Особенности проявления феномена самоосвобождения у овец на разных стадиях развития гемонхозной инвазии // Труды Всес. ин-та гельминтол. - М. - 1980. - т. 25. - с. 5-14.


2. Акулин Н.А. влияние сезона года и окотов на уровень стронгилятозной инвазии // Бюлл. ВИГИС. - 1989. - вып. 52. - с. 3-8.
3. Алтаев А.Х. Гельминтофауна овец и коз в Дагестанской -АССР. // Труды ГЕЛАН. - 1959. - т. 9. - с. 10-14.
4. Арипов А.О. Устойчивость яиц и личинок трихостронгилид / /Ветеринария. - 1983. -№ 9. - с. 39-41.
5. Артюх Е.С. Материалы по гельминтофауне овец УССР. // Ученые записки.Витебск. зоотехн. ин-та. - 1956. - № 4. - с. 115-122.
6. Артюх Е.С, Гаркави Б.Л., Игнатов И.Д. Материалы по гельминтофауне Краснодарского края // Труды Кубанского СХН. - 1957. вып. 3(31).-с. 227-229.
7. Асадов СМ. К характеристике гельминтофауны животных в низменной зоне Азербайджанской ССР // Сб. работ по гельминтологии. Из-во АНССР. - 1958. с. 38-41.
8. Асадов СМ. Гельминтофауна жвачных животных СССР и ее эколого-географический анализ. - Баку. - 1960. - с. 511.
9. Атаев A.M., Мусалов И.А. Особенности развития инвазии стронгилят пищеварительного тракта во внешней среде в различных природно-климатических зонах Дагестана // Тез. докл. XXVI Межвуз. научн.-практ. конф. По проблемам биологии и медицин, паразитологии, посвященной дню рождения акад. Е.Н. Павловского. - 23-24 марта 1999.
10. Атаев A.M. Эпизоотическая ситуация по паразитозам животных в Дагестане // Ветеринария. - 2002. - № 4. - с. 23.
11. Аюпов Х.В. Гельминтозы овец и коз в Башкирской АССР // Бюлл. научн. -техн. информ. Казанского вет. ин-та. - 1953. -№ 2. - с. 26.
12. Березина Т.Н. Стронгилятозы и борьба с ними // Ветеринария. -1983.-№ 12.-с. 44-45.
13. Бережко В.К., Курочкина К.Г. Иммунные механизмы самоизлечения при гемонхозе // Проблемы ветеринарной иммунологии. —М. – 1985. – с. 186-189.
14. Бережко В.К., Курочкина K.F. Гуморальный иммунный ответ у овец при экспериментальном гемонхозе в зависимости, от срока суперинвазирования // Тр. Всес. ин-та гельминтол. - 1985. — т. 28. - с . 21- 27.
15. Берсанова Х.И., Биологические особенности развития яиц и личинок Gһabertia ovina в лабораторных условиях // Российский паразитологический журнал. - 2008. — вып. 4. — с. 41-42.
16. Берсанова Х.И., Гадаев Х.Х., Мусаев М.-Э.М. Выживаемость яиц и личинок Ghabertia ovina и личинок Protostrongylidae на зимних пастбищах в условиях Центрального Кавказа // Российский паразитологический журнал. – 2008. — вып. 3. - с. 41-43.
17. Берсанова Х.И. Экология Chabertia ovina (Fabricius, 1788; Railliet et Henry, 1909), эпизоотология хабертиоза и меры борьбы со стронгилятозами пищеварительного тракта овец в Чеченской Республике //Дис.. ..канд. вет. наук. - 2009. - с. 140.
18. Белиев C.-M.M. Стронгилятозы овец и коз в Чеченской Республике // Российский паразитологический журнал. - 2009. - вып. 4. - с.6-9.
19. Белиев С.-М.М. Возрастные особенности заражения овец стронгилятами желудочно-кишечного тракта в разрезе вертикальной поясности в Чеченской Республике // Мат. научн. конф. ВОГ. - М. - 2009.-вып. 10.-с. 44-46.
20. Белиев С.-M.M. Эпизоотология стронгилятозов пищеварительного тракта овец и крупного рогатого скота в равнинном поясе Чеченской республики и совершенствование мер борьбы с ними. // Дис....канд. вет. наук.-2009.-112 с.
21. Бессонов А.С. Изучение цикла развития Ostertagia ostertagi возбудителя остертагиоза крупного рогатого скота // Бюлл. ВИГИС. - 1958.-№4.-с. 1-11.
22. Боев С.Н. Гельминтозы овец и меры борьбы с ними. Алма-Ата. - 1955.-40 с.
23. Боев С.Н. Гельминтфауна овец на Юго-Востоке Казахстана // Труды Казах. НИВИ, Алма-Ата. - 1939. - т. 2*. - с. 171-245.
24. Боев С.Н. Опыт зоогеографического анализа гельминтофауны овец Казахстана //В кн.: Паразиты сельхозживотных Казахстана, Алма-Ата. - 1962. - вып. 1. - с. 60-62.
25. Боев С.Н., Ивершина Е.М. Распространение и динамика гемонхоза овец в Казахстане // Труды ин-та ветеринарии Казахского филиала ВАСХНИЛ. - 1957. - т. 8. - с. 404-416.
26. Боев С.Н., Окороков М.Н. Сравнительная эффективность непрерывного и прерывистого скармливания фенотиазино-солевых смесей овцам в производственных условиях // Труды ин-та ветеринарии Казахского филиала ВАСХНИЛ. - 1954. - № 47. - с. 569-571.
27. Боев С.Н., Шульц Р.С. и др. Широкий опыт оздоровления овец от нематодозов фенотиазином // Труды ин-та ветеринарии Казахского филиала ВАСХНИЛ. - 1954. - т . VI. - с . 530-534.
28. Бузмакова Р.А., Бережко В.К., Акулин Н.А., Курочкина К.Г. Феномен самоосвобождения при гемонхозе овец // Ветеринария. - 1985. - № 1.-с. 40-43.
29. Булгакова A.M., Лазарев Г.М. Идатиева З.К. Гельминтофауна овец Калмыцкой АССР. // Труды Калмыцк. НИИ мясного скотоводства. - 1970.-вып. 1(7).-с. 188-190.
30. Бутылин Р.К. Гельминты и гельминтозы мелкого рогатого скота на юге Киргизии // Автореферат диссертации канд. вет. наук ВИГИС. - М. - 1974. - с. 4-5.
31. Василькова З.Г. Методы гельминтологических исследований. -Мед. гиз. - 1955.
32. Гагарин В.Г. Гельминтозы овец Киргизии. Фрунзе. - 1963. - 418с.
33. Гаджиев Я.Г. Изменение количества молодых и половозрелых стадий хабертий, буностом и эзофагостом у овец в зависимости от сезона года. // Труды Аз. НИВИ. - 1968. - т. 23.
34. Гаджиев Я.Г., Меликова М.Э. Гельминтологическая оценка пастбищ Азербайджана. // Вестник с.-х. науки. — 1976. - № 15. -с. 70-73.
35. Гайворонский В.И. Эпизоотология стронгилятозов пищеварительного тракта овец в специализированных овцеводческих хозяйствах и откормочных площадках промышленного типа.// Дис...канд. вет. наук. — 1980. — 195 с.
36. Гнедина М.П. Изыскание методов гельминтологического анализа воды открытых водоемов // Доклады ВАСХНИЛ. - 1936. - вып. 2. - с . 89-93.
37. Головкина Л.П. Эффективность панакура против ингибированных личинок трихостронгилид у овец // Бюлл. Всес. ин-та гельминтолог. - 1987. - вып. № 47. - с. 27-31.
38. Головкина Л.П. Гипобиоз трихостронгилид у овец и изыскание эффективных антгельминтиков. // Дис...канд. вет. наук. - 1987.-150 с.
39. Орипов А.О. Приживаемость некоторых трихостронгилид в организме животного хозяина. // Труды УзНИВИ. - 1978. - т. 28, ч. 1.-е. 81-85.
40. Орипов А.О. Сроки развития и приживаемости трихостронгилид в организме овец при «чистых» и смешанных инвазиях. // Труды УзНИВИ. - 1982. - т. 31. - с. 64-69.
41. Орипов А.О. Трихостронгилидозы овец в Узбекистане и меры борьбы с ними. // Автреф. дис.. ..докт. биол. наук. - М. - 1983. - с. 35.
42. Орлов И.В. Новое в борьбе с гельминтозами овец. - М., Сельхозгиз. - 1937а. - с. 40.
43. Орлов И.В. К проблеме оздоровления овец от гельминтозов в колхозах и совхозах. // Болезни овец и коз. Труды 40 Пленума Ветеринарной секции ВАСХНИЛ. -1955.-е. 199-206. 99. Орлов И.В. Смена пастбищ как метод борьбы с
гельминтозами овец. // В кн.: Гигиена сельскохозяйственных животных. ВАСХНИЛ. М. - 19376. - с. 148-155.
44. Орлов И.В. Смена пастбищ как метод профилактики гельминтозов в овцеводческих хозяйствах. // Издательство ВАСХНИЛ, Москва.-1937.
45. Орлов И.В. Опыт профилактической борьбы с гельминтозами овец методом регулярной смены пастбищ в Киргизии и Бурят-Монголии. // Овцеводство. - 1932. - № 1. - с. 35-39.
46. Осипов П.П. Гельминты овец Актюбинской области. // В кн.: Паразиты с.-х. животных Казахстана. Алма-Ата. - 1962 а. - кн.1. - с. 103-111.
47. Осипов П.П., Карамендин О.С. Оценка зараженности пастбищ и водоемов нематодирозной инвазией на юго-востоке Казахстана. // Материалы научн. конф. ВОГ. - 1972 б. - вып. 24. - с. 140-147.
48. К.С. Абдиева, регионы Казахстана, Алматы, 2004
49. Природа и хозайства Восточного Казахстана, Алма-Ата, «Наука» 1979
50. Природные условия и естественные ресурсы Восточного Казахстана, Алма-Ата, «Наука», 1978
51. Павловский Е.Н. Организм как среда обитания. // Природа. - 1934. -№ 1.-с. 80-91.
52. Павловский Е.Н. Условия и факторы становления организма хозяином паразита в процессе эволюции. // Зоол. журнал. - 1946. - т. ХХУ,вып. 4.-е . 289-303.
53. Павловский Е.Н. Теория паразитоценозов и паразитарные болезни. // Тезисы докл. VIII совещ. паразит, заболев, зоол. ин-та АН СССР.-1955.-с. 110-116.
54. Попов М.А., Воронкова З.Г. Влияние окота и лактации на динамику стронгилятозов у овец. // Сб. научн. работ СКЗ НИВИ. - 1977. - вып. 19.-с. 87-92.

55. Попов М.А., Гайворонский В.И. Гельминтофауна овец Волгоградской области. // Труды СКЗ НИВИ. - 1984. - с. 74-76. 116. Пустовой И.Ф. Стронгилятозы пищеварительного тракта овец в; Таджикской ССР (эколого-биологические особенности возбудителей, эпизоотология и профилактика заболеваний). // Дис.докт . вет. наук., -м. -1970.-с . 11-37.


56. Пухов В.И:, Воронцов С.А., Дерипаско П.Г., Зиниченко И.И. Важнейшие глистные заболевания овец и борьба с ними. // Грозный. — 1956.
57. Савинкова А.И. Опыт химиопрофилактики гемонхоза, буностомоза, хабертиоза, нематодироза и мониезиоза овец // Матер, научн. конф. Вет. - М: - 1963. - ч. 2. - с. 70-73.
58. Савинкова Л.Н., Искаков М.М. Эпизоотология желудочнокишечных стронгилятозов овец // Информац. Листок. - Семипалатинск. - 1982.-с. 7.
59. Сеидов Я.М. О распространении главнейших гельминтозов балбасских овец в Нахичеванской АССР. // Труды Азербайджанск. н.-и. вет. ин-та.-1965.-т. 19.-е. 119-121.
60. Сиротенко М.П. Гельминтофауна овец Таджикистана. // Изв. АН Тадж. ССР. Отд. биол. наук. - 1965. - № 4. - с. 60-69.
61. Скрябин К.И. Метод полных гельминтологических вскрытий позвоночных, включая человека. - М. - 1928. - 45 с.
62. Трач В.Н. Развитие и выживаемость личинок некоторых стронгилят на пастбищах Киевского Полесья. // Первая Зоологическая конф. Белорусск. ССР. Тезисы докл. -1958.-е . 259-261.
63. Шеховцов B.C. Система профилактики желудочно-кишечных стронгилятозов овец на Украине. // Автореф. дис... д-ра вет. наук. — М. — 1990.-50 с.
64. Шихобалова Н.П. Вопросы иммунитета при гельминтозах. — М. 1950.
65. Шульц Р.С, Шульц Н.Г. Опыт применения парциальной модификации полных гельминтологических вскрытий. // Труды АрмНИВИ. - 1937. - № 2. - с. 39.
66. Шульц Р.С, Давтян Э.А. Латентные гельминтозы и их эпизоотическое значение. // Труды ГЕЛАН. — АН СССР. - 1952. - т. 6. - с. 305-314.
67. Ульянов С.Д. Сезонная динамика гемонхоза овец в АлмаАтинской области // В кн. «Работы по гельминтологии» - М. - 1953. - с. 710-715. 138. Ульянов С.Д. Эффективность различных способов постимагинальной дегельминтизации овец фенотеозином // Труды института зоологии АН Каз. ССР. - 1953. - Т. 1. - с. 200-204.
68. Blitz N.M., Gibbs H.C. Studies on the arrested development of
Haemonchus contortus in sheep. II. Termination of arrested development and
the spring rise phenomenon. // Intern. J. Parasitol. - 1972b. - V. 2, № 1. - P.
13-32.
69. Boag В., Thomas R. Epidemiological studies on Nematodirus
species in sheep // Res. Vet. Sci. - 1975. - V. 19, № 3. - P. 263-268.
70. Boch J. Untersuchungen iiber Wurmbefall von Schafherden auf
Hochalmen. // Zoolog. Parasit. Inst. Tierarztl. Fakult. - 1954. - S. 248-255.
71. Brundson R.V. Seasonal changes in the level and composition of
nematode worm burdens in young sheep. // Z.S. Agr. Res. - 1970. - V. 13, №
l.-P. 126-148.
72. Connon R.M. Inhibited development in Haemonchus contortus. // J. Parasitol. - 1975. - V. 71, №2. - P. 239-246.
73. Crofton H.D. Nematode parasite populations in sheep on lowland farms. I. Worm eggs counts in ewes. // J. Parasitol. - 1954. - V. 44. - P. 465- 477.
74. Dinenn J.K., Donald A.D., Wagland B.M., Turner I.H. The dynamics the host-parasite relationship. II. The response of sheep to primary and seconday infection with Nematodirus spathiger. // J. Parasitol. - 1965a. -V. 55, №1.-P . 163-171.
75. Dinenn J.K., Donald A.D., Wagland B.M., Offher J The dynamics of the host-parasite relationship. III. The response of sheep to primary and seconday infection with Nematodirus spathiger. // J. Parasitol. - 1965b. — V. 55, №3.-P . 515-525.
76. Donald A.D., Dinenn J.K., Turner I.H., Wagland B.M. The dynamics of the host-parasite relationship. I. Nematodirus spathiger infection in sheep. // J. Parasitol. - 1964. - V. 54, № 3. - P. 527-544.
77. Gordon H. Some aspects of parasitic gastroenteritis of sheep. //
Austral. Veterin J. - 1950. - V. 26, № 2. - P. 46-52.
78. Kadium Т.К. A survey of gastro-intestinal helminth parasites of
sheep in Irac. // Trop. Anim. Health. Product. - 1972. - V. 4, №2. - P. 109-
112.
79. Schad G.A. The role of arrested development in the regulation of
nematode populations. // In: Regulation of parasite population, Proc. Symp.
sponored by Amer.microscop.soc. and amer.parasitol. New Orleane 10-14 XI,
New York Acad.pres. - 1977. - P; 111-167.
80. Waller P.J., Thomas R.J. The natural regulation of
Trychostrongylus spp. populations in yong grazing sheep. //Vet. Parasitol. -
1981.-V. 9, №1.-P . 47-55.
жүктеу/скачать 0,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет