45
райлары, етістері көп екен, «жеңілдетіп» азайтқан, жұрнақтар көп екен,
«жеңілдетіп» санын кеміткен.
Мұндай «жеңілдетуге» алғыстан бөтен еш нәрсе айтпас едік-ау, егерде
қазағы түскірдің аузына қақпақ қойып,
сол артық сөз таптарын, артық рай,
шырайларды, жұрнақтарды айтпайтын қылып, бұлар қазақ тілінен біржола
аластап қуылса. Бірақ, не пайда. Кітап бетінде тұжырып, кесіп тастағанмен,
тіл өмірінде ол «артықтар» баршылығын қоймайды екен. Сонысын-ақ
жеңілдемейді екен.
Барды «жоқ» деп жасырғанмен болмайды екен. Сонысын-ақ бұл
жасырынбақ ойнаудың арты жеңілдету емес, ауырлату болады екен.
Ауырлық басып баратқансын, «суға кеткен тал қармар», «сасқан үйрек
артымен ұшып», «жаудан жақсылық күту –тарыққанның салдары» болса да,
тарыққан мұғалім байғұс «артымен ұшып», артта қалған «талды қармап»,
«Тіл-құралдан» сусын күтеді екен,-дейді [55,35]. А.Байтұрсынұлының «Тіл-
құрал» оқу құралының осы уақытқа дейін қолданылуына тіл зерттеушілерін
айыптай отырып, тіл біліміне қатысты оқу құралдарын жетілдірудегі кемшін
тұстарды да тілге тиек етеді.
Қ.Жұбанов
осылай айта отырып, А.Байтұрсынұлының қазақ тілін
ғылыми зерттеу барысында бұрынғы күншығысшыл оқымыстылардан ұзап
кеткен жоқ еді дейді. Орыс тілінде етістіктің 3-ақ шағы бар екен, Ахмет
қазақта да шақ санын 3-еу деді. Қазақ сөйлем құрылысының өзгешелігін
мүлде көрсеткен жоқ,-деген пікірге тоқталады [55,35]. Дегенмен,
А.Байтұрсынұлының «Тіл-құралы», қазақ тілін
ғылыми зерттеу барысында
ашқан жаңалықтары, метатіл, терімсөздер қазақ тілінің іргетасын қалады деп
айтуға болады. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңде қазақ тілінің
дыбыстық ерекшеліктерін қарастырған зерттеушілердің басым көбі
А.Байтұрсынұлының еңбектерін негізге алғандығы А.Байтұрсынұлының
қалдырған мұрасының құнды екендігінің бірден бір дәлелі.
Профессор М.Балақаев, доцент А.Исқақов жауапты редактор болған
«Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика, грамматика)» атты кітап Қазақ ССР
Ғылым Академиясының баспасынан 1954 жылы жарияланды [56]. Аталған
кітаптың «Фонетика және дыбыстар туралы түсінік» атты бөлімінде тілдің
фонетикалық жүйесінің зор мәні бар екендігі айтылады [56,95]. Тілдің негізін
жасайтын – оның грамматикалық құрылысы мен негізгі сөздік қоры. Қазақ
тіліндегі
сал және сәл, сан және сән дегенде (жуанды-жіңішкелі жұпта)
мағынаға ұйытқы болып тұрғандары –дауыстылар; осында мағына ажыратуға
себепкер болып тұрғандар: бірде а, бірде ә; ал н,с,л құлаққа естілуде бірде
жуан, бірде жіңішке болғанмен, оның сөз семантикасына қатысы болмайды.
Дыбыс атаулының қандайы болса да серпінді (сығылмалы) заттың
вибрациялық қыймылынан пайда болады. Тілдегі дыбыстар күрделенген
вибрациялық қыймылдың нәтижесінен пайда болатын құбылыс. Бұл кітапта
қазіргі қазақ тілінде келесідей тоғыз жалаң дауыстылар (монофтонг) бар
делінеді: а, е, ы, і, ә, о, ө, ү, ұ. Бұдан басқа мынадай екі қосынды дауыстылар
(дифтонгоид) бар: и, у.
46
Дауыстылар үшке бөлінеді: езу дауыстылар, ерін дауыстылар,
дифтонгоид дауыстылар. Езу дауыстылар: а фонемасы дауыстылардың
ішіндегі мейлінше ашық айтылатын түріне жатады. Жасалу орны жағынан,
бұл фонема тілдің кейін қарай жиырылуы арқылы дыбысталады. Сондықтан
жуан дауысты болады. Бұл дыбысты айтқанда еріннің сүйірленбей,
керісінше, тартылуы арқылы дыбысталатындықтан, оны езу дыбысы дейміз.
Езу дыбыстары: а, и, ә, ы, і, е. Ерін дыбыстары: о, ө, ұ, ү, у.
Түрік тілдерінің фонетикалық заңы бойынша жу-ар, су-ат, ки-ер, ки-ім
сияқты сөздер жұ+уар, сұ+уат, кі+йер, кі+йім түрінде
ғана буынға бөліне
алады. Демек, у, и арқылы айтылатын фонемалардың әрқайсысы екі
элементті (қосарлы) фонема екендігі айқын байқалады. Тіл ғылымында бұл
секілді фонема «жалған дифтонг» деп аталады. Дифтонг құрамындағы екі
элементтің бірі буын жасай алатын, бірі буын жасай алмайтын дыбыс
болады. Қазақ тіліндегі бұл секілді қосынды дауысты тұйық дифтонгілер
тобына жатады: әр дифтонгінің алғашқы сыңары – дауысты (буын құрағыш),
кейінгісі – дауыссыз (буын құрай алмайтын) болады.
Дифтонгоид дауыстылар: у мен и. Бұл фонемалар келесідей мысалдарда
кездеседі: бу, буын, буу, қуат, киім, ту, қу, қуу, ине, би, билеу, Иса, т.б. Осы
сөздердің дәл айтылуын фонетикалық транскрипциямен келесідей жазуға
болады: бұу, бұуұн, бұуұу, құуат, кійім, тұу, іинэ, бій, бійлэу, Ыйса, т.б.
Қазақ тілінің у, и әріптері арқылы жазылатын дыбыстары –дифтонг
дыбыстар. Себебі, мұның әрқайсысы қос дыбыстан жасалып тұр [56,111].
Бару сөзінде у дифтонгісінде ұ фонемасы да, у фонемасы да бар; келу
сөзінде жіңішке у дифтонгісінде ү фонемасы да, у фонемасы да бар: дауысты
ұ, ү фонемалары дауыссыз фонемадан бұрын келіп тұр. Би деген сөзде и
дифтонгісінде і фонемасы да, й фонемасы да бар. Қазақ тілінің кей
сөздерінде и таңбасы ый орнына да жүреді, мысалы: Иса, тарихи дегенде и
дифтонгісінде ы фонемасы да, и фонемасы да бар: дауысты і, ы фонемалары
дауыссыз фонемадан бұрын келіп тұр. Сондықтан бару, келу, би,
тарихи
сөздеріндегі у, и дыбыстарын тұйық дифтонг деп табуымыз керек.
1954 жылы жарияланған «Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика,
грамматика)» атты кітап бойынша қазақ тіліндегі дауысты фонемалардың
жыйнақталған түрі келесі кестеде берілген [56].
Достарыңызбен бөлісу: