Салқынбай А., Абақан Е. с



Pdf көрінісі
бет118/336
Дата14.12.2021
өлшемі13,56 Mb.
#126888
1   ...   114   115   116   117   118   119   120   121   ...   336
Байланысты:
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік

ETIC-ETIC
ка тө го р и ясы   ж әне  олардың 
түрлерінің  әрқайсысы  арнаулы 
аффикстер  арқылы  жасалады. 
Ол  аффикстер  етістіктің белгілі 
бір  Е.  түрін  тудырумен  бірге, 
е тістікте н   е т іс т ік   тудырады. 
Осымен байланысты түркология- 
лық еңбектерде  Е.  жұрнақтары 
жалғану арқылы жасалған  етіс- 
тіктер  туынды  етістік  қатарына 
да  жатқызылады.  Е.  аффикстері 
салт  етістікті  сабақты  етістікке, 
керісінше  сабақты  етістікті  салт 
етістікке айналдырады.
Қазақ тіліндегі  Е.  түрлері:  1. 
Өэдһс Е -  сабаіды етістіккв -н, -ын, 
-ін  аффиксі  жалғану  арқі?ілы 
жасалады, іс-әрекеттің өз субъек- 
тісіне  бағытталуын,  көшетінін 
көрсетеді.  2.  Ырықсыз  Е.  (-ыл, 
-іл,  -л,  -ын,  -ін,  -н)  тұлғасында 
айтылған  етістіктің  субъектісі 
арнайы  айтылмайды  да,  іс - 
әрекет өзінің объектісіне бағыт- 
талып,  соған  көшеді.  Сабақтас 
етістікті салт етістікке айналды­
рады.  3.  Ортақ  Е. -  іс-әрекеттің 
субъекгіанің біреу емес, бірнешеу 
е ке н д ігін   кө р с е т е д і.  Е тіс тік 
түбіріне  -с,  -ыс,  -іс аффикстері 
жалғану  арқылы  жасалады.  4. 
Өзгелік Е. -  көптеген үндіеуропа 
тілдерінде  кездеспейді.  Е.-тің 
бүл  түрі  түркі  тілдері  мен  мон­
гол тіліне тән. Етістікке -тыр, -тір, 
-ғыз,  -гіз,  -қыз,  -кіз аффикстері 
жалғану  арқылы  жасалады.
ЕТІСТІК 
-  мағынасы жағынан 
қимыл,  іс-әрекетті білдіреді.  Е.- 
ең  күрделі  сөз  табы.  Бүл  оған 
тән грамматикалық категориялар 
мен  түлғалардың  молдығынан 
да  көрінеді.  Қимыл,  іс-әрекет 
әрқашан  мезгіл,  уақыт  ұғымы- 
мен 
байл аны сты   б о л а д ы . 
Сондықтан  да  ш ақ  Е.-ке  тән 
категорияларды ң  бірі  болып 
табылады.  Мүнымен  бірге  рай, 
ж а қ,  етіс  категориялары м ен 
және  оларға  тән  формалармен 
си п а тта л а д ы .  Е сім ш е  мен 
көсемше, қимыл есімі Е. -те р д ің  
функционалды тұлғалары  ретін- 
де  қаралады.  Түркі  тілдерінде 
есімше мен көсемше (-ғалы, -гелі 
формасынан  басқа),  жіктелетін 
формалар  ретінде  қаралады. 
М үның  өзін  ж үйесі  әр  басқа 
т іл д е р д ің  
гр а м м а ти ка л  ы қ 
ерекш еліктеріне  байланысты 
деп  қараған  мақұл.  Е.  белгілі 
шақта айтылуымен бірге,  белгілі 
бір жақта да айтылады. Ж ақтық 
мағына түркі тілдерінде арнаулы 
а ф ф и к с -ж ік т ік   ж а л ға у л а р ы  
арқылы беріледі. Түркі тілдерінде 
предикаттық қызметте жүмсал- 
ғанда, есім сөздер де жіктеледі. 
Бірақ түркі  тілдерінде  есімдер- 
д ің   бәрі  б ір д е й   ж ікт е л м е й , 
а д а м н ы ң   к ә с іб і  м ен  бапа 
белгісін  білдіретін  сөздер  ғана 
ж ік т е л е т ін ін   ж әне  о л а р д ы ң  
ж іктелуі  үш ін  баяндауы ш ты қ 
қы з м е т т е   ж ұм са л уы   ш а р т 
екендігін еске алсақ, жіктелудің,


ЕУРО-ЕУРО
соған  сай  сө з  түрлендіруш і 
түлға ретінде жіктікжалғаулары- 
ның етістіктерге де тән екендігін 
көреміз.  Баяндауыштық қ&змет
-  есім  сөздердің  емес,  Е.  сөз- 
дердің  ең  басты  синтаксистік 
қызметі.  Жіктелу  -   Е.-тің  ерек- 
ш елігі.  Түркі  тілдерінде  түбір 
е тіс тік  н е гізін е н   бір  буынды 
болады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   114   115   116   117   118   119   120   121   ...   336




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет