Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
| Л И Н -Л И Н
тарихта сақталған т і л д і ң ең көне э л е м е н тте р ін а н ы қта й ты н лингвистикалық зерттеулердің жиынтығы. Л.п. -т іл д ік реликтер арқылы ертеде өм ір с ү р ге н адамдардың материалды-рухани жағдайын анықтайтын сала. Л.п.- ның пайда болуы тілдерді тарихи- салыстырмалы зерттеумен бай ланысты (қар. Салыстырмалы- тарихи тіл білімі; Салыстырмалы- тарихи тәсіл). XIX ғ. басындағы палеонтология ғылымына сәйкес, тіл білімінде де тігщі эволюциялық түрғы дан зерттеу басталады (А.Шлейхер т.б ). Мұндай лингво- б и о л о ги я л ы қ а н а л о ги ян ы ң бастапқы кезеңінде өнімді болуы заңды еді. Бірақ Л.п.-да ж үргі- зілген зерттеулерде логикалық талдау, ә д іс і қолданы лмады . Сонымен қатар палеонтология мен Л .п . арасында маңызды айырмашылықтар бар: 1) Л.п. тілдегі түсініксіз фактілерді био- логиялық палеонтология идея- ларының көмегімен түсіндіргісі келді, ал палеонтология кез- дейсоқ табылған организм-дерді зе ртте у нәтиж есінде қал ы п- тасқаны аян; 2) Л.п.-да әр түрлі ке зе ң д е гі тіл элем енттерінің байланысы туралы идея әуелден- ақ маңызды болған, ал палеон- тологияда реликт организгддер- дің эволюциялық сабақтастығы кейін ғана анықталды; 3) Л.п. архаикалық (көне) қүбылыстарды езі жасап алса, палеонтологиял- ы қ м а те р и а л д а р ете көп табылған; 4) Л.п.-да тіл элементін белгілі бір уақыт (хронологиялық) кезеңіне жатқызу шартты түрде болса, палеонтологияда геология- лык қабатқа қарап нақты тарихи уақытты, абсолютты хроноло- гияны белгілейді; 5) Л.п.-да көне тілдік элементтердің арасындағы байланысты білу өте күрд ел і мәселе болса, палеонтологияда Ж .Кю вье а ш қа н коррел яц и я (езара байланыс) заңы арқылы көне организмді қайта құр а с- тыруға болады; 6) Л.п. объекгі- л е р і (а р ха и зм д е р ), әр тү р л і дәуірге жатса да, қазіргі кезге д е й ін ем ір с ү р у і м ү м кін , ал палеонтология объекгілері белгілі бір дәуірде ғана өмір сүреді. Л.п. тарихи тіл ғылымының бір саласы болған соң, тіл элемент- терінің уақыт кеңістігіндегі бай- ланысын зерттейді. Л.п. шешетін те р т м әселе бар: 1) ж е ке архаизмдерді талдау; 2) тілдік жүйелерді қайта қарастыру; 3) тілдердің туыстығын анықтау; 4) әуелгі тілді (глоттогенез) қайта қүрастыру, тілдің қалай пайда болғанын білу. Л.п. дамып беле ж атқа н гум а н и та р и я л ы қ пән ретінде, адамның көне санасын зерттеу, әлеуметтік антропология, э т н о ге н е з , а л ға ш қы қауы м тарихы, мәдениет тарихы тәрізді пәндермен тығыз байланысты. 134 |