Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
- Бұл бет үшін навигация:
- Л Е К -Л Е К
| ЛЕКС И КО ЛО ГИ Я
(гр е к , lexikos - тілге қатысты және logos - ілім) -тіл д ің сөздік қоры мен тіл л е кс и ка с ы н з е р т т е й т ін тіл білімінің саласы. Л. тілдегі сөз қоры ны ң мынадай ж ақтары н зерттейді: сөзге қатысты мәселе- лер; лексикалы қ бірліктердің түрлері; сөз қорының құрылысы; лексикалық бірлікгің қызметі; сөз қорының дамуы мен толықты- Л Е К -Л Е К рылуы; лексика мен тілден тыс болмыс. Сөз мәселелері сөздің жалпы теориясында қарастыры- лады. Лексикалы қ бірліктердің қатарына жеке сөздермен қоса, басқа түрақты сөз тіркестері де ж атады , б ір а қ с ө з н е г із г і лексикалық бірлік болып есеп- теледі. Сөздің тіл бірлігі ретіндегі мәселе үш қырынан зерттеледі: құрылымдық (сөздің қүрылысы), семантикалық (сөздің лексикалық мағынасы) және қызметтік (тілде және сөйлеудегі сөздің қызметі). Қүрылымдық аспектіде лексико- логиялық ілімнің негізгі мақсаты сөз бен сөз тіркесін ажырату және сөздің түрлерін (вариант- тарын - фонетикалық, морфоло- гиялық, лексика-семантикалық) анықгау. Семантикалық тадцаудың м а қса ты с е м а с и о л о ги я н ы ң немесе лексикалы қ сем анти- ка н ы ң п ә н і р е тін д е , с ө з д ің мағыналық жағы (сигниф икат) мен объекгілік жағының (денотат) сәйкестілігін қарастыру. Семасио логия мен Л. семантика жүйесіне жатады. Л. сөздің се мант и кал ық түрін зерттей келе, оны мынадай лексикологиялық категорияларга бөліп қарастырады: моносемия ж эне полисемия; жалпы ж эне а р н а й ы ; а б стр а кты л ы ж э н е нақтылы; кең жэне тар; л оги- калықжәне экспрессивті; негізгі ж э н е ауыспалы м ағы на. Көп мағыналы лексикалық бірлікке ерекше көңіл бөлінеді. Функцио- наддық (қызметтік) аспектіде-сөз орны мен қызметі зерттеледі. Л е ксика мен грамматиканың арақатынасына назар аударылады. С өзд ік қүры лы с екі тұрғы да қарастырылады: лексикалы қ бірліктер арасындағы жүйелі қатынастар және сёз қорының стратификациясы (жіктелуі). Сөз топтары-көлеміне, түлғасы мен мазмүнына олардың ұқсастығына, б ір л ікте р арасы ндағы қаты - настарға (синтагматикалық не парадигматикалық) байланысты ерекшеленеді. Жеке лексикалық б ір л гкте р д ің ең кіш і тобы (түлғалық үқсастыққа негіздел- ген) омонимдерді немесе паро- нимдерді (жартылай ұқсастық) тудырады. Мағынаға сай толта- судың нәтижесінде синоним, антоним, конверсив және т.б. жасалады. Л. сөздердің ірі топтарын да - өрісті (поле) зерттейді. Өріс тул ға мен м азм ұн н е гізін д е ж асалады . Сонымен қатар тематикалық epic те (транспорт, енер, өнд іріске байланысты) болуы мүмкін. Тілдің лексикалық қүры лы сы әр тү р л і болып, бірнеше қабатқа бөлінеді. Онда лексикалық бірліктердің әр түрлі категория лары бар: қолдану саласына қарайгжалпы (стиль аралық) және стильдік (поэзиялық, ауызекі, ғылыми, кәсіби, қара- пайым, арготизм, регионализм, д иалектизм ) лексика; әдеби тілдердің арнайы лексикасы ; эмоциялық бояуға байланысты: бейтарап ж эне эксп р е сси вті (эмоциялық реңі бар) лексика; тарихи мерзімге байланысты - неологизм, архаизм; шығу тегіне байланысты - кірме сөз, ксенизм (бетен болмысты б е л гіл е у), варваризм, интернационализм; тіл ж ү й е с ін е қаты сы мен қызметіне қарай - акти пассив лексика. Лексиканың қызметін зерттеуде мынадай мәселелер қарасты- рылады: текстегі лексиканың кездесу жиілігі; сөйлеудегі және текстегі лексика, оның атауыш қызметі; мағыналардың контекске байланысты өзгеруі; сөздердің тіркесуі (ұғымдар сәйкестілігі); семантикалық және лексикалық д е ң ге й д е болуы. Т ұр а қты тіркестерді фразеология саласы зерттейді. Л . ті/щегі сөз қорының ұлғаюын зерттей келе, номинация (атау) жасаудың терт тәсілін бел гіл ейді. Олардың үшеуі тілдің ішкі мүмкін- ііілігін паңдалану арқылы жасалады: жаңа сөз жасау (сөзжасам), жаңа мағына қалыптастыру (полисемия, мағынаның ауысуы), сөз тірке- сінің пайда болуы. Ал тертінші т ә с іл -б а с қа тіл д е р арқы лы сөздікті толықтыру (кірме сөз жэне калька). жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|