Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
50 әдістер, МОРФОЛОГИЯ
- Бұл бет үшін навигация:
- ТҰРЛАУЛЫ МҮШЕ
- ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕ
| ТҰРАҚГЫ МАҒЫНА
- сездің негізгі мағынасынан ербіген жаңа мағынаның бірте-бірте тұрақты мағынаға айналуы. Мыс.: «күн» сезінің негізгі мағынасы планета атауы болу. Осы мағынадан дамып «күн», уақыт мағынасында қолданыла келе түрақты мағына болып ке тке н. Т.м .-лы сөзді контекстен беліп алып, ешбір тіркессіз еркін қарастырғанда да, арнаулы негізгі мағынамен қатар, оның турақты мағынасы айқындалып түрады. Ауыспалы контекстік мағыналарда мүндай айқындық сезілмейді. ТҰРЛАУЛЫ МҮШЕ - сөйлем құрауға негіз болатын, өзара предикаттық қатынаста жұмсала- тын сөйлем мүшелері. Т.м-дің с и н та кс и с тік қы зм еті бірдей ТҰР-ТҮБ емес. Әдетте, бастауыш сөйлем- де айтылатын ойға негіз болады, ол баяндауыш арқылы айтылған қимы лды ң не басқа сапаның субъектісі (иесі) болады. Баян дауы ш б а ста уы ш ты ң іс ін , қим ы лы н, к ү й ін ж ә не б а сқа заттық, сындық сапасын білдіріп, б а ста уы ш қа б а ғы н ад ы . Бұл жағынан Т.м .-нің ең негізгісі - бастауы ш , б ір а қ сө й л е м д е гі қызметі жагынан бастауыштан гөрі баяндауыштың синтаксистік қызметі анағүрлым басым бола- тыны белгілі. Оны мыналардан байқаймыз: 1. Баяндауыш сөй- лем арқы лы айты лған ойды тиянақтап, көптеген сөздерді ілестіріп барып, сейлемді аяқтап тұ р а д ы . Бүл ж а ғы н а н ол - сөйлемнің ең негізгі ұйымдас- тырушы мүшесі. ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕ -жайы л- ма сө й л е м д е р д е түр л а ул ы м үш е л е р д е н б а сқа , оларды айқындайтын түрлаусыз мүше- лер де болады, олар: толы қ- тауыш анықтауыш, пысықтауыш. Б ұларды н е л ікте н Т .м . деп атайды? «Түрлаусыз» деген сөзді к е й б ір се йл е м м үш е л е р ін е та ң у ы м ы з, ол м ү ш е л е р д ің сө й л е м д і ти я н а қты е тп е й тін қасиеттеріне негізделген. Расын- да, бастауыш пен баяндауыш сөйлемді тиянақты ететін, оның бас арқауы болса, Т.м.-де ондай қа си е т болмайды. Олар бас мүше маңына топтанып, пысық- тап түрады. Мыс.: Кек ж үзін ің шарбы бүлты әлдеқайда тарап ж о қ болып жатыр (Б.М айлин). Бүл сөйлемдегі Т.м. бастауышқа ж әне б а я н д а уы ш қа қа ты сты болып түр: «көк ж үзінің шарбы» - анықтауыштар, «бұлты» - зат е сім нен б о л ға н бастауы ш ты а н ы қта й д ы ; « ә л д е қа й д а » - пысықтауыш, «тарап жатыр» - етістіктерден болған баяндауыш. Сөйлемнің Т.м. түлғасына қарай айырудың ғылыми тірегі әлсіз. Д ұ р ы с ы н д а , с е й л е м н ің Т .м . мәселелері сөз тіркесі жайы н- дағы іліммен тығыз байланыста қаралуға тиіс. чж ТҮБІР - сө зд ің л ексикал ы қ % ф мағынасыН са қта уш ы н е г із г і бөлік. Т. морфологиялық дерива ция кезінде өзгермейді. Ә р түрлі тілдерде Т .-д ің ф онологиялы қ ерекшеліктері болады, мыс.: түркі тілдерінің Т.-лері өзгермейді, ал славйн тілдерінде Т. өзгеріп оты- рады. Түркі тідцеріңде Т. негізінен бір буынды, кейде екі буынды болады. Т. ерекш елігі - толы қ мағынапылығы, тұлғалық сипа- тының өзгермейтіні, ары қарай бөлшектеуге келмейтіндігі. жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|