Санжарга, Айманға

БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІП

АБАЙ АТЫНДАҒЫ АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Марленге, Алмасқа,

Санжарга, Айманға

арнаймын

автор

Ж.Ж.ЖАТҚАНБАЕВ

Биология ғылымдарының докторы, профессор

профессор К.С.Сағатов

.

VI. ДЕНСАУЛЫҚ ЖӘНЕ ЖЕКЕ БАС ТАЗАЛЫҒЫ (ГИГИЕНАСЫ)

 

Ж 34 ЖАТҚАНБАЕВ Ж.

Валеология пәнінің оқулығын автор өзіміздің ана тілімізде алғаш рет жазып, жарыққа шығарып отыр. Кем-кетігі болуы мүмкін,бұл еңбектің сапасын жақсартуға арнап ескертулер, қосымшалар жасаймын деушілерге автор алдын-ала өзінің шын көңілден алғысын білдіреді. Валеология - денсаулық туралы интегративті ғылым.

Оқулық орта мектеп оқушылары мен оқытушыларына, Жоғары оқу орындарының студенттеріне және оқытушыларына арналған.

2002-ЖЫЛЫ ДЕНСАУЛЫҚ ЖЫЛЫ

ХОШ КЕЛДІҢІЗ ВАЛЕОЛОГИЯ МЕКТЕПКЕ!

"Экономикалық ілгерілеу біздің азаматтарымыздың игілігіне өздігнен кепілдік бере алмайды. Гүлденген экономика жағдайында-ақ өз денсаулығын дұрыс күтпеуінің және қоршаған ортаның ластануы салдарынан науқас адамдардың саны жылдан-жылға өсіп отырғанын көзге елестету қиын емес. Қоғамымызды қуруымызға қарай азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болуы ушін күш салу керек. Бұл мақсатты іске асырудағы біздің стратегиямыз мынадай құрамдас беліктерден турады:

Мемлекеттің, бір жағынан, ауруды болдырмау, екінші жағынан, салауаты өмір салтын ынталандыру жөніндегі қадамдары халықтың денсаулығына әсер стетін маңызды фактор екенін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Аурулардың алдын алу дегеніміз таза су мен кенеулі асты пайдалануды, тазарту жүйелерінің болуын, қоршаган ортаны ластайтын және экологиялық зиян келтіретін объектілерді қысқартуды, басқа да қауіпті факторларды төмендету женіндегі осыған ұқсас шараларды білдіреді.

Салауатты өмір салтын ынталандыру әрқайсымыздың дене тәрбиесімен айналысуымызға. дұрыс тамақтануымызға, есірткі-лерді, темекі мен алкоголді тұтынуды қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауымызға және т.с.с. бағытталған.

Жеткілікті құралдар болмай тұрған жағдайда ауруларға қарсы күрес пен денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз азаматтарымызды салауатты өмір салтына әзірлеуден басталады. Салауатты омір салты мен дұрыс тамақтануды, тазалық пен санитария ережелерін насихаттайтын пәрменді

3

ақпараттық іс-шаралар жүргізілуі қажет. Ол мыналарды қамтуға тиіс:

Қоғамдық сана мен мораль алкогольге барынша қарсы болуыға тиіс. Мемлекет бұл сезімді тәрбиелеуге тиіс. Кеңес өкіметі жылдарында арақ біздің тұрмысымызға, әдетімізге, дәстүрімізге тереңдеп енді. Ол ауылдық жерлерде де адам өмірінің ажырамас белігі болып алды. Бүгін көпшілік киыншылыққа тап боп, күйзеліске түскенде ішкіліккс салыну артып отыр.

Көптеген елдер бұл кеселге тыйым салғанымен, табысқа жете алмады. Осыған қарамастан кейбір елдер ұтымды ақпараттық және түсіндіру саясатын жүргізу, мәдениет пен білім арқылы едәуір табыстарға қол жеткізді. Өнеркәсібі дамыған елдерде ішімдікті пайдаланушылар мен темекі тартушылардың саны кеми түсуде, өйткені кәсіпкерлік — денсаулығы

4

мықты жандардың үлесі. Өмір салтын теріс әдеттерден спортқа көшіру тиімді жолдардың бірі болып табылады.

Экологиялық нашар ахуал бүгінде адам елімінін 20 процентіне себеп болып отыр, ал кейбір аймақтарда жағдай мұнан да қиын. Отандастарымыздың үштен бірі сапасыз ауыз-суды пайдаланады. Жеткілікті жөне дұрыс тамақтанбау да теріс демографиялық салдарға әкеп соғады.

Сондықтан біздің әрқайсысымыз тамақтану мен ауызсуға ерекше көңіл бөлуге тиіспіз. Біздің мамандарымыз қалай дұрыс тамақтану керек екенін, табыс дәрежесіне қарай өз рационын қалай құру керек екенін, қазіргі заманғы жеке басының тазалығы ережелерін орындауды, сапасы төмен ауыз судың зиянын қалай тигізбеуді бұқаралық ақпарат құралдары арқылы түсіндіруден жалықпауы керек. Экологиялық, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтер мен стандарттау органдары қойылған мақсаттардың басымдығына сәйксс жұмыс жүргізугс тиіс. Кез келген сапасыз тамақ өнімдерін өткізушілер мен жасап шығарушыларға, табиғи ортаны ластаушылардың бәріне берік және қат-қабат тосқауыл қойылуы қажет.

Мемлекеттік ведомстволардың басшылары осының бәрінде де үлгі көрсетуге тиіс. Сонымен қатар дінбасылар мен қоғамның басқа да құрметті адамдарын осы процеске қосылуға шақырамын. Бұл - маңызы зор мәселелер. Адамдардың денсаулығы мен он мыңдаған отандастарымыздың өмірі осы шараларға тікелей байланысты".

5

ВАЛЕОЛОГИЯМЕН ЖАЛПЫ ТАНЫСУ

ғана асыл дүние. Ол жақсы болу үшін не

уақытты, не күш-жігерді, не еңбекті, тіпті

барлық дүниені аямай жұмсау керек:

Денсаулық үшін өмірдің бір бөлімінде

қиюға болады. Денсаулықсыз өмір қызық-

сыз әлем деп есептеймін

М. Монтень

Сіздер валеологияны оқуға кірістіңіздер. Валеология грек және латын сөзінен алынған. Валео-денсаулық, логос-ғылым. Валеология денсаулық туралығылым. Оның негізін алғаш рет қалаған Израиль Ицкович Брсхман. Ол медицина ғылымдарының докторы, профессор. Негізгі маманы фармаколог. 350-дей ғылыми еңбектер жазған. 1987 жылы ол ватеология терминін медицина, биология және педагогика ғылымдарына енгізген.

Соңғы жылдарда, әсіресе кейінгі он жыл ішінде дүниежүзінің барлық елдеріндегі, сондай-ақ, Қазақстан Республикасындағы халық денсаулығының тым нашарлап кетуіне байланысты, және адамдардың тіршілік ету мерзімінің қысқаруына сәйкес — адамдардың денсаулығына көп көңіл бөліне бастады.

Денсаулық - адам өміріндегі ең жоғары бағалы дүние. Өмірдің шаттығы мен қызығы денсаулыққа байланысты. Адам бақыты — денсаулық. Денсаулық - зор байлық - дейді қазақ. Ол адам символы.

Дені сау қайыршы адам ауру хандардан артық деген нақыл сөз бар. Негізі дұрыс. Дені сау адам өте көңілді жүреді. Әлемде болып жататын кішігірім, ұсақ-түйектерге ол ешқандай көңіл аудармайды.

Көңілді күйімен неше түрлі қиыншылықтарды жеңіп тіршілік ете береді.

Дүниежүзілік медицина ғылымдарының ұлы өкілдері, денсаулық Алла Тағаланың (табиғаттың) адамзат баласына тартқан үлкен сыйы деп түсіндіреді. Медицина ғылымдарының пайда болуына, оның дамуы мен қазіргі кездегі жағдайына зер салып қарасаңыз, медицина ғылымы адамдардың денсаулығын сақтауға аурулардың алдын-алуға, ауруларды емдеу әдістерін

6

тауып, оны жетілдірумен шұғылданған және шұғылданып отырған ғылым екені байқалады. Медицина ғылымдары адамды және оның денсаулығын арттыруды ең басты мақсаты деп есептейді.

Біз денсаудығымызға немқұрайлы қарап, оған үлкен зиян келтіреміз. Әркім өзінің денсаулығының нашарлауына өзі кінәлі. Ауруды ағзаларға жолатпау, адамдардың өз қолында. Көпшілік оқушылар аурулардың қалай болатынын біле бермейді.

Денсаулықты қалай сақтау керек? үнемі көңілді жүру әркімнің қолынан келетін іс. Оған көп білімнің қажеті жоқ. Тек өмір тәжірибесі жеткілікті. Міне, осы айтылған қағидаларды жан-жақты түрде дамытып, іске асыру валеологияның міндеті. Сондықтан да валеология пән ретінде оқушыларға ұсынылып отыр.

Кейінгі кезде мектеп валеологиясы туралы бірнеше еңбектер баспадан жарыққа шықты. Олардың ішінде (Брехман И.И., 1987; 1989; 1990; Колбанов В.В., Зайцев Г.К. 1992; Татарникова Л.Г. авторлық бірлестікте, 1994; Зайцев Г.К. 1995; Соломин В.П. авторлық бірлестікте, 1995; Жатқанбаев Ж.Ж., 2000; Жатқанбаев Ж.Ж., Бекенова Н.А., 2001). Қазақстан Ресггубликасының барлық мсктептеріне Валеология міндетті пән ретінде кіргізілді (2000). Мектептердегі Валеология поні оқушылардың физикалық және психикалық денсаулығын қамтамасыз етіп қоймай, сонымен қатар философиялық және гуманитарлық білімдердің негізгі құрамы болып есептеледі.

Валеология — денсаулық және салауатты

өмір сүру салты туралы ғылым!

7

1 ВАЛЕОЛОГИЯ ПӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ

Валеология - екі шет елдері тілінен алынған. Латын сөзі "Vаlе" ("Сау болу", "аман болу" қазақша деніңіз сау болсын деген мағына береді. А.С.Пушкин өзінің достарына жазған хатының соңына әрқашан "Vаlе" деген сөзді қосып отырған. "Деніңіз сау болсын" деген сөз. Грекше "Lоgos"- "ілім", "ғылым" деген мағына береді. Бір сөзбен айтқанда валеология денсаулық туралы ғылым.

Валеология терминін 1987 жылы орыс ғалымы - медицина ғылымдарының докторы, профессор-фармакогаосист И.И.Брехман ғылымға енгізген болатын.

Адам денсаулығының төмендеуі, көптеген отандық және шет ел ғалым-медиктерінің жазған еңбектерінде келтіріледі. Денсаулық туралы қазіргі заман адамдарының ұғымдары онша көп емес екендігі және олар денсаулығына көп мән бермейтіні байқалады.

Баршаға белгілі — адамдардың денсаулығымен шұғылданатын, тек медицина ғылымдары ғана. Бірақ медицина ғылымы ауруларды емдеу проблемаларымен шұғылданады да аурулардың пайда болуымен айланыспайды.

Ауру адамдардың физиологиясы мен тек физиология ғылым-дары шұғылданады. Ұлы физиолог И. П. Павлов өзінің еңбегінде былай деп жазған еді.

"... Өкінішке орай, бізде әлі күнге дейін организмнің (ағзаның Ж.Ж.) негізгі принципі — "денсаулық" деп аталатын сыртқы және ішкі бірдік (тұрақтылық) қалыптың айқын анықтамасы жоқ..." Иә, медицияа ғылымы қаншама көне болғанымен, денсаулық туралы анықтама бере алмайды. Кейінгі кезде осіресе XX ғасырда.

Әр түрлі себептер өсерінен медицина емдік, госпитальдық, емханалық, соңғы он жылдықтар бойына ықшам мамандан-дырылған анықтама бере бастады.

Шын мәнінде медицина ғылымы қазіргі заманда денсаулық туралы емес, ауруларды ғылыми тұрғыдан емдеу әдістерін дамытып келе жатқан ғылым екені белгілі.

Сондықтан да осы уақытга медицинаны аурулар ғылымы деп атай бастады. Мұндай сипаттама үлкен медициналық энциклопедиядан өзінің тиісті орынын алған. Бұл ғылыми жинақта денсаулық туралы толық түрде анықтама берген. "Медицина" — көне заманнан бері қарай адам ауруларын емдеп аурулардың

8

алдын алуды мақсат еткен ғылыми жүйе деп жазған. Бұл жазылған қағидаға зер салып қарасаңыз "денсаулық" деген ешқандай сөз келтірілмеген.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымының (ДДСҮ), (Всемирная организация здравоохранения (ВОЗ) анықтамасы бойынша, денсаулық дегеніміз — ағзаларда аурулардың не болмаса физикалық кемістіктің жоқтығы ғана емес, ол табиғи (физикалық), рухани және әлеуметтік толық аман-есендік. Академик В. П. Казначеевтің (1989) жеке тұлға денсаулығы туралы анықтамары бұдан да толығырақ баяндалады. Оның анықтамасы бойынша, денсаулық дегеніміз, ағзаның ұзақ өмір сүру барысында биологиялық және психикалық әрекеттері мен тиімді жұмыскерлігінің, әлеуметтік белсенділігінің, сондай-ақ жас ерекшеліктеріне байланысты дені сау ұрпақ жалғастыру қабілеттігінің сақталуы мен дамуы.

И. И. Брехманның (1987) анықтамаоы бойынша, дснсаулық адамның ерекшелігіне сәйксс өзгермелі ортада тұрақтығы, сонымен біргс сенсорлық, вербалды және құрылымды ақпараттарды қабылдау қабілеттілігі.

1.2. Валеология — денсаулық туралы гылым.

Мен өзімді әлемге қандай болуым керек екендігіме алып келдім. Адам болуым үшін қандай болуым керек - ақылды, әдемі және денсаулығым күшті болуы керек.

Иммануил Кант

Біз, әрқашан өзімізде ата-анамыздың қалдырған байлығын қалай болса солай шашумен айналысып келеміз, денсаулықтың қандай қымбат қазына екеніне түсінбестен туған туындылар. Ол ата-анадан келген байлық. Біз денсаулықты есепсіз қалай болса солай кетіруге тырысамыз, денсаулықтың келешекте не болатынын ескермеймізде. Денсаулықтың не екенін, оның қадірін тек ауырғанда ғана білеміз.

М. Леттенкофер

Денсаулықтың қадірін ауырғанда білесің,

Жастық шақтың қадірін, қартайғанда білесің... - дейді қазақ.

9

Осы тарауды оқығанда мына төмендегі білімдерді білесіз.

2. Валеологиялық білімнің негізгі қайнар көзі туралы;

3. Қандай адамды валеологиялық бағытталған тұлға деп білу туралы;

4. Белгілі валеологтар туралы және олардың еңбектері жайында.

Валеология — медицина ғылымдарының саласы емес. Ол меди-цина ғылымдарына жатпайды. Оның өзінің алдына қойған мақсаты мен міндеттері бар. Өз алдына дара ғылым. Өзінің зерттейтін арнау-лы функциялары бар.

И.И.Брехман өзінің еңбектерінде валеология туралы былай деп жазды: "Денсаулық туралы ғылым интегралды түрде болуы керек. Оның пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі жағдайы эколо-гиямен, биологиямен, мсдицинамен, психологиямен, педагогикамен және т.б. ғылымдармсн тығыз байланыста болады. Жаңа интегральды ғылым болғандықтан ол міндетті түрде философиялық ойды және ғылыми түсініктерді жүйеге келтіріп дамып отырады.

Валеология — И. И. Брехманның айтуына қарағанда, ол адамтану ғылымы деп айту керек. Оның көздеген мақсаты адамдардың денсаулығын арттыру, ауруларды болғызбау, аурулар-дың алдын-алу. Денсаулық ең принципті проблема. Валеологияның пайда болуы, дамуы жәнс қазіргі кездегі жағдайы адамзат баласының медениеті мен білімінің өсуіне байланысты. Қазіргі кезде валеология ғылымына үлкен сұраныстар көбейіп отыр. Космос кеңістігін игеруге байланысты валеология ғылымына сұраныс көбейді. Неге десеңіз? Валеология қазіргі заманның ғылымы. Денсаулық сақтау ғылымы.

Денсаулық адамның рухани байлығы. Ол біздің жер деп аталатын планетамызбен тығыз байланыста болады. Табиғат байлығымен бірге осіп, біте қайнасып келе жатыр. Адам денсаулығының потенциалды денсаулығын артгыруына көмектеседі.

Адамды емдеу дәрігерлердің алғашқы қадамынан бастап осы уақытқа дейін адамдардың дснсаулығын қорғау медицинаның бірінші міндеті болып келді. Кейін ол ғылым ретінде дамыды. Адамдардың денсаулығының мықты болуына да медиктер айтар-лықтай үлес қосып келеді. "Мсдицина ғылымы кейбір ғалымдардың

10

пайымдауынша медицина адамдарды емдеуді өзінің бірінші мақсаты' етіп қояды. Ауруларды зерттеу медицинаның міндеті, сондықтан да медицина — ауру туралы ғылым (И. И. Брехман).

Кейінгі кезде ағзалардың неше түрлі дерттерге қарсы тұратыны туа пайда болатын иммунитеттен болатыны байқалды.

И.И.Брехманның айтуына қарағанда, саналогия — ағзалардың дерттерден айығуы туралы ғылым деді. Оны денсаулық туралы ғылымы деп есептеуге болмайды.

Сондықтан да валеология медицина ғылымының негізінде пайда болған бірақ валеология жеке дара ғылым екені кейінгі кезде дәлелдене түсті. Валеологиялық проблемаларды ойдағыдай шешу үшін биология, экология, медицина, педагогика, физиология және тағы басқа ғылымдар интегративті түрде болуы керек.

Валеология ғылымыныд өзіне тән категориясы және негізгі зерттейтін міндсттері бар. Олар:

1) адамның денсаулығының қалай сақталуын білу;

2) актуалдылығы және потенциалды мүмкіндігін анықтау;

3) денсаулықтың сақталу факторларын зерттеу.

Осы және басқадай моселелерді шешу үшін өмір сүрудің сапасы мен салауатты өмір сүрудің салты арасындағы заңдылықтарды зертгеп, шешуғе болады. Сондай-ақ, адамның денсаулығы мен мәдениеттің арасындағы байланыстардың заңдылықтары анықталуы тиіс, сонымен бірге адамдардың денсаулығымен адамдардың иерархиялық қажеттілігін анықтап барып, барлық проблемаларды ойдағыдай шешуге болады.

Валеология — биология ғылымдарымен салыстырғанда жас ғылым. Оны зерттейтін мамандар көп емес. Денсаулықтың сақта-

11

луының негізі неге байланысты екені өлі де болса толығымен анықтала қойған жоқ. Оның анықталуы тиіс. Неше түрлі ғылыми. зерттеулер жүргізілуі керек.

Ағзаның этапты түрде жас ерекшелігіне қарай анықтама береді. Медиктер дені сау адамның параметрін анықтайды. Ауруды емдейді, аурудың алдын алады. Ауырмаудың жолын көрсетеді. Осыған орай медицина ауруды емдейтін мекеме ретіңде саналады. Жас жеткіншекгерді аурудан сақтандыру тек медиктердің ғана жұмысы емес, сондай-ақ, бұл жұмысқа педагогтарда қатынасуы керек. Педагогика тәрбие туралы ғылым. Тұлғаның қалыпты жағдайда өсуі мен дамуына өз үлесін қосады. Жас адамдар күнделікті өмірде өз орнын тауып, белгілі бір тіршілік стилін тауып өмір сүруі мүмкін.

1-сурет. Валеологиялық бағытталған тұлға салауатты өмір сүруді осылай түсіне ме?

Валеология тұлға денсаулығына ерекше мән береді. Тұлға валеологияны қалай түсінеді. Тұлғаның валеология ғылымының дамуына үлес қосатын жолдары мен төсілдерін көрсетеді. Бұл схеманы дұрыс түсіну керек. Сонымен бірге, Қазақстан Респуб-ликасында валеологиялық мектептердің ғылыми принциптері берілгсн (1-таблица).