Санжарга, Айманға

Соңғы жылдары ағза массасының қалыпты болуына медиктер мен валеологтар көп көңіл бөлуде. Неге десеңіз, ағза массасының мөлшерден тыс артуы жақсылықтың көрсеткіші емес.

4.4. Ағза массасын қалыпты түрде сақтау

(Х.Қ.Сәтбаева және т.б. 1999) ұсыныстары

1. Мал майын тежеу немесе жемеу. Ол үшін күнделікті тағам мөлшерінде (рационында) мал майын, майлы ет, әсіресе семіз қой етін, майлы консервілерді жемеу керек. Аптасына 3-4 рет құс етін жеген дұрыс деп медиктер есептейді-

2. Крахмалы бар тағамдарды көп пайдалану. Көкөністерді көп мөлшерде жеген дұрыс. Қара нан, арпа нан, күріш, жүгері

89

қартоптардан жасалған тағамдарды ішу керек. Тамақтың ас тұзы аз мөлшерде болғаны ағзаға дұрыс.

4. Белсенді қимыл жасап, көп жүру керек. Диванда жатып алу адамды ешқашанда жақсылыққа апармайды. Көбіне жаяу жүрген дұрыс, өмірді ұзартады. Жүріс — өмір. Жүгірудің қажеті жоқ. Ауа өте қатты радиоактивті элсменттермен және басқадай ұлы қосылыстармен ластанып кеткен. Ағзаға онша пайда әкеледі деп айта алмаймыз. Спорт ойындарын ойнауға болады. Шаңғы тебуге болады. Тауда жүрген жақсы, Велисопед тебуге болады.

Ағза массасын өлшеп отырған жөн. Кейінгі кезде ағза массасын анықтауға Брок индексін пайдаланып келеді. Оның маңызы мынада (8-таблица).

Қалыпты масса (кг) — бой үзындығы.

- бойы 165 см-ге дейін, Б — бойы масса (кг).

90

4.5. Тағам мен денсаулық арасындағы байланыс

Дерттердің көпшілігі қант диабеті, қан қысымы жоғарлауы, жүрек аурулары, тіс ауруы, қатерлі ісік, ми соқпасы (инсульт және толып кету) (семіру) дұрыс және жүйелі түрде тамақтандырудан пайда болады. Теңестірілмеген тағамдарды ішуден неше түрлі ауруларды өзіне таратып алуың мүмкін.

1. Тиімді тамақтану ағзаның айналаны қоршаған сыртқы орта факторларының зиянды әсеріне қарсы тұрарылқ қасиетін дамытатын маңызды тәсілдердің бірі.

2. Теңестірілген тағамдардың ролі.

3. Тағам мөлшерінде (рационында, қалаулы өнімдерде қант,

ас түзы және "майлар өте аз болуы керек. 4 мектепте болсын, жоғары оқу орындарында оқыған кезде жақсы оқуға дем

беретін тағамдар ішу керек.

4. Ішетін тамақ жас ерекшелігіне, профессияға, істейтін жү-мыстың категорияларына қарай сөйкестелінуі тиіс. Сонда ғана денсаулық зор байлыққа айналады.

4.6. Тағамдардың химиялық құрамы және олардың денсаулык үшін маңызы

Тағамның химиялық қүрамының өр түрлілігі адам денсаулы-ғының ең басты кепілі. Өйткені олар адам ағзасын қажетті био-лоиялық белсенді заттармен (витаминдермен) А, С, Д, Е, В₁, В₂,

В₆, В₁₂, В₁₅, В₅, В₃ (РР - никотин, қышқылы), инохин,холин,

парааминобензой қышқыл (туберкулезді емдейді) қамтамасыз етеді. Адам ағзасына минералды элементтер-кальций (Са), фосфор (Р), темір (Ғе), кобальт (СО), қалайы (Zп), мыс (Си), мышьяк (Аs), Ванадий (В), йод (1), кремнезем (Sі), өте үлкен физиологиялық-биохимиялық роль атқарады.

Адамның тез қартаюы адам ағзасына тағаммен бірге вита-

миндердің аз мөлшерде келуіне, немесе олардың жетіспеуіне байла-нысты. Витаминдерді көп пайдаланған адамда қартаю үрдісі өте баяу етеді. Адам тез арада қартая қоймайды. Витаминдер ағзаның ^? ішкі физиологиялық-биохимиялық үрдісінің жүруін жақсартады.

Тағам құрамында минералды элементтер аз болса, олардың ішінде йод (і) жетіспесе және витамин С (аскорбин қышқылы) аз болса, онда щитовид безі өсіп кетеді де, адам ауруға шалдығады. Ол дертті Базед ауруы деп атайды. Сүйек опырылғыш келеді,

91

және өспей қалады, адам өте тез шаршағыш, тез қажығыш келеді. Ақыл-ой нашарлайды.

92

бар азық-түлікгі пайдалану керк. Йод теңіз капустасының құрмада көп болады. Алматыда ол көп сатылады. Онша қымбат емес. Теңіз капустасында (ламинария) деп аталатын балдыр өсімдігінде иод көп болады. Ол да Алматы да сатылады. Сатып алып пайдалануға болады. Теңіз балықтарында йод көп кездеседі. Әдетте астұзына қосып береді. Арал-тұзын сатып алған адам байқайды (солъ йодированная) деген жазу болады. Мұндай тұзды көпшілік халық қолданады. Нәтижесі жаман емес сияқты. Уланған адамдар кездеспейді. Зоб пен ауыратын адамдардың саны күрт азаяды.

Кейінгі кезде әлемдік ғылыми терминдерді бұзатын адамдар көбейіп кетті. Олар витаминді дәрумендер деп атау керек деп түсіндіреді. Бұл дұрыс емес.

Витаминдер деп химиялық табиғаты әр түрлі органикалық заттарды айтады. Витамин латынша vіtа - өмір, тіршілік; vitman - тіршілік амині деген мағынаны білдіреді. Олар тағамдық заттармен организмге түсіп, зат алмасуға, организмнің өсіп-өнуіне әсерін тигізеді. Организмнің қорғаныштық қабілетін

Профессор К.С.Сағатовтыц еңбегінен алынды. "Витаминдер", Алматы, 1990.

93

арттыруда витаминдердің атқаратын міндеті өте зор. Егер тамақ-тану дұрыс жолға қойылмаса, яғни күнделікті пайдаланатын тағамдарымызда организмдерге қажетті витаминдер мөлшері жеткіліксіз болса, онда организм әлсіреп, ол әр түрлі ауруларға шалдығады, оның өсіп-өнуі мен жетілуі нашарлайды. Витаминдер, сол сияқты, жоғары дәрежелі өсімдіктер мен микро-организмдердің қалыпты өсуі мен дамуы үшін қажетті заттар. Организмге тағамдар арқылы келіп түсетін белоктардың, майлардың, углеводтардың және минералдық тұздардың алмасуын жылдамдататын жәнс реттейтін де витаминдер. Соңғы кезде витаминдерді классификациялап үлкен 4 топқа бөледі:

2) алицикдды витаминдер қатары;

3) ароматикалық витаминдер қатары;

4) Гетероциклды витаминдер қатары. Осылардың ішінде табиғат пен күнделікті тіршілікте кеңінен таралып, жиі кездесетін, әрі өмірімізде көп пайдаланылатын, су мен майларда еритін витаминдерге тоқталуды жөн көрдік.

Суда еритін витаминдерге: тиамин, рибофлавин, панготен қышқылы, никотин қышқылы, пиридоксин, кобаламин, никотинамид, аскорбин қышқылы, биотин, инозит, холин, рутин, фолий қышқылы, парааминобензой қышқылы және т.б. (В_1, В₂, В₃, В₅, В_б, В₁₂ В₅, РР, С, Н, Р және т.б.) енеді.

Майда еритін витаминдерге: ретинол, кальциферол, токоферол, филлохинон, убихинон, алмастырылмайтын май қышқылдары (А, Д, Е,К) және т.б. кіреді.

Қазіргі кезде 30-дан астам витаминдер түрлері ашылды. Суда еритін витаминдер ферменттердің простетикалық топтарының құрамына кіреді, сөйтіп, олар ферменттердің активтілігін жоғары-латады. Керісінше де әсер етеді. Суда жақсы еритін витаминдер түрі өте көп. Бұл витаминдердің адам организміне қабылдану мөлшері де түрлішс болады.

Ал витаминдерді көп мөлшерде пайдалану гипервитаминоз құбылысының тууына әкеледі. Тамақ азықтарында, дәрі-дәрмектік өсімдіктер мен басқа да заттардың құрамында кездесетін вита-миндерді түрлі түсті сапалық реакциялар көмегімен ашуға болады.

Гиамин (В] витамині, аневрин). Тамақ құрамында тиамин немесе В₁ витамині жоқ болса, бери-бери немесе полиневрит деген

94

ауруға шалдығады. Полиневрит кезінде нерв жүйелері қабынады, жүректің қызметі бұзылады, асқазан-ішск трактасының қызметі бүлінеді, ас қорыту сөлінің секрециясы төмендсйді, судың алмасуы бұзылады, ісік пайда бола бастайды.

Организмде В₁ витаминінің жетімсіздігінен нервтердің жарақат-тануының мәні — бұл витамин фосфор қышқылымсн қосылып тиамин-пирофосфат деген зат түзеді. Тиамин (В₁ витамині) тиамин-пирофосфат декарбоксилаза деген ферменттің құрамына кіреді. Бұл фермент заттар алмасуына пайда болатын организмде зиянды пирожүзім қышқылы ыдыратуға керек. Денеде В₁ витамині жетіспегенде фермент азаяды да, қанда пирожүзім қышқылы көбейіп кетеді, ақырында ол нерв жүйесіне зақым келтіріп, адамды ауруға шалдықтырады. Тиамин ашытқы, сәбіз, сүт, бауыр құрамында көп кездеседі. Бұл тағамдарда тиамин таза, не қосынды — тиамин пирофосфат және карбоксилаза түрінде кездеседі. В₁ витаминінің таза кристалды препараты 1926 жылы күріш кебегінен бөлініп алынды.

В₁ витамині зат алмасуға, әсіресе углеводтардың организмдегі түрлі химиялық өзгерту процестсріне өте қажет. Өйткені ол осы процестерге қатысы бар ферменттер құрамына кіреді.

В₁ витаминнің организмнің түрлі зиянды әсерлерге қарсы күресу қабілетін арттыруда мәні зор. Күнделікті тағамда бұл витамин жеткіліксіз болса, нерв жүйесі зақымданады. Сөйтіп, полиневрит, яғни нерв жүйелерінің ауруы пайда болады. Жоғарыда айтылған "бери-бери" ауруының негізгі себебі де осында.

"Бери-бери" ауруымен аурғанда адамның жүру қабілеті на-шарлап, кібіртіктеп жүреді, организмнің жалпы әсліреуі байқалады. Тамаққа тәбеті тартпайды, салмақ кемиді. Аяқ-қолдың шаншып немесе сыздап ауруы пайда болады, сол ауырған жерлердің сезіну қабілеті нашарлайды. Бұлшық еттер таратылып, солып қалады. Жүрек қысылып, тамыры жиі соғатын болады. Тиаминнің организмде жетіспеуінің негізгі себептерінің бірі оның тағам құрамында аз болуы. Жоғарыда көрсетілгендей, В₁ витамині қауызынан тазаланбаған күріште, ірі тартылған ұнда, тағы басқа өсімдік тағамдарында кездеседі. Сүтте, жұмыртқаның сары уызында, бауырда, бүйректе, етте көп болады. Организм тәулігіне орта есеппен 2—3 миллиграмм тиаминді керек етеді.

/В₂ витамині, лактофлавин/

Тамақта рибовлавин болмаса, баланың бойының өсуі тежеледі және ерін, мұрын, көз, құлақ айналасындағы терінің кілегей қабықшасының бұзылуына, кездің мүйіз қабатының қабынуы мен хрусталиктің күңгірттенуіне (катаракта) әсерін тигізеді.

В₂ витамині тотығу және қайтадан қалпына келтіру реак-цияларына қатысады. Олай болса, В₂ витаминінің зат алмасуындағы маңызы да өте зор.

В₂ витамині әсіресе клетканың яғни организмнің өсіп-өніуіне әсерін тигізеді. Бұл витаминнің тағамдарда жетімсіздігі адамдардың, әсіресе балалар бойының өсуі қабілстін де төмендетсді. В₂ витаминінің көздің көру процесінде де үлкен мәні бар.

96

Әсіресе, бүл витамин А витаминімен бірге қараңғы түсе көздің көруіне және әр түрлі айыруына қажет.

Рибофлавин картопта, капустада, қара нанда, ашытқыда, помидорда, сәбізде, жұмыртқада, бауырда, сүтте және сүттен жа-салған тағамдарда көп кездеседі. В₂ витамині дәрі ретінде де қолданылады. Әсіресе жараның тез жазылуына және көздің көру қабілетін арттыруға әсері үлкен.

РР витаминінің аты "Ре11аgга ргеvеЫig /пеллагра ауруына қарсы/ — деген ағылшын сөздерінің бас әріптерінен құралған. Тағамда В₅ витамині немесе никотинамид болмаса, адамдар пеллагра ауруына шалдығады. Бұл кезде адамның терісі (дерматит), ауыз қуысының кілегейлі қабаты (стоматит), ал тіл (глоссит) сияқты дертпен ауырады. Бұл ауруға тән қасиет қолдардың терісі мен бетте жақсы байқалады. Терінің күн тиетін жерлері түгел қызарып, одан кейін қарайып кетеді. Никотин қышқылы клеткалардағы тотығу және қайтадан қалпына келтіру процестеріне қатысады. Қарындағы сөлдің бөлінуін реттеуде, ұйқы безінің жұмысына, бауыр қызметіне, эритроциттердің түзілуіне және т.б. толып жатқан функцияларға әсерін тигізеді. Пеллара ауруы, әсіресе-қорегі тек жүгері ғана болатын халықтарда кеңінен етек алып тараған. Оның себебі жүгері белок-тарында триптофан амин қышқылы өте аз кездесетіндіктен адам организмінде никотинамид немесе РР витамині аз түзіледі. РР витаминінің негізгі провитамині никотин қышқылы ашытқыда, бауырда, саңырауқұлақта, түрлі жармаларда көп кездессді.

1926 жылы Гольдбергер қоддан жасалған диеталық қорекпен тышқандарды азықтандырғанда, олардың дерматит ауруына шал-

дыққанын байқаған. Бұған қарсы В_ь В₂ витаминдерімен әсер ет-кенде жазылмай, ал қоректік заттарға ашытқыны қосып бергенде тышқандардың айыға бастағанын анықтады. Кейіннен бұл витамин-нің адам мен жануарлардың қалыпты жағдайдағы тіршілігі үшін де қажетгі екені дәлелденеді. 1937-1939 жылдары бұл зат ашытқылардан бөліп алынып, оны В₆ витамині деп аталады. Сөйтіп тағамдарда пиридоксин жетіспегенде, полиневрит, анемия және тері ауруы-дерматитті тудырады. Бұл дерттерден никотин қышқылынан гөрі, пиридоксинмен әсер етіп жылдам айықтыруға болады.

В₆ витамині организмге өте қажетті-ақ Өйткені ол зат алмасудың, қан түзілудің барлық процестеріне қатысады. Тері ауруларынан сақтандырады, ферменттердің құрамына енеді, нерв жүйелерінің қызметін реттеп,. бала көтеру мен босанудың бірқалыпты өтуіне көмектеседі, ішектегі пайдалы бактериялардың көбеюіне әсер етеді.

^: /2 — метил -3 окси — 4,5 — диоксиметР-пиридин/

В₆ витаминін судағы ерітіндіден фосфорлы-вольфрамды қышқылмен тұнбаға түсіруге болады. Бұл витаминнің ерітіндісіне қышқыл және сілті қосып қайнатқанда да тұрақты келеді, бұзылмайды. Тотықтырғыштар /сутегінің асқын тотығы мен перманганат/ әсерінен пиридоксин үйдің температурасында бұзыла бастайды қышқылдармен В₆ виталині түз түзеді. Пиридоксиннің үш түрі белгілі. Олар: пиридоскол, пиридоксаль мен пиридоксамин, бұлар бір-біріне ауысы алалы және биологиялық активті келеді.

В₆ витаминнін табиғи заттардан бөліп алу өте қиын, сондықтан ол химиялық-фармацевтикалық заводтарда синтезделіп алынады. Бұл витаминді төменгі және жоғарғы сатыдағы өсімдіктер биосинтездей алады. Жарықта өскен өсімдіктерде, қараңғыда өсірілген өсімдіктермен салыстрғанда В₆ витаминінің биосинтезі жақсы жүреді. Сондай-ақ бұл витаминді ашытқы клеткалары да синтездейді.

Пиридоксиннің туындылары — фосфопиридоксаль мен фос-фопиридоскаль мен фосфопиридоксамин амин қышқылдарының алмасуларына қатысатын /аминотрансферазалар, амин қыш-қылдарының декарбоксилазасы, кинурешнаминотран-сферазалар, фосфорилазалар және т.б./. бірқатар ферменттердің коферменттері болады. Пиридоксиннің жеткілксіздігінен көптеген амин қышқылдарының айналасы бұзылады. Мысалы: триптофан, метионин, цистин, глютамин қышқылдары және т.б.

99

Организмде белокты, майлы және углеводты айналыстардың қызметі бұзылғанда, оны В₆ витаминін беру арқылы жақсартады. Ересек адамдарға В₆ витамині орта есеппен күніне 2 мг шамасында керек болады.

XIX ғ. ортасында асқазанның сілемей қабаттарының дертке шалдығатындығы мен қанда шамадан тыс мөлшері жағынан едәуір жетілмеген қызыл қан түйіршіктері кездесетіндігі туралы анықталып, бұл ауруды пернициозды анемия деп атады. Мұны жұқпалы аурулар қатарына жатқызып көп уақытқа дейін емдеу тәсіл табылмады. 1926 жылы осы қатерлі қан азаюына қарсы адамдарға шикі бауырды бергенде, оның қан құрамын жақсартуға пайдасы тигендігі байқалды. 1948 жылы бауырдан структурасы жағынан қан геминіне ұқсас, құрамында кобальт бар, жаңа витамин кристалдық түрде бөлініп алынады. Бұл құрамы жағынан өте күрделі қосылыс В₁₂ витамині немесе цианкобаламин болатын. Ол дені сау адамның асқазан сөлінде кездесетін, құрамында 11—12 % гексамині бар, мукопротеин — белогі екен.

1950 жылы Томияма деген оқымысты ірі қараның бауырынан В₁₅ витаминін бөліп алды. Бір жыл өткен соң Кребс бұл затты жылқының бауырынан, күріштің кебегінен, ашытқыдан және өріктің сүйегінің құрамынан анықтады. Біраз жылдан соң панғам қышқылы сыра ашытқысынынан, көптеген өсімдіктер тұқымдары мен жануарлар ткандері құрамынан да табылады. Бұл витамин түрі табиғатта кеңінен таратылғандықтан, оны пангам қышқылы деп атады /ол гректің рапtоthеп — барлық жерде кездеседі деген сөзінен алынған/.

1820 жылы Австралия дәрігері Крамер белгісіз аурудың әсерінен адамның тістерінің еті қанталап, түбі босап, тіс түсіп және оңай жарақаттанғыш келетінін, тері экземасы пайда болатынын, организмнің жұмысқа деген қабілеті кеміп, тез шаршай-

100

тынын кезінде жазып сипаттаған еді. Бұл аурумен, әсіресе теңізшілер, жауынгерлер, жиһанкездер ұзақ сапарға шыққанда жиі ауырады екен. Мысалы, Португалияның атақты теңізшісі Васко да Гаманың Индияға бірінші саяхатында 100 адамнан, ал бір жылдай кейінгі екінші саяхатында 160 теңізшісінің 150-нен айырылуының себебі осы құрқұлақ ауруының салдарынан екен.

бара жатқан сапарында белгісіз аурумен ауырып, хал үстінде жатқан бірнеше теңізшісін кездескен бір аралда қалдырып кетеді. Бірнеше айдан кейін қайтып оралып келе жатқанда жаңағы "адам болмас" деп, күдер үзіп қалдырып кеткен жолдастарының дендері сау, күліп-ойнап алдарынан шыққанда таңғалып, тамашаласқан екен. Сұрай келе олардың жаңағы аралда жеуге жарайтын түрлі жас өсімдіктер мен олардың жеміс-жидектерін жеп айыққандары мәлім болды.

Адам тарихындағы ең бірінші дүние жүзілік саяхат кешкен Магеланның үш кеме толы теңізшілерінен Отаны Испанияға оралғанда небары бірнеше ғана адам тірі қайтқаны белгілі. Соның көпшілігі жолшыбай осы құрқұлақ ауруынан қаза тапқан. Россия ғылым академиясының атақты Сібір экспедициясын басқарған Витус Берингте осы құрқұлақтан қазатапты.

Бұдан бізге XX ғасырдың басына дейін бүкіл дүние жүзінде қүрқүлақ /цинга/ ауыруының етек алып келгені белгілі болып отыр. Кейіннен бұл аурудың себебі организмде С витаминінің жеткіліксіздігінен екені анықталды.

1907 жылы Хольст пен Фрейлих шошқаларын құрамында жас жаңа шыққан овощтары жоқ — диетикалық тағамдармен қо-ректендіру арқылы жоғарыда аталған ауыруды туғызып байқады.

1921 жылы Н.Бессонов капустаның шырынынан тотығу-тотықсыздандыру қасиетіне ие және цингадан қорғайтын препарат алды.

1927—1928 жылдары венгр оқымыстысы Сент-Дьердьи малдың бүйрек үсті безінен жаңа зат бөліп алып, оның күшті тотықсыздандырғыш қасиеті барлығын және химиялық табиғаты жағынан гексурон қышқылы екендігін анықтады. Бұл қосылыстың цинга ауруынан қорғайтындығын аша отырып, оны аскорбин қышқылы /С витамині/ деп атады.

101