Сборник научных статей международной научно-практической конференции «Современные тренды педагогического образования»

380 
ӘОЖ94(574) 
ТЕМІРБЕК ЖҮРГЕНОВ – ҚАЗАҚСТАННЫҢ
ОҚУ-АҒАРТУ КОМИССАРЫ 
т.ғ.к. Бекманова Д.М. 
ОҚМПУ, Шымкент 
 
Резюме 
В статье рассматривается деятельность Темирбека Жургенова в должности нарком 
народного просвещения Казахской АССР. 
 
Summary 
The article discusses the activities of Temirbek Zhurgenov in the post of People's Commissar of 
Public Education of the Kazakh ASSR 
Бүгінгі таңда ұлттық тарихымызды шынайы түрде зерттеу қолға алынып, елі 
үшін басын бәйгеге тіккен тарихи тұлғалар түгенделіп, елдің өткеніне зерделі 
түрде көңіл бөлу қолға алына бастады. Бұл –Қазақстан Республикасының 
Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың басшылығымен жүзеге 
асырылып жатқан игі істер. Сол игіліктің бастамасы ретінде биыл Қазақстан 
мен Орта Азия республикаларындағы оқу-ағарту, мәдениет және өнер, әдебиет 
саласының өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан көрнекті қоғам қайраткері, 
ағартушы, сыншы-көсемсөзші, қазақ мәдениетінің тарихын зерттеушісі 
Темірбек Қараұлы Жүргеновтің ерен еңбегінің арқасы. Қырыққа да жетпеген 
қысқа өмірінде заманынан озық туған, жарқын әрі мазмұнды өмір иесінің еліне 
атқарған істері ұшан-теңіз. Ол – қазақ мәдениеті мен өнерінің, білімі мен 
ғылымының дамуына өлшеусіз қызметі, құнды дүниеге толы өшпес мұра 
саналатын 7 кітабы, 150-ге жуық әдеби-мәдени, оқу-ағарту саласында жазған 
қыруар еңбектері. Міне, осының барлығы қазақ мәдениетінің келешегін 
ойлаған тарихи тұлғаның өнерге, өнерлі тұлғаға ерекше ықыласты болғанын 
білдіреді.
Көпшілік үшін Темірбек Жүргеновтың аты 1930-шы жылдардағы сталиндік 
репрессиямен ассоциацияланады. Ол тек Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар 
КСРО-ның басқа өңірлерінде де маңызды партиялық лауазымдарды атқарған. 
Темірбек Қараұлы Жүргенов есімі тек қана қазаққа ғана емес, иісі түркі 
жұртына мәлім, Орта Азия мен Қазақстанға ортақ тұлға, аса көрнекті қоғам 
және мемлекет қайраткері, қаламы қарымды сыншы-көсемсөз иесі саналады. 
Темірбек туралы алғаш рет оның Ташкенттегі оқуы кезінде айтыла бастайды. 
Сол жылдары қазақ интеллигенциясының көптеген өкілдері Ташкентте оқыған, 
сол кездің өзінде жас та болса Жүргенов көпшіліктің ішінен прогрессивті 
көзқарасымен ерекшеленіп отырған. Ол заң факультетін үздік бітіріп, оның 
әкімшілік-шаруашылық позициясымен қазақ жерлерін аудандастыру туралы 
дипломдық жұмысы жоғары баға алып, жеке кітап болып шығарылады. Оның 
зерттеу мақалалары жергілікті басылымдарда шығып тұрған. Жүргенов 
қоғамдық өмірге белсенді араласып, ақырында, студент болып жүрсе де, Қазақ 
ССР-нің Түркістан Республикасындағы өкілетті өкілі болып тағайындалады.

381 
Университеттің соңғы курсында ол Қазақ педагогика институтының ректоры 
болып тағайындалады. 1924 жылы Жүргенов Орта Азия мен Қазақстан 
арасындағы ұлттық-мемлекеттік шекараны белгілеу мәселесі тақырыбында 
дипломдық жұмысын бастайды. 1926 жылы дипломын сәтті қорғап, еліміздің 
территориялық тұтастығының сақталуына зор үлес қосады. Айта кету керек, 
Темірбектің дипломдық жұмысы шыққанға дейін елдің партиялық элитасы 
Жетісу мен Сырдария жерлері Өзбекстанға өтуі керек деген пікірде болған, 
бірақ Жүргенов бұл жерлердің Қазақстанға тиесілі екенін ғылыми тұрғыда 
дәлелдеп берген. 
1933 жылы Темірбек Жүргенов Қазақ АССР-нің халық ағарту комиссары болып 
тағайындалады. Келесі жылы-ақ Қазақстанда мәдени және білім беру 
революциясы басталады: бүкіл республикада бастауыш білім берудің алты 
айлық курстары ашылады, жүздеген мың оқулық шығарылады, ал оқушылар 
саны миллионға жетеді. Бұдан басқа, Т.Жүргеновтың бастамасы бойынша 
елімізде көшпенділердің балаларына арнап арнайы мектеп-интернаттар 
ашылады, олар «көшпенді мектептер» деп аталады.
Жұмыс қызу жүріп жатты – Темірбек жаңа оқу орындарын салуға кіріседі, 
оның басшылығымен алғашқы үш жылдың ішінде бір ғана Алматыда 17 жаңа 
мектеп ашылады. Т.Жүргеновтың кезінде қазақ кен-металлургия институты 
(қазіргі Қ.И.Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті), 
ветеринарлық институт және С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік 
университеті (қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) 
ашылады.
1933 жылы Т.Жүргенов Қазақстандағы білім беру және мәдени орындарды 
ұйымдастыруға кіріседі. 1934 жылы Қазақ университеті, тау-кен металлургия 
институты, Қазақ журналистика институты ашылады. 1935 жылы" Мәдени 
революция" 
қайраткерлерінің 
Алматы бірінші съезі ағарту 
халық 
комиссарының" мәдени жұмыстың шұғыл міндеттеріне " арналған.Жүргенов 
баяндама жасайды.1936 жылы Мәскеуде Темірбек ұйымдастырған қазақ өнері 
мен мәдениетінің он күндік табысы өтті. 
Осы жылдары Т.Жүргенов баспа беттерінде көптеген зерттеулер, 
публицистикалық мақалалар жариялады. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс 
тақырыбына ерекше назар аударылды. Еңбекқор жастардың алдында ғылымға 
жол ашылды. Қазақ, орыс, өзбек, тәжік тілдерін еркін меңгерген, ол үлкен 
реформа – мәдени революцияны іске асыруға кірісті: жүздеген мектеп ашты, 
оқулықтар шығаруға бастамашылық жасады, өзбек циркін ұйымдастырды... 
Түркістан өңірінің дамуына үлкен үлес қосқан. 1933 жыл: Қазақ қыздай Қыран 
Ф. Голощекиннің орнына қазақ халқының бірінші хатшысы болды. Аштықтан 
кейін өмір сүре бастаған, тозған, босатылған адамдарды жинау оңай болған 
жоқ. 1920 жылдан қазіргі уақытқа дейін еліміздің ағарту, білім беру, мәдениет 
саласында 29 азамат басқарды. Осыған байланысты, олардың ешқайсысы аман 
қалған жоқ, қуғын-сүргіннің құрбаны болған алғашқы 11 адам. Осылайша, егер 
Сталиндік тоталитаризм қалыптасқан қара тізімде: 

382 
1. Ахмет Байтұрсынов 1920-1922 жж. комиссар
2. Аспандияр Кенжин 1922 ж
3. Нұғман Зәлиев 1922-1925 жж. 
4. Смағұл Садуақасов 1925-1927 жж.
5. Кәрім Тоқтабаев 1927-1930 жж. 
6. Ораз Жандосов 1930 ж
7. Нұғман Манаев 1930 ж
8. Сейітқали Меңдешов 1930-1933 жж.
9. Темірбек Жүргенов 1933-1937 жж. 
10. Біржан Манкин 1937 жж.
11. Хансұлтан Сүйіншалин 1937-1938 жж[9]. 
1933-1937 жылдары ҚазКСР Халық ағарту комиссары қиын кезеңдерде 
абыроймен қызмет көрсетті және әдебиет пен ұлт мәдениеті, ғылым мен білімді 
дамытуда үлкен ерлік танытты.
Ел аралап оқу орындарының жағдайын өз көзімен көрген Т.Жүргенов мектеп 
жүйесін кеңейту, оқуға қажет құралдарды шығарып пайдалану, мұғалімдердің 
білімін жетілдіру, оны дайындау мәселелерін шұғыл жақсартуға кіріскен. Аз 
жылдың ішінде бұл бастама нәтижесін бере бастады. Ұлт тілінде оқытатын 
мектептер көптеп ашылды. Шын мәнінде, ұлттық орта мектеп жүйесі 
Қазақстанда осы тұста қалыптасты. Ұлт тілі, әдебиеті, тарихы сол кезден бастап 
мектепте оқылатын пәндер қатарына кірді. 
Қазақстан жоғарғы мектебі туып қалыптасты. 1928 жылы ашылған Қазақ 
университеті (кейін Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институты) 
қатарына ауыл шаруашылығы, медициналық, тау-кен институттары қосылды. 
1934 жылы Қазақ университеті ашылды. 1937 жылғы мәлімет бойынша, 
республикада 22 жоғары оқу орны, 85 техникум жұмыс істеді. Оларда 7369 
студент, 23517 техникум оқушылары білім алды. Олардың 3971 және 11355-і 
қазақтар болды. Мектепте 1,5 млн. бала оқыды... 
Ағарту мәселелерімен қатар Темірбек Жүргенов мәдениет мәселелерімен 
де айналысады, ол Қазақ АССР-і Өнер ісі жөніндегі комитетті басқарады. 
Комитет төрағасы лауазымында ол дарынды жастарды мейлінше қолдап, кейбір 
партиялық функционерлердің орынсыз тиісулерінен қорғап жүрген. Осылайша, 
Жүргеновтың қолдауымен Қазақ ССР халық суретшісі Әбілхан Қастеев 1930-
шы жылдардың бастарында Н.Хлудовтың шеберханасына қабылданып, кейін 
Мәскеуге оқуға жіберіледі. Ұжымдастыру кезінде бай-кулак ретінде 
тәркіленген байлардың балалары ретінде атақты биші Шара Жиенқұлова мен 
оның жұбайы опера әншісі Құрманбек Жандарбековты партиядан шығармақшы 
болғанда, бұл іске Жүргенов араласады. Бұл мәселе бойынша арнайы жиналыс 
жасалып, онда Шара мен Құрманбекті партиядан шығарып қана қоймай, 
театрдағы жұмыстан да босату туралы шешім шығарылып қойылған еді. Ерлі-
зайыптылар Қазақстаннан Қырғызстанға көшуге дайындалып та қойған еді, 
онда да театр салынып, талантты кадрлар керек болып тұрған. 

383 
Жүргенов-Орта Азия мен Қазақстанның мәдени құрылысы тарихының алғашқы 
зерттеушілерінің бірі. Қазақстан мен Орта Азияның статистикалық және 
демографиялық материалдарын жинады, әдеби және мұрағат көздерін 
(түпнұсқаларды) зерттеді. Жүргенов ұлттардың рухани жақындасуында 
аударма ісін жоғары бағалады. Басқа халықтар — Одақтың классиктері мен 
кеңестік жазушыларының шығармаларын аударды деп жазды. 
Темірбек Жүргенов дегенде 1927 жылы Ташкентте ұйымдасқан алғашқы Қазақ 
педагогикалық институтының (Абай атындағы ҚазҰПУ) тұңғыш ректоры, Тау-
кен институтын (Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ), әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ды 
құру, жаппай сауаттандыру, 10 жылдық білім берудің күні бүгінге дейін 
үзілмеген желісі еске түседі, Т.Жүргенов дегенде 30-жылдар басында 
Голощекин лаңынан кейін тұралап жатқан ұлттық білім мен мәдениеттің 
тамырына қан жүгіртіп 400 мектеп салдырып, қазақтың «Луначарскийі» деп 
атанған.
30-шы 
жылдары билеуші партия қатарынан "сатқындарды", "халық 
жауындарын" іздеу бойынша жұмыс күшейе түсті.1932 жылы "капитализмнің 
жақтаушылары" партияның басты бағытымен келіспейтін адамдар мен топтар 
қатыгез жазаға ұшырады. Осылайша, басқа көзқарасты немесе басқа 
идеологияны ұстанатын адамдар қудалауға ұшырады және партия мен 
мемлекеттің жаулары ретінде қаралды. Осы кезеңде "ұлтшылдар", "халық 
жаулары" деген айып тағылып, көптеген ұлттық республикалардың партия 
және мемлекет қайраткерлері қуғын-сүргінге ұшырады. Бүкіл елде 
"контрреволюциялық қызметі" үшін концлагерлерге жіберілген мыңдаған 
адамдар сотталды. Олардың көпшілігі ауыр жұмыстарда қолданылған. Бұл 
жұмысты жүргізетін лагерьлердің мемлекеттік басқармасы (ГУЛАГ) құрылды.
1937 жылы 15 қыркүйекте Темірбек Жүргеновтің әкесі Қара қолға түсті. Он 
күннен кейін сотсыз, тергеусіз келген қарт адам атылды. 
1938 жылы Темірбек Жүргеновтің өзі “халық жауы” деп ұсталып, осы жылдың 
25 ақпанында репрессия құрбаны болғаны тарихтан белгілі. 
Өткен ғасырдың отызыншы жылдары «Темір-Нарком» атанған Темірбек 
Жүргеновты иісі қазақ түгел білетіні сөзсіз. Ол — Қазақстан мен Орта Азия 
республикаларындағы оқу-ағарту, мәдениет және әдебиет саласының 
өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан көрнекті және қоғам қайраткері, сыншы-
көсемі. 
Қазақ халқының асыл перзенті, мәдениет пен өнердің дамуына зор үлес 
қосқан қазақтың белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, ағартушы, сыншы-
көсемсөзші, қазақ мәдениетінің тарихын зерттеушісі Темірбек Қараұлы 
Жүргеновті жастарға насихаттау әрі жан-жақты таныту өскелең ұрпақ 
алдындағы басты парызымыз деп білеміз.

жүктеу/скачать 8,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: