Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»

161 
ӘОЖ 
ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ 
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ 
Султанбаева Д.Х.
– 1901-20 тобының студенті, 
Ғылыми жетекші: 
Акилбаева Г.И.
– ф.ғ.к., аға оқытушы 
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Шымкент 
 
Резюме 
В статье рассматриваются пути развития словарного запаса детей с общими 
нарушениями речи. 
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы – есту қабілеті мен ой-өрісі әдеттегідей 
дамыған балалардың мағыналық жеке қатысты сөйлеу тілі құрамының 
компоненттерінің бұзылуынан болатын әртүрлі күрделі тіл кемшіліктері.. 
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринолалия, дизартрия сияқты 
күрделі сөйлеу патологиялардың түрлерінде де байқалады 
Алғаш рет жалпы сөйлеу тілінің дамымауын ХХ ғасырдың 50-60 жылдары 
Р.Е.Левина және Ресей дефектологиялық ғылыми-зерттеу институтының 
ғылыми қызметкерлер ұжымы мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы 
балалардың 
сөйлеу 
тіліндегі 
кемшіліктерді 
жан-жақты 
зерттеудің 
қорытындысы нәтижесінде ғылыми тұрғыдан негіздеді. 
Жалпы сөйлеу тілінің құрылымын, оның себептерін, бірінші және екінші 
кемшіліктердің сәйкестігін дұрыс түсіну балаларды арнайы мекемелерге 
бағыттауда, кемшілікті түзету тәсілдерін дұрыс, әрі тиімді таңдай білу 
маңыздылық танытады. Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы кезінде дыбыстарды 
дұрыс айтпау, фонемаларды қабылдаудың бұзылуы, сөздік қордың артта қалуы, 
сөздің грамматикалық құрылымының бұзылуы байқалады. 
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың ана тілін меңгеруі ұзаққа 
созылады, балалардың лексикалық мағынадағы сөздерді игеруі нақты емес. 
Көбінесе сөз мағыналарын өзара кең түрде ауыстырады, абстрактілі лексиканы 
меңгеру кезінде қателер кездеседі. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың 
тілінің дамуы біркелкі және баяу өтеді. Соның салдарынан сөйлеу жүйесінің 
әртүрлі қатарлары қалыптаспай қалады. Тіл дамуының баяулауы, сөздік қорды 
меңгеруінің қиындықтары және грамматикалық құрылыстарын қабылдауы 
баланың үлкендермен және құрдастарымен сөйлесуіне шектеу жасап, тілдік 
қарым-қатынасқа түсуге бөгет жасайды.Р.Е.Левина жалпы сөйлеу тілі 
дамымаған балалардың тіл кемшілігінің біркелкі еместігін зерттей келе, жалпы 
сөйлеу тілі дамымауының үш деңгейін белгіледі. 
ЖСТД-ның 1-ші деңгейінде толық немесе жартылай қарым-қатынас 
сөйлеу құралдарының болмауымен сипатталады. Сөздік қоры дыбыстық және 
дыбысқа ұқсас комплекстерден тұрады, бірақ олар қоршаған адамдарға 
түсініксіз болғандықтан түрлі қол қимылдарымен сүйемелденіп отырады. 
Мұндай балаларды кейде «тілсіз балалар» деп атайды. Бұл деңгейдегі 
балалардың кісімен тілдескенде анық байқалатын тіл кемістіктері мынадай 
болып келеді: былдырап сөйлейді жеке дыбыстарға еліктейді, жекелеген зат 
есімдік сөздер мен күнделікті тұрмыста айтылып жүрген етістік сөздерді 

162 
пайдаланады, сөйлемді былдырап мүлдем түсініксіз етіп, үзіп-үзіп айтады, 
сөйлемде дыбыстар анық айтылмайды, әрі тұрақсыз, құбылмалы келеді. Сөздік 
қоры шамадан тыс шектелген бұндай балалар заттардың және әр қимыл іс-
әрекеттердің сыртқы түрлеріне немесе олардың шығатын дыбыстарының 
ұқсастығына қарап, өздерінің былдырлаған тілімен барлығына бір сөзбен ат 
қойып алып түсіндіреді. 
ЖСТД-ның 2-ші деңгейінде тіл мүмкіндіктерінің біршама өскені 
байқалады. Тіл дамуының екінші деңгейі әдебиеттерде «жалпы қолданбалы 
тілдің басы» деп аталады. Оның айырмашылығы баланың тілінде екі-үш, төрт 
сөзді фразаның пайда болуы мүмкін. Сөздерде сөз тіркесін және фразаны жасай 
отырып, бала әртүрлі сөз тәсілдерін қолданады және оңай бұза да алады. 
Балалардың өзіндік тілінде кейде жай шылаулар мен олардың былдырлаған 
нұсқалары кездеседі. Екінші деңгейдегі бала шылауды дұрыс қолданбай, 
сөйлем мүшелерін дұрыс құрастырмайды. Алдыңғы деңгейге қарағанда сөздік 
қоры тек сандық жағынан ғана емес, сапалық жағынан да жақсарады: зат есім, 
етістік, сын есімнің саны кеңейіп, үстеу мен сан есімдер пайда болады. Бірақ 
сөз туындатушы операциялардың жеткіліксіздігі етістік, сын есім, зат есімдер 
жалғауларын дұрыс қолданбауға әкеледі. Жалпылама ұғымдар, синоним мен 
антонимдер жүйелерінің қалыптасуы қиынға түседі. Екінші деңгейдегі 
балалардың сөзі дыбыстарды айтқанда сөздердің буын бұзылуына қарай 
түсініксіз болып келеді.
ЖСТД-ның 3-ші деңгейінде кең түрдегі фразалық тілмен, бірақ сонымен 
қатар 
кейбір 
тілдің 
лексикалық-грамматикалық 
және 
фонетикалық-
фонематикалық дамымауымен сипатталады. Бұл деңгейдегі жалпы сөйлеу тілі 
дамымаған балалар кеңейтілген сөз туындаушы модельдер арқылы жаңа сөздер 
жасап, оны түсіне алады. Дегенмен бала сөздегі туындаушы негізді дұрыс 
таңдауда қиналады (үйші – үй салушы адам), адекватты емес аффиксальді 
элементтерді пайдаланады. Сонымен қатар қайталанатын ұғымдарды, 
абстрактілік және дерексіз сөздерді, ауыспалы мағынадағы сөздерді нақты 
түсінбейді және дұрыс қолданбайды.
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған қазақ тілді балалардың дыбыс айтуын 
тексеру барысында көбінесе ызың, ысқырық, сонор дыбыстарының жиі 
бұзылатыны байқалады. Қазақ тіліне тән дыбыстардың ішінде ң, қ, ұ, ү 
фонемаларын алмастыру, шатастыру жиі кездеседі. Сонымен қатар балалардың 
фонематикалық қабылдау деңгейі өте төмен екені, ал дыбыстық 
талдаудағдыларының қалыптаспағаны анықталды. Жалпы сөйлеу тілі 
дамымаған балаларды тексеру сөйлеу тілін тексерудің жалпы қағидаларын 
ескере отырып жүргізіледі (кешенді, жан-жақтылық, жүйелілік, динамикалық 
т.б.) 
Сөйлеу тілін тексеру үш кезеңнен тұрады: 
Бірінші кезең – бағдарлау. Логопед бұл кезеңде баланың құжаттарымен 
танысады, ата-анасымен әңгіме барысында анамнез жинақтайды. 
Екінші кезеңде логопед баланың сөйлеу тілінің барлық компоненттерін 
тексеріп сөйлеу тілінің қорытындысын анықтайды. 

163 
Үшінші кезеңде баланы оқу процесінде бақылау арқылы ақаулықтың 
байқалуын, өзгерістерін анықтайды. Тексерудің мазмұны және оны 
ұйымдастыру баланың сөйлеу деңгейіне байланысты болады. Баланың 
жетілмеген сөйлеу тілін дамытуға бағытталған. Логопедиялық жұмысты 
ұтымды ету мақсатымен, түзете – оқыту жұмысы мазмұнында мектеп жасына 
дейінгілердің коммуникативтік білігін өсіруді алдын ала қарастырған жөн. 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: