Құдай, иә Субстанция, иә Табиғат , өйткенi оның бәрi –
бiрегей .
Табиғаттың өзi Құдаймен тең болғаннан кейiн, онда «Жаратушы»
және «Жаратылған» деген дiннiң негiзгi ұғымдары керек болмай
қалады. Субстанция, я Табиғат, Б.Спинозаның ойынша, «өзiне-өзi
себептi». Онымен бiрегей Құдай ешқандай жаратушылық қасиеттерiмен
танылмайды. Осыған орай, Б.Спиноза деизмнiң де негiзгi қағида-
ларын терiске шығарады, өйткенi ол, аз да болса, Құдайдың алғашқы
сатыдағы дүниенi жаратқан қызметiн мойындайды.
Табиғаттан жоғары дүниенi жаратқан Құдай болмағаннан кейiн,
Құдайдың өзi табиғатпен тең болған соң, ол екi ұғымды пайдаланады.
Ол – «тудыратын табиғат» (natura naturans) және «тудырылған табиғат»
(natura naturata). Бiрiншi ұғым – ол интуитивтiк ой елегi арқылы
түсiнiлетiн табиғат. Екiншi ұғым – ол сезiмдiк бiлiм тудыратын бiздi
қоршаған жеке заттар мен құбылыстар.
Б.Спиноза өзiнiң болмыс iлiмiнде дүниенiң бiрлiгiне аса көп көңiл
бөледi. Оның негiзiнде бөлiнбейтiн субстанция жатыр. Ол – шынайы
шексiз, абсолюттi ұзақтық. Болмыстың екiншi жағы – бiр-бiрiнен
бөлiнген, сезiм арқылы бiзге берiлген шектелген жеке заттар мен
құбылыстар. Жоғарыда көрсеткендей, бiрiншi екiншiнi тудырады.
Егер субстанция мәңгiлiк болса, жеке заттар уақыт шеңберiнен шыға
алмайды, сол шеңберде өзгередi, туады, құриды.
Б.Спиноза
нақтылы заттарды субстанцияның тудырған
«модус- тары» ретiнде қарайды. Заттар-модустар арқылы субстанция өз-өзiн
шектейдi. Ал шектеу дегеннiң өзi – ол терiстеу (determinatio est negatio).
170
Нақтылы заттың шектелгенi оны басқа заттардан бөледi, өзiне ғана
тән айырмашылығын тудырады. Сондықтан әр зат болмыста өзiнiң
орнын алады, өйткенi ол – сол зат, басқа оған толықтай ұқсас еш зат
жоқ. Сонымен қатар ол бейболмыста, өйткенi басқа жағынан алғанда
анықталмайды.
Субстанцияның модустарынан басқа бiрнеше
