«Ш.Қ.Сәтбаева зерттеулеріндегі әдеби процесс»

Осындай себептердің негізінде туған қазақ совет прозасындағы индустрияландыру тақырыбына жазылған туындыларлы зерттеу мақсатында Шәмшиябану Сәтбаева 1954 жылы “Қазақ көркем прозасындағы индустрияландыру тақырыбы” атты кандидаттық диссертация қорғады. Мұнда ғалым назарына 30-50 жылдар басындағы көркем туындылар іліккен. Аталмыш тақырыптың өз заманында өзекті болғандығы және партиялық талаптарға байланысты туғаны баршаға аян. Зерттеуші Ш.Сәтбаеваның “Бұл факт – құбылыс кездейсоқ емес, жазушылардың назарын әдебиетте жұмысшы табы тақырыбын көтеруге үнемі аударып отырған партияның тарихи қаулыларының жемісті нәтижесі еді”,- деген пікірі осының айқын айғағы 9, 14-б.. Зерттеушінің бұл жұмысы М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде орындалып, ғылыми ортаның назарына ұсынылды. Ресми оппоненттердің бірі болған белгілі әдебиеттанушы-ғалым, академик Мұхтар Әуезов жас ғалым ізденісін жоғары бағалап, әдебиеттанудағы орынды қадамдардың бірі деп атап көрсеткен-ді: “Диссертант г.Сатпаева Ш.К. обнаруживает свою способность к самостоятельной и достаточной степени зрелой исследовательской работе. Необходимо признать – диссертантом проделена огромная работа тщательного, старательного изучения почти всех, без исключения, произведений на избранную тему. Сюда входят не только романы, повести, рассказы, опубликованные отдельными изданиями или в журналах, но и очерки, новеллы, опубликованные в центральных и многочисленных местных газетах республики.

В целом работа г.Сатпаевой не оставляет сомнений в отношении своих ценных, отличительных качеств самостоятельного и серьезного исследования весьма интересных и важнейших фактов казахской советской литературы” [10, с.276].  Сондай-ақ Сәтбаева аспирантурада оқи жүріп, Мәскеу университетінің филология факультетінің кафедра ұжымына араласып, “Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиеті” оқулығының қазақ әдебиеті тарауларын дайындауға ат салысты. 

Қазіргі ұлттық әдебиеттану ғылымы талаптары биігінен қарағанда әдебиеттегі өндіріс тақырыбы соншалықты маңызға ие болмағанымен, кеңестік кезеңдегі саясат тұрғысынан халықты еңбекке тәрбиелеудің озық үлгісіндей үлкен құндылық мәні ретінде бағаланған бұл мәселе жас ғалымның әдебиеттану ғылымындағы тырнақалды талпынысы болды. Аталмыш тақырып көркем әдебиетте, соған орай оны танып, білуге негіз болатын әдебиеттану ғылымында осы кезеңде жандана түсті.

Ғалым Ш.Сәтбаева өзі қарастырып отырған кезеңде аға буын өкілдері болып саналатын М.Әуезов, С.Мұқанов сынды жазушылардың бұл тақырыпқа бармағандығын, олардың тарихи тақырыптар мен ауылды ұжымдастыру мәселелерін қозғағандығын тілге тиек етеді. Сондағы зерттеушінің атап өткені – қазақ арасындағы жұмысшы таптың қалыптасуы, индустрализация тақырыбы әдебиетке енді ғана келіп жатқан жас жазушылар – Ә.Әбішев, С.Ерубаев, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Сланов және т.б. шығармаларында басым көрінгендігі. Бұл пікірді М.Атымовтың зерттеу мақаласынан да кездестіруге болады. Мұнда ғалым «осы өндіріс тақырыбына қалам тартып келе жатқан жазушыларымыздың көпшілігі дерлік, әлі де қайрат күші қайтпаған орта буын өкілдері»,- деп жазады [11, 100-б.].

Бұл пікірдің өзі мына бір жайды аңғартады. Көркем сөздің қыр-сырын жете танып, оның қоғамдағы рөлі мен тарихтағы орнын жақсы білетін аға буын өкілдері өндіріс тақырыбын қозғаудың қолайсыздығын, көркемдігі төмен, образдары әлсіз болып келетін шығармалардың тууына себеп болатындығын ұғына білгенге ұқсайды. Сол себепті ол тақырыптан бойларын аулақ ұстаған. Ал тәжірибесі аздау, «әлі қайрат күші қайтпаған орта буын өкілдері» тың тақырыпты әр қырынан сөз етуге кірісті.  

Екінші атап өтетін жайт, бұл тақырып прозаның шағын үлгілерінде – очерк, әңгімелерде, кейінірек повестер мен романдарда көрініс берген.

Алғашқы жазылған шығармаларда бұл тақырып бірден ашылып, оқырман ойынан шығатын деңгейде жазыла қойған жоқ. Ғалым Ш.Сәтбаева тек отызыншы жылдардың соңындағы С. Ерубаевтың “Менің құрдастарым” (1937), Ғ.Мұстафиннің “Өлім мен өмір” романдарын өндіріс тақырыбындағы осы саладағы сәтті туындылар қатарында атайды.

Сәтбаева еңбектерінде өндіріс өмірін көрсетуге арналған соғыстан кейін жазылған очерк, әңгіме және романдар отызыншы жылдардағы осы жанр үлгілерімен салыстыра отырып талданған. Осындай салыстырулар негізінде бұл туындылардың өзіндік ерекшеліктері айқындалған.

Қорытындыда жұмыста жасалған түйіндер нақтыланып, негізгі нәтижелер көрсетілді.

Қазақ әдебиетінің жалпы тарихы, өзге халықтар әдебиетімен әдеби байланыстары бүгінгі жаһандану дәуірінде өзекті, тарихи мәні жоғары проблемаға айналып отыр. Алдыңғы қатарлы 50 елдің қатарына қосылу үшін қазақ елінің мәдениеті, оқу-ағарту ісі жоғары деңгейде дамуы қажет. Елбасымыз Н.Назарбаевтың 2007 жылғы Қазақстан халқына жолдауында «Біздің еліміз тайталас туып кетуі ықтимал жағдайларда өзара келісуге боларлық саяси шешім табу жолында халықаралық дәнекер міндеттерін де атқара алар еді. ...Шығыс пен Батыс арасындағы түсіністікті жақындастыруға бағытталған ірі халықаралық бастамалар жасау кезек күттірмейтін міндет» екендігін ерекше атап өткен [12].

Осы бағытта рухани, әдеби байлығымыздың рөлі айырықша. Әдеби байланыстар – қазақ әдебиеттануының өзіндік тарихы, теориясы, методологиясы қалыптасқан маңызды саласы. Диссертациялық жұмысқа өзек болып отырған Ш.Қ.Сәтбаеваның ғылыми мұрасы осы айтулы проблеманы жете сөз еткен қомақты зерттеулердің қатарынан табылады.

Әдеби байланыстар мен әдебиет тарихының көптеген мәселелерін жүйелі, дәйекті зерделеуімен танылған бұл еңбектер бүгінде де өз құнын жоймай, осы салада жасалған ғылыми ізденістерге бағыт-бағдар беріп келеді. Ш.Қ.Сәтбаеваның зерттеушілік мұрасының ғылыми ортаға кеңінен танылып, диссертациялық жұмыс деңгейінде қарастырылуы ғалым еңбектерінің мән-маңызының жоғарылығын, ғылыми негізінің беріктілігін танытады.   

Валиханов Ч.Ч. Избранные произведения. – Алма-Ата, 1958. – 347 с.

Шкловский В. О теории прозы. – Москва: Советский писатель, 1983. – 383 с.

Қорқыт ата кітабы. Алматы, 1995. – 145 бет

Бахадырова С. Каракалпакский народный дастан “Хирлуха-Хамире”. Вариант Жуман бахсы. // Туркология, N5. 2005. – С. 52-56

Алпамыс батыр. – Алма-Ата: Изд. АН КазССР. 1961. – 567 с.

Жирмунский В.М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. – Москва, 1960. – 334 с.

Сәтбаева Ш.Қ. Уақыт шуағы. – Алматы: Ғылым, 2000. – 656 бет

Марғұлан Ә. Шоқан және “Манас”. – Алматы, 1971. – 164 бет

Асыл бейне – Светлый облик.  – (Ш.Қ.Сәтбаева туралы естеліктер мен зерттеулер). – Алматы: Үш Қиян, 2005. – 296 бет

Атымов М. Өндірістік романдардағы жаңашылдық нышандары. /Кітапта: Көркемдік кілті – шеберлік. – Алматы: Ғылым, 1985. – Б. 79-101

  Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. http://www.akorda.kz/www/www_akorda_kz.nsf/

Научное творчество Ш.К.Сатпаевой и сравнительное литературоведение. //Книголюб, 2003. – С. 20

Әлем қаламгерлері М.Әуезов жайында //Әуезов оқулары ІІ. Жас ғалымдардың халықаралық ғылыми-теориялық конференциясы материалдары. – Алматы, 2003. – Б.128-130

Ш.Қ.Сәтбаева және салыстырмалы әдебиеттану ғылымы //ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – Алматы, 2003. № 2. – Б. 22-25 (М.Х.Мадановамен бірге)

Ш.Қ.Сәтбаеваның био-библиографиялық көрсеткіші. Құрастырушылардың бірі: А.Ментебаева. Алматы, 2005. 96 б.

Қазақтар жайлы тұңғыш француз поэмасы // ІІІ Әуезов оқулары жас ғалымдардың III халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының материалдары. – Алматы, 2005. – Б. 142-148

Ш.Қ.Сәтбаеваның шоқантануға қосқан үлесі // ІV Әуезов оқулары жас ғалымдардың ғылыми-теориялық конференциясы. – Алматы, 2005. Б. 112-116

Ш.Қ.Сәтбаева – Ұлттық әдеби компаративистиканың негізін қалаушы //Кітапта: Асыл бейне – Светлый облик (Ш.Қ.Сәтбаева туралы естеліктер мен зерттеулер). – Алматы: Үш Қиян, 2005. – Б. 168-172.

Шығыстық сюжетке құрылған қазақ дастандары // Орталық Азия аймағы: өткені мен бүгіні. Халықаралық ғылыми симпозиум. – Алматы, 2006. Б. 219-224.

Ш.Сәтбаева зерттеулеріндегі шығыстық мотивтер // Жаңа ғасыр. 2006, №3. – Б. 52-57

М.Әуезов және қазақ әдеби байланыстары // «Әуезов оқулары V» Жас ғалымдардың Халықаралық ғылыми-теориялық конференциясы. – Алматы, 2006. Б. 112-116

Пушкин және Абай. Әдеби классика // Пушкин – Абай и казахская литература. Международная научная конференция. – Алматы, 2007. – Б. 211-213

Ш.Сәтбаева зерттеулеріндегі Шәкәрім шығармашылығы   //Ақиқат. 2006,  №6. – Б. 87-92

Тұғырлы әдебиеттің алып бәйтерегі // ХХІ ғасыр және Шәкәрімнің рухани мұрасы. Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Семей, 2007. Б. 332-337

Әдеби байланыстар мәселесінің терминдік түсініктері   // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – Алматы, 2007. №3. – Б. 77-79  

Батыс және Шығыс ұғымдарының арақатынасы //ҚР ҰҒА академигі С.С.Қирабаевтың 80 жылдығына арналған Халықаралық ғылыми конференциясының материалдары. – Алматы, 2007. – Б. 184-186

М.Базарбаевтың Шәкәрімтануға қосқан үлесі //Ғалым М.Базарбаевтың 80 жылдық мерейтойына орай ұйымдастырылған респубилкалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2007. – Б.  121-125

Р Е З Ю М Е
автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата

филологических наук по специальности 10.01.02 – Казахская литература
Ментебаева Айман Ертаевна
Научное наследие Ш.К.Сатпаевой
Диссертационная работа посвящена научному наследию видного ученого-литературоведа, члена-корреспондента НАН РК, доктора филологических наук, профессора, лауреата премии им.Ч.Ч.Валиханова І степени и заслуженного деятеля науки Республики Казахстан  Шамшиябану Канышевны Сатпаевой (1930-2002), внесшей значительный вклад в  развитие национальной литературоведческой науки, особенно в историю казахской литературы (возвращение имен репрессированных писателей и поэтов) и ее межлитературные связи.

 Объектом исследования являются монографии и научные статьи Ш.К.Сатпаевой “Казахско-европейские литературные связи ХІХ и первой половины ХХ вв.” (1972); “Литературные связи” (1974); “Грани темы” (1977); “Л.Толстой в Казахстане” (1979); “Свет литературы” (1981); “Казахская литература и Восток” (1982); “Песня дружбы” (1983); “Чокан Валиханов – филолог” (1987); “Чокан Валиханов и русская литература” (1987); “Шакарим Кудайбердиев” (1993); “Уақыт шуағы”, “Веяние времени”, сборник статьей в 2-х томах (2000); “Из разных лет” (2002).

Во Введении обосновываются актуальность и научная новизна работы; определяются ее основные цели и приоритетные задачи, объект и предмет исследования; раскрывается теоретическая и практическая значимость; характеризуются положения, выносимые на защиту.

В первом разделе «Литературные связи Востока и Запада в исследованиях Ш.К.Сатпаевой» рассматриваются соотношения концептов Восток и Запад; основные теоретические понятия и определения литературных связей формулируются с учетом современных достижений в мировой филологии; выявляется своеобразие литературных связей казахской литературы с русской, восточными и западноевропейскими литературами ХIХ-ХХ веков.

Во втором разделе диссертации анализируются труды ученого о казахской литературе, ее истории и поэтике; обобщается вклад Ш.К.Сатпаевой в изучение жизни и творчества Ч.Ч.Валиханова, Абая, Ш.Кудайбердиулы и т.д.