Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

алуға рұқсат етілген болатын. Ал  1868 жылғы «Далалықоблыстарды баска- 

ру  ж өніндегі  уақы тш а  ережеде»  «қоғам  құрамындағы  қазақтарды ң да, 

жекелеген адамдардың да өз учаскелерін немесе олардың бөліктерін уездік 

басқарм ада  куәланды ры луға тиісті  ерікті  келісім  бойынш а оры старды к 

пайдалануы на  беруге  құқығы   бар» дел тура ж ариялан ған.57  Н ақ осында 

қоны с аударуш ы ларға арналған кейбір ж еңілдіктер:  құрылыс салу үшін 

ж ер  бөлу,  құры лы с  ағаш ын  тегін  беру  туралы  айтылған.  Алайда  жерді 

бөліп алу ж олдары  әлі де айтылмаған  еді. XIX ғасырдың 60-жылдарында 

крепостниктік құқығы жойылғаннан кейін  Ресей ш аруаларыныңбірш ама 

еркін жүріп тұруы мүмкін болтан кезде,  Д ала өлкесінің жергілікті өкімет 

оры ндары   өз  бетімен  қоны с  аудару  проблем асы на  тап  болды.  М ысалы, 

А қм ола облы сы нда алғаш қы өз бетімен коны с аударушылар Тобыл ж әне 

Пермь ш аруалары болды, олар  1866 жылы Көкш етау уезіндегі Саумалкөл 

көлі  маңы на коны станды .  Заң бойы нш а А қмола облы сы на коныстануға 

ресми түрде  1889 жылы рұқсатберілді, б ір ақ со л  кездің өзін д е мұнда ша- 

руаларды ң  заң сы з  21  қоны сы   болды .58  К өрініс  мынадай  еді:  «егіншілік 

ж ә н е басқа да кәсіпш іліктер үшін бос ж атқан жерлер іздеген адамдардың 

тұ тас  то п тар ы   А қ м о л а  о б лы сы н д а  б осы п  ж ү р д і» .59  «Д ала  уәлаяты  

газетінде» бастапқыда мұндай өз бетімен қоныстануды өз жерлерін жалға 

беру кұкығын іс жүзінде қолданған жергілікті қазақхалқы ны ңтиім ді пай- 

даланғаны  атап өтілді.  80-ж ылдардың басына қарай  К өкш етау уезінде ез 

бетінше жерді иемденіп алған шаруалар аз болмады.60 Мүның нақты өмірде 

қалай болғаны н мұрағат қүж аттары нан  көруге болады.  М әселен,  Қоста- 

най уезі К еңарал болысының № 3 ауылына жақы н жерде К аменская жөне 

Белояр зәйім келері қүрылды.  Қ оны с аударуш ылардың бір бөлігінде ғана 

ж ертөле  салуға  ж ерді  сол  ауы лды ң  қазақтары н ан   сатып  алу  туралы  

тілхаттары   болды,  ал  «көпш ілігі  өз бетімен  қоныетанды:  коны с аудару­

шылар топ-топ болып келіп, еш кімнен сұрамай,  бұрын келгендердіңж а- 

нындағы жерлерді тандап алып, жертөлелер салды, ал содан соң адал сөзін 

б е р іп ,  қ а з а қ т а р д а н   егін   еге т ін   ж е р   саты п   ал д ы ...  Б ұ ған   тіп ті  өз 

ж ертөлелерін  сатып,  казақтарды ң   өздері  де  жәрдемдесті».61  Ж ергілікті 

әкім ш ілік үкіметтік қарарларды орындай отырып, өз еркімен қоныстану- 

ды ж ою ға ты ры сты , мұны мұрағаттарда сақталған  заңсы з коныс аудару- 

шылардың аты көптеп аталатын тізімдер дәлелдейді; онда аталған шаруа- 

ларды ң әрқай сы сы н а «поселкеде түпкілікті орналасуға тыйым салу» ту­

ралы   х аб ар л ан ған ы   атап  ө т іл ге н .62  Ш аруалар  бұры нғы   тұрғы лы қты  

ж ерлеріне қайтуға тиіс болды.  Б ірақ  стихиялы бұқараға ие бола алмаған 

дала  генерал-губернаторы   1895  жылы  ш аруалардың  А қмола  облысына 

келуіне уакытш а тыйым салды .63

Ж ән е,  керісінш е,  үкім еттің  пікірінш е  «орыс  тұрғындарын»  көбейту 

керек болған жерлерде қоныс аударушыларға ерекше жағдайлар жасалды. 

Оларға ең алдымен  империя  құрам ы на бірш ама жақы нда  енген  Ж етісу, 

Зайсан  приставтары   ж ән е т.б.  ж ерлер ж атқы зылды.  М ысалы, үкіметтік 

ұйымдар «...орыс адамдарын орналастыру біздің Қытаймен шекарамызды 

қорғау мақсатында Ө скемен ж ән е Зайсан уездері үшін ерекш е маңызды» 

деп санады.  Бүдан әрі  «бүкіл ш екара өңірі... орыс поселкелері дуалымен 

тұтас ж абы лар еді» деген тілек білдірді.64 XIX ғасырды ң 40-жылдарында 

тек қана  к азактар  қоны станды ры лған  Ж етісуда  60-жылдарда облыс  гу­

бернаторы  Г .А .К олп аковски й дің  бастамасы  бойынш а «өлкені оры стан-

4 2 6

дыру  мақсатында» шаруаларды орналасты руға рұксат етілді.  Е уропалы қ 

Ресейден  алғаш кы  келіп  қоны стануш ы лар  Воронеж  ш аруалары ны ң 242 

отбасы болды.  Ж ер учаскелерінің болмауы себепті олар  Верный  қаласы - 

ның мещандарына ж атқы зылды, мұнда «олар В ерны йды ңтам аш а баула- 

рын өсіріп, сонымен бірге егінш ілікпен де айналысты .  Бұл үшін  қажетті 

жерді таяудағы станицалардың казактары нан жалға алды».65 Ш аруаларды 

Тарту үшін  1868 жылдан бастап Ж етісуға көшіп келгендердің отбасындағы 

ер  адамдардың  әрқайсы сы на  30  десятина  ж ер  бөлінетін,  ш аруаш ы лы қ 

жүргізу үшін  қары з берілетін ж әне  15  жылға салы қтардан босаты латы н 

ереже қолданылды.66  1868—1880 жылдар аралығындағы  кезенде Ж етісуда 

36 шаруа селолары пайда болды.67 80-жылдардың орта шенінде мүнда егіс 

салуға жарамды  жер ж етіспейтін  болды,  сөйтіп  үлес мөлш ері  10 десяти- 

наға дейін азайтылды, ал жеңілдікті  кезең  5—10 жы лға дейін  қы сқарты л- 

ды.  Сонымен бірге енді Түркістан өлкесіне коны стануға «селолы ктоғы - 

шарлар санатына ж ататы н, христиан дінін ұстанатын  орыс бодандары на 

ғана» рұқсат етілетіні  ескертілді.68  Сонымен бірге  Қ азақстан н ақ сол  к е­

зенде Ресей империясындағы егінш ілікке бейімделген отырықшыландыру 

арқылы отарлау аудандардың біріне айналады.69 Қоныстануға  уақыты ж а- 

ғынан үнемі қолданылатын, сондай-ақ өзгермелі бірнеш е ф актор себепші 

болды.  Бірінші топқа: шет аймақтарда халык аз қоныстанған аумақтардың 

болуы;  ш аруалар  ж ерін ің   аз  болуын  коса  алғанда,  ф еодалды к  саркы н- 

шақтар; туған ж ерлерінде табы сты ң ж етіспеуш ілігі; ж ер сапасы ны ң на- 

шар ж әне өндіріс тиімділігінің томен болуы жатады. Егіннің шыкпай қалу- 

ын; коныс аударуды көтермелеген немесе тежеген үкіметтік саясатты ж әне 

баскаларын өзгермелі ф актор ретінде атауға болады .70

Осы ф акторларды ң уақы т ж ағынан  ж іктелуіне сәй к ес  ш аруаларды ң 

қоныс аудару қарқы ны  ұлғайып ж ән е төмендеп отырды.  Бір ғаж абы , бұл 

кезендегі үкіметтің қаулылары оқиғалардың алдында жүрмей, ізінен еріп, 

бірде  коны с  аударуды  теж еуге,  бірде  оны  белгілі  бір  ш еңберге түсіруге 

тырысты.  XIX ғасырды ң  80-ж ылдарында  Еуропаны   қамты ған  аграрлы к 

дағдарыс Ресейге де келіп жетті, онда мұның үстіне  1880 жыл аш арш ы лы қ 

жылы болды. 

О

сыньің

 

салдарынан Ресейдің еуропалы қ аудандарынан им- 

перияның ш етайм ақтары на шаруалардың көш іп келуі күш ейетүсті.  1881 

жылдың аяғында қоны с аударуш ылар туралы  уақы тш а ереж елер қабы л- 

данды.  Онда  ш аруалардың  шет  айм ақтарға  тиісті  ұйы м дарды ң  рұқсат 

етуімен ғана коныс аударуына жол берілді.  Алайда  1883 жылы Қ азақстан- 

ға  қоны с  аударуға  тағы  да  тыйым  салы нды .71  А қы ры нда,  бес  ж ы л  әзір - 

ленгеннен кейін,  1889 жылғы  13 шілдеде «Село тұрғындары мен мещанда- 

рының қазы налы қ жерлерге өз еркімен қоны стануы  туралы ж ән е аталған 

сословиелердің адамдарын ерте уақытта қоныстанғандарға жатқызу тәртібі 

туралы»  ереже күш іне ен гізілді.72 Қ оны с аударуға Іш кі  істер ж ә н е М ем- 

лекеттік меншік министрлігі ұйымдарының арнаулы шешімі бойынша ғана 

жол берілді.  «Құрметке лайық», «сенімді» қож айы ндарға ғана рұқсат бе- 

руге  өкім  етіліп,  олар  коны стануға  арналған  ж ерлерге  ж іберілді.  Д ала 

өлкесінде бұлар А қмола, Семей ж ән е Ж етісу облыстары болды.  Ережеде 

жер учаскелерін кұру туралы, жаңадан келгендерді  қоны с аударуш ылар- 

дың жөрдемақылары мен ж еңілдіктері ж үйесіне ж атқы зу тәртібі туралы 

ереж елер қамтылды.  Д алалы қ облы старда ж ер норм алары   накты   ан ы қ- 

талмады,  қайта «егінш ілік ж ағдайлары   ж ән е топ ы рақты ң  құнарлы лы ғы

4 2 7

арқы лы ...  аны қталаты н  мөлшерде» белгіленді.  1889жылғы ереже Қ азақ- 

станды  Ресейден  коны с  аударуш ы ларға  іс ж үзінде ашып  берді,  бірак ол 

содан  кейінгі барлы к заң актілері сияқты,  қоныс аударуш ылар қозғалы- 

сын  тәр тіп ке  келтіре алмады.  Төреш ілдік  сөзбұйдаға салу  қоныстануға 

рұқсаттар беруді шамамен алғанда бір жылға дейін созды, осы себепті  ко- 

ныс аударушы шаруалардың жартысына жуығы бұрынғысынша жолға жа- 

сырын түрде шықты. Ал  1889 жылғы ережеде өрбір өз бетімен келушілерді 

тіркелген   ж ерін е  әк ім ш ілік тәртіп п ен   қайтаруға  нұсқау  берілген  бола- 

тын.  К ейіннен бұл  заң үкіметтің бірде коныстануды бірсыпыра кеңейту- 

ге,  бірде  оған тыйым  салуға  немесе тоқтата тұруға  бағытталған  әр түрлі 

жарлықтарымен ж әне нұсқау хаттарымен толықтырылды.  Ж ергілікті өкі- 

мет орындары өз бетімен коны стануш ы ларға карсы күресуге дербес әре- 

кеттер ж асады .  Торғай  облы сы ны ң әскери  губернаторы  генерал-лейте­

нант Барабаш өзіне бағыныштыларға мынадай пәрмен берді: алдағы уакыт- 

та  «өз  бетімен  қоны стануды   болғы збау  үшін...  уездік  әкім ш ілікке  ж ер- 

гілікті  ж ерлерде  тиісті  рұқсаты   болм айынш а  қоны стандыруға  жол  бе- 

рілмеуін ж ән е өз бетімен коны с аударуға дайындалу анықталған жағдай- 

дың дереу тоқтатылуын, ал оған кінәлі адамдардың занды жауапка тарты- 

луын ерекше қадағалап отыру жүктелсін».73 Бүл жағдайда сол кездің өзінде 

белгілі  бір учаскеге тіркелген,  бірақ басқа орындардан неғұрлым қолай- 

лы ж ер табуға ты ры сқан  ш аруаларға қарсы  ж азалау ш аралары жайында 

айты лып  отыр.  У ездер  ж ән е  облы стар  ішіндегі  осы  көш і-қон  ағынына 

мүлде еш қандай үлес алмаған — «тіркелмеген» шаруалар да қосылды.  1896 

ж ылы  Торғай  облысы  Қ останай  уезінің  үш  болысы  бойы нш а  ғана  жер 

үлесі  берілмеген  4033  ер азаматтар осы ндайларға ж атты .74 Соны ң салда- 

рынан XIX ғасы рды ң аяғы нда им перияны ң ази ялы қ шет аймақтары ны ң 

село халкы нда  көш пелілік  көрсеткіш і  жоғары   —  1*4,7%  болды.  Ал  тұтас 

алғанда ел бойынш а бұл өлш ем 9,8  % ғана болаты ні75

Ресейдегі  1891—92 жылдардағы аштықтан кейінгі жаңа көш і-қон тасқ- 

ыны  ж ән е  1893  ж ылы  С ібір тем ір ж олы ны ң батыс  учаскелерін  салудың 

аяқталуы  үкім етке қ а зақ  халқы ны ң ж ән е өз бетімен қоныс аударып кел- 

ген ш аруалардың ж ер пайдалануын тәртіпке келтіру кажеттігін алға қой- 

ды. Бұған қоныс аударушылардың жергілікті халықпен де, бұрыннан түрып 

ж атқан  ш аруалармен де көптеген ж анж алдары  мәжбүр етті.  1893 жылдан 

бастап А қм ола облы сы нда  1-ші меж елеу партиясы жұмыс істей бастады, 

кейініректе  баска да  партиялар  құрылды.  Олардың  жұмысы  оң  нәтиж е 

бере алмады.76  1894 жылы II Николай дала генерал-губернаторының есебіне 

ескертуінде А қм ола ж ән е Семей облы старыны ң көш пелі халқы ның пай- 

далануындағы бос жерлердің сапасын тез арада зерттеу мен мөлшерін анық- 

тау қаж ет екенін «атап өтті».77 Мұндай зерттеуді ұйымдастыру Сібір темір 

жолы Комитетінің міндетіне жаткызылды.  Комитет «еуропалық Ресейден 

ш ы ккандарды ң соңғы  ж ы лдарда дала өлкесі шегіне қоныстануға ерекше 

ұмтылысы байқалғаны н, сол себепті оны отарлауды берік негізге қоюды 

ойласты ру  керек  екенін»  атап  өтті.78  К ом итеттің  бастамасы  бойынш а 

белгілі земство статистигі Ф. А .Щ ербинаны ң басшылығымен далалық об- 

лыстарды зерттеу жөнінде экспедиция ұйымдастыру соның нәтижесі бол­

ды.  1896—1903 жылдар аралығындағы кезенде экспедиция Акмола, Семей 

ж ән е  Торғай  облы стары ны ң  12  уезіне  статистикалы қ сипаттама  ж асап, 

казақтарды ң ш аруаш ы лығы  туралы  бағалы  мәліметтер жинады.  Үкімет

428

экспедиция қы зм еткерлерінің алдына:  алуға арналған  ж срдің 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: