-1869 ЖЫЛДАРЫ ОРАЛ, ТОРҒАЙ ОБЛЫСТАРЫНДАГЫ

тарды ң наразылығы  1868 жылғы қараш аны ң аяғына қарай қарулы қарсы- 

л ы к ка  ұласты.  Н аш ар  каруланған,  бірақ  ж ер  жағдайын  тамаш а  білген 

котерілісш ілерге қарсы   қимылдаған  шағын  казак шолғынш ылары олар- 

ды ң  тегеуірінін әлсірете алмады.

Ж азалауш ы ларды ң   неғұрлым  ұйымдаскан  қимылдары  1869  жылдың 

көктем ін ен  басталады.  Н ауры з айы ны ң басында Орынбордан Ж ем ауда- 

нына екі ж үздік казак отряды жіберілді.  Бірақ далада келе жаткан кезінде 

отряд  үкім еттің  әлі де  реф орм а  енгізуге батылы  бармай  отырған  Қобда 

ж әне Елек өзендерінің бойында қимыл жасап жүрген «қазактар каракш ы- 

лары ны ң» ш абуылына ұш ырады.25

Ж ин алған  деректер бойынш а көтерілісш ілердің бұл тобы  біріне Хан- 

тали  А ры слан ов сұлтан,  екінш ісіне  Ы қы лас  Д осов басш ы лы қ еткен  екі 

ж а с а қ т ы ң   б ір ік к е н   к ү ш і  б о л т ан ы   а н ы қ т а л д ы .  Г е н е р а л -а д ь ю т а н т  

Н .А .К ры ж ан овски й дің  «ізгі ойдагы халы к жыртқыш тарга мүлде тілектес 

емес» деген пайымдауы26 өзі рапорт жазып отырган әскери министрге жаңа 

р еф о р м ан ы ң   ж ү р гізіл у і  бары сы   туралы   ж ақсы   эсер   тугы зуга  деген 

тілегінен туды.  О ның әскери  министрге  1869 жылты  17 сәуірде жолдатан 

келесі рапорты нда көтерілістің ш ектес жерлерге таралу фактісі айтыла- 

ды.  1869 жылты 8 мамырда  И лецк уездік баскармасы ны ң бастыгы Орын- 

бор генерал-губернаторы н а Орал  облысы Ж иренкаты н болы сы ның биі, 

ауыл старш ы ны  Түндетбай К өпекбаевты ң  150 шамалас қарулантан адам- 

дары нан  тұраты н  ж асагы ны ң  «Уақытша  ережені»  кабылдатан  Тұзтөбе 

болы сы ны ң казақтары на шабуыл ж асаганы  туралы хабарлатан.27

Қ арулы  бой көрсетулер ш ектес екі облы стың бірқатар аудандарында 

бір  мезгілде дерлік болуы  себепті  тұрақты   бөлімдер аз  болтан  кезде  ка- 

зак тар д ы ң   накты   күш терін   үтымды  бөлу  қиы ң  болды.  О ны ң  үстіне 

көтерілісш ілер өздерінің быты раңқы  жасақтары н үкіметтің өзін-өзі қор- 

тайты н  кү ш тер ім ен   ж е т к іл ік т і  қам там асы з  етілген  ірі  ә с к е р и -тір е к  

бекеттеріне  карсы   емес,  қайта  к а зак  ауылдарында  казак  отрядтары ның 

қоргауымен жасырынып жүрген жеккөрініш ті старшындарга, болыстарта 

қарсы  багыттады. 6 Борте болысының ауыл старшыны отарш ылдық әкім - 

ш ілікке  Х ангали  А ры слановты ң  «арам  ниетті  қазақтары »  ж асаты ның 

К ы зы лбұлақ өзені ауданы нда үкім етке карсы  іс-әрекеттер жасатаны ту­

ралы хабарлаган. Ш амамен  100 адамта жететін ж асақ барлық пошта үйлерін 

қираты п,  әр   түрлі  мүлікті  тонатан  ж ән е  174 ж ы лқы ны ,  36  қүлынды,  24 

түйені айдап әкеткен,  мұның бүкіл сомасы  1556 сом 93 тиын болтан; кұр- 

бандар да болды:  «жыртқыштар» Ж ұман Өтегұловты, Құды Сүтемгеновті 

өлтіріп, М ертоновты  ауыр, Тұрантай Ж анбасовты , Түркебай  Қазыбайды 

ж ән е басқалары н ж еңіл ж аралаган.28

К өтеріліс  Орал  облы сы ны ң солтүстік-баты с  аудандарын,  атап  айтқ- 

анда, бұрынгы халы қкөтерілістері бойынша да отаршылдыкка карсы қоз- 

талыстарта белсене қаты сқаны  аңгарылган ж ауынгер табын, шекті  рула- 

ры ны ң  коны стары н  к ең   камтыган.  Бұл  жолы  да  табы ндар  реформадан 

кейінгі  кезендегі  отарш ы лды кка карсы   күреске  елеулі  үлес  қосты.  1869 

жылдың мамырында табын руының жылқышы атасының казактары Күде- 

бай Ж анаш ы , Ш ынбай М ендалин, Ү рп ақБ иш еков,  Қ арабүркіт Бербосы- 

нов,  Қ араб ек Т әж иев,  Бектан  Қ ы лы ш баев ж ән е басқалар 50 адам  кұра- 

мында К өш кінсу өзені бойында жер жыртып жүрген казактар ауылдары- 

на шабуыл ж асап, «жылқысын айдап әкеткен».29

420

Отаршылдық өкімет орындары көтерілістің шектес скі далалы к облыс 

аумағына  канат ж аю ы ны ң  шын  м әніне  бойлап  жатпай,  мұның  себебін 

барлы қуакы тта хиуалықтардың ықпалы «деп білді».

XIX ғасырдың 60-жылдарына дейін Хиуа үкіметі  Рессйге барынша адал- 

дық көрсетіп,  онымен ең алдымен өзара тиімді сауда катынастарын жасап 

отырды.  Бұхара  әмірлігі  де  сауданы  Хиуа  қоны стары   арқы лы   ж үргізді, 

бұдан ханның қазынасы да аз «пайда тапқан ж оқ».30

Алайда  Қ азақстан н ы ң  оңтүстігіндегі Ресейдің соғыс  кимы лдары, ө з- 

бектердің басты қаласы Таш кентті  орыс әскерлерін ің  шабуыл  жасап ба- 

сып  алуы  Хиуаны ң  Ресейге  көзкарасы н   күрт  өзгертті,  Хиуа  ханы  өзін 

Ресейдің  барған сайын өрш еленген ж әне аш ы қтан-аш ы к «дүшпаны етіп» 

көрсетті, сөйтіп Орал облы сы ны ң оңтүстік аудандары нда көш іп  жүрген 

к а зак   рулары н  осы  айм ақтағы   Ресейдің  ы кп алы н а  қарсы   аттан ы ск а 

итермеледі. Хиуа ханы реформаларды ж үзеге асыру қы зған кезде табы н, 

назар руларына өз өкілдерін ж іберіп,31 оларды өз мүдделерінің арнасында 

ұстауға тырысты. Хиуалыктар «кейбір қазақ старшындарын өзіне тартып», 

мұсылман  билеуш ісінің  кам корлы ғы нан  пана  табуға  үмтылған  «біздің 

ж ауларымыздың»  бәріне  пана  берді,  қ а зақ  ауы лдары на  «ыза туғы заты н 

грамоталар»  ж іберіп,  Борсы ққа,  қазақтар  көш іп  ж үретін  ж ерлерге  өз 

бектері басқаратын әскерлер аттандырды; осы ны ң бәріне қосымш а,  Ы р- 

ғыз уезінің бастығы капитан Вочак генерал-майор Балю зекке хиуалыктар 

жазып,  Қ арабұтақ ж ән е Ы рғыз бекіністеріне ж акы н Ор өзен ін ің  жоғары  

ағысында көш іп ж үрген шекті руы ны ң казақтары на арналған,  Ресеймен 

«еоғыска  шакырған»  үгіт  кағазы н  да  табыс  еткен.  «ІІІектілер  —  ең  бай, 

саны көп ж әне екі (Орал, Торғай. —

Ред.)

 облы скада ы қпалды тайпа...»  деп 

жазды Орынбор генерал-губернаторы министр Д .А .Г орчаковқа  1869 ж ы - 

лғы  1  карашада, сөйтіп күтпеген жерден соғыс ш араларын қолданып, хиу- 

алыктардың Орал облысының шегіне өтуіне тыйым салу кажеттігін негіз- 

деді, сайып келгенде, «осы бір болмашы каланы» (Хиуаны.  —

Ред

.) жойы п 

жіберуді ұсынды.32 Дегенмен де біз Хиуа билеуш ілерінің Орал ж өне Т ор- 

гай облыстарының көтерілісшілерімен түрақты ынтымағын а н ы к ф ак тд е п  

есептейміз, өйткені  Ресей тарапы нан ол  қоқан хандығын соғы ста ж еңіп, 

Қазақстанның оңтүстік шегінде империялық билік орнатканнан кейін нак- 

ты қауіп-катердің күшейе түскен жағдайында оны дербес ел ретінде Хиуа 

ш екаралары ны ң кауіпсіздігін камтамасы з ету міндеттері талап еткен бо- 

латын.  Оның  үстіне далалы к  екі  облыстағы  көтерілістің  ж етекш ілері  — 

Ханғали Арысланов сұлтан, билер Дөуіт Асауылов, Әзберген М ұңайтпа- 

сов, Уфа молдасы Ы кы лас Д осов, молда Ры сқұлов33 ж ән е басқалар Хиуа 

билігімен әр түрлі дәреж еде байланысты болатын, оны ң колдауы на сүйе- 

ніп, сол аркылы патша өкіметінің Хиуа хандығы аумағында да соғыс кимыл- 

дарын жандандыруына себепші болды, сөйтіп  1870 жылы М аңғыстаудағы 

қазақтар көтерілісін де ж еңіліске ұшыратты.

«Уакытша ереже» М аңғыстауда  1870 жылы ғана енгізілді. П атш а әкім - 

шілігі  М аңғы стауды ң  негізгі  халқы  — адай  руы  «У ақы тш а  ережені»  кү- 

рессіз қабылдамайды деп қауіптенді ж әне оны жүзеге асыру үшін неғұрлым 

колайлы жагдайларды күтті.  К ейбір ш енеуніктер бұл айм ақта реф орм а- 

лар ж үргізудің ж алпы  м ерзім іне күмөн келтірді, К іш і ж үздің  ең ж ауы н - 

гер рулары ны ң бірі  — көш пелілік дәстүрлерін көп дәреж еде сақтап к а л ­

ган  адайларды ң  қы зу  аш у-ы засы н   күтуі  н е гізс із  емес  болаты н,  қай

421

жердегіден болса да:  «...жаңа ережені қабылдауға адайлар нашар даярлан- 

ды  ж өне мұнда (М аңғыстауда. 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: