Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

Е К І Н ШІ   Б Ө Л І М

ҚАЗАҚСТАН РЕСЕЙ

 

ИМПЕРИЯСЫНЬЩ ҚҮРАМЫНДА

Б і р і н ш і   m a p  ay

XIX  ҒАСЫ РДЫ Ң  60—90-Ж Ы ЛДАРЫ Н ДАҒЫ

 

ҚАЗАҚСТАН Н Ы Ң  ӘКІМ Ш ІЛІК-САЯСИ  Ж АҒДАЙЫ

1.1867-1868 Ж Ы ЛДА РД А ҒЫ  РЕФ О РМ А Н Ы  Ж ҮРГІЗУ ДІҢ 

Ә С КЕРИ -САЯСИ С Е Б Е П Т Е Р ІЖ Ә Н Е  01 АН Д АЙЫ НДЫ Қ

К азақ стан д ы   Р есейге  косуды ң  аяқталуы   им п ери ян ы ң   К а за қ ө л к е с і 

ж өніндегі саясаты н а елеулі  өзгерістер енгізді.  Патша өкім етінің макса- 

тына отарш ыл  империя тарапынан  көп  күш қолданылмай кол жеткізілді. 

Ж етісу  мен  О ңтүстік  К дзақстанды   қосы п алы п,  патша өкіметі  әскери - 

отарш ы л д ы к  әрекеттер ім ен   о р таа зи я л ы қ   алғы  ш епке  ш ығып,  айм ақ- 

тағы  ағы лш ы ндарды ң ықпалын ығыстырып шығарды.  Қолайлы халыка- 

ралы кж ағдайды   пайдаланған  Ресей  империясы  өзін ің алы сты   көздейтін 

н егізін е  «бөліп  ал  да,  билей  бер»  п ринципі  алы нған  саяси  мүдделерін 

б асш ы лы қка  ала  огы ры п  ж ән е қазақтарды ң  өз  мемлекеттілігін  қалпы - 

на  келтіруге  ұмты лы сы н  аяусы з ж аны ш тап,  Қ азақстан д а отарш ы лды қ 

режим орнатты.  Ресейдің О рталы к Азиядағы ж әне шектес аудандардағы 

ж а ғд а й ы   н ы ға й д ы .  П атш а  ә с к е р л е р ін ің   О ң тү с тік   К а за қ с т а н д а ғ ы  

қантөгісті ұрыстары,  М .Черняев пен М .Веревкин отрядтарының іс-кимы- 

лы кең-байтак казак жерін  Ресейге косып алуды аяктады.  Ш ымкент кала- 

сы н ы ң   ш абуы л  ж асап  алы нуы   дулат  руы  ж ә н е  басқа  да  кейбір  рулар 

қ а з а к т а р ы н ы ң   е д ә у ір   б ө л ігін   Р есей   б и л ігін   та н у ға   м ә ж б ү р   е т т і.1 

Ш ы м кен ттің  алы нуы м ен  О ры нбор ж ән е  Батыс С ібір  ген ерал-губерна- 

то р л ы к т а р ы н ы ң   ш ек ар асы н   ж ал ғасты р у ға  кол  ж е т к ізіл д і.2  П атш а 

<  өкім етін ің  Қ азак стан н ы ң  О ңтүстігіндегі ж ә н е О рталы к А зиядағы  ж ал- 

пы  саяси  ж ағдайды   өз  п айдасы на өзгерту ж өніндегі  әс к ер и -ә к ім ш іл ік  

әрекеттерін ің  зардаптары н  Ш ыңжаңдағы   Ресей  консулы  Н .П етровский 

дұры с  ан ы ктап   берді.  «О ры старды ң  Қ окан   хандығы н  ж аулап  алуы,  — 

деп атап  өтті диплом ат, — істің ж айы н  едәуір өзгертті.  Ә лсіз хандардың 

орны на Ресей  м ем лекетінің күшті  билігі келді, ол көш пелілерді өз кару- 

ы ны ң ж еңім пазды ғы м ен  коркы ты п,  оларды  өзіне  бірж ола бағындырып 

алды,  оларға  тәр тіп   орн аты п ,  олард ы ң  өздерін  ерікті,  тәу е л сіз деп  са- 

нау м үм кіндігінен  бірж ола айы рды ...»3

К ең-байтак Қ азакстан аумағына орналастырылған әскер бөлімдерімен 

шектелмей, жаңадан жаулап алынған  иеліктерде отарш ылдык билікті ны- 

ғайтуға ниеттенген Ресей оңтүстік-шығыс Қазақстанға косымша жаңа әске- 

ри бөлімдерді, көбінесе Сібір шебі казак әскерлері кұрамының бөлімдерін 

әкелді.4

414

Орасан  үлкен елді  басқаруда бүкіл  Қ азақстан  бойы нш а  қалы птаскан 

өкімш ілік-саяси ж әне зандык жүйенің болмауы жағдайымда байырғы  ха- 

лықты бағынышты ұстауда арм ияғасүйену С олтүстік  К авказды   бірж ола 

бағындыру кезінде өзінің артықшылығын көрсеткен, сынақтан өткен күрал 

болды. «Біз күшті болсак, казақтар бізге бағынады.  Бірак біздің даладағы 

билігіміз сәл  әлсіреген  жағдайда,  керісінш е...  болады»5  — қазақтар  ж ө- 

ніндегі катаң саясатты белсене ж актауш ы лардың бірі О ры нбор генерал- 

губернаторы А.О.Дюгамель Ресейдің Казақстанда күшті өскери қатысуы- 

ның дұрыстығын осылайша негіздеді.

Өлкені жергілікті мекендеушілердін бағындырылған көпшілігіне импе- 

риялы қ  құрылымның  билігін  сөзсіз  енгізу  жөнінде  барган  сайын  нығая 

түскен  идеология шенеуніктер мен әскерилер катарында ғана емес, соны- 

мен катар  келімсек азш ылыктың жергілікті халык көпшілігінен артыкш ы- 

лығын белсене насихаттаған дінбасыларынан да колдау тапты.  1864 жылы 

Ш ымкентті шабуылмен алу кезінде каза тапкан жауынгерлерге ескерткіш  

ашу кезінде, «ескерткішке касиетті су бүрку кезінде» свящ енник Александр 

Тихомиров бүлк етпестен тура былай деді:  «...держ авалы қоры с патш асы- 

ның даңкы үшін, ат төбеліндей орыс жауынгерлері жартылай жабайы ази- 

атгардың патшалығы шексіз-шетсіз даласына келді...  Біз жендік, оны (казак- 

ты.  — 

Ред.)

  өзім ізд ің   ж аңа  отандасы м ы з  еттік,  біз  каруы м ы збен   тізе 

бүктірген халыктардың талайын казірдің өзінде осылай еттік».6 Дала өңіріне 

Ресей билігін одан әрі енгізуді жұмыс істеп түрған жергілікті баскару қүры- 

лымдарының бай өлкені  Ресей эконом икасы ны ң мүдделері  үшін  кеңінен 

игеру жөніндегі патша екіметінің жоспарларымен сәйкес келмеуі киындата 

түсті.  М етрополияның кауырт дамыған өнеркәсібі  барған сайын ж аңа ар- 

зан  ш икізат  көздерін,  жүмыс  күшін  каж ет  етті.  Табиғи  ресурстары,  мал 

шаруашылык шикізаты аса бай Қ азакстан орыс кәсіпкерлерін ің  назарын 

көптен аударып келген еді.  «Осы ғажайып ж әне казы наларға бай бүкіл ел 

әлі күнге дейін өзінің тұмса табиғаты кұшағында, әлде біреудің келіп ояту- 

ын  күтіп  жатыр;  балта  карш ылы,  теңге сыңғыры  естілмейді,  бос  ж аткан 

төңірекге  шалғы жалтылы  байкалмайды...  ал  таулардағы  байлы қ канш а- 

ма...»7  —  сол  кездегі  Қ азақстанды   белгілі  зерттеуш ілердің  бірі  Ресей 

өнеркәсіпш ілерін өлкен ің табиғи  байлыктарын тездете игеруге ш акы рып 

өз пікірін міне осылай білдірген еді.  Ертіс, Есіл, Іле өзендері  мен баска да 

өзендердің жағасына жақын жерлерге көптеген казак ж әне баска да шару- 

алар қоныстарын салу Қазакстанның өсімдіктер ж әне жануарлар дүниесіне 

орны толмас  зиян  келтірді  — отарлауш ылардың  алғаш кы  легі  ж ергілікті 

алкаптарды аяусы зталкандап, тұрғын үйлер мен қора-копсы лар, тіпті кам- 

балар салу үшін «жүз ж ы лды к алыптарды құлатты».  1867—68 жылдардағы 

реформаларды дайындауға катысып, Жетісуды ол шетінен бұл шетіне дейін 

аралап өткен А.Гейнс казак қоныстанушыларының бейбастақ әрекеттерінің 

салдарын былай деп өкінішпен баяндаған: «Жақын мандағы ағаш атаулыны 

түп тамырымен қазып алып, тып-типыл еткені сондай, адам бұрын орман 

өсіптұрған жерге келген кездебірш ы бықты  да көрмейді...».8Сонымен бірге 

казактар жаңа коныстар үшін орын тандаған кезде казактардан жердің тар- 

тып  алу  ж ағдайлары н  реттейтін  заң   н орм алары н ы ң   болм ауы   себепті 

«егіншілік  үшін  ең  шұрайлы»  аудандарды  басып  алып,  «аборигендерді» 

кұнарсыз, куаңш ылыкты жерлерге ығыстырып  шығарып, жергілікті  бас- 

тыктарға «дән ризашылығын білдіріп отырды».9

4 1 5

Т олы қ жазасыздық жағдайында казактардың жүгенсіздігі олардың кей- 

де «қазактар малын аулауға шығып» оны тартып алатын, ал «қарусыз казақ 

G3 

құқықтарын қорғаудың қүрбандығына ұшырап қалатын» жағдайға дейін 

жетті, — деп Ж етісуда болған саяхатшы П.  П.Семенов-Тян-Ш анский аш у- 

ызамен ж азған .10

Б олаш ақтағы   «У ақытш а  ережені»  патша  өкіметі  үкімет  ш енеунік- 

терін ің  ұсыныстары негізінде әзірледі.

Мұндай жағдайда бекіністі шептер бойындағы әскери бөлімдерге сүйен- 

ген казактарды ң озбырлығын  көрер көзге болса да шектеу, номадтардың 

ж ер алаптары н басып алудағы оларды ң ж үгенсіздіктерін  қандай да бол- 

сын ауы здықтау ж аңа заң ережелерінде заң негізін табуға мүмкіндігі бар 

еді.  О ның үстіне  1822—25 жылдардағы Сібір ж әне Орынбор казақтары ту- 

ралы  Орта  ж үз  бен  К іш і  ж үзге тиісті  өзгерістер  енгізген,  тұтас  алғанда 

хандық басқару жүйесін шын мәнінде жойған (Бөкей Ордасын немесе Ішкі 

Орданы қоспағанда) ж арғы лар үкіметтік ж ән е ж еке ш аруалар отарлауы  

үш ін  кең   жол  аш ып,  дала  феодалдары   —  Ш ыңғыс-хан  ұрпактары ны ң 

дәстүрлі жергілікті басқарудың ғасырлар бойы сақталып келген нысанын 

түпкілікті ж оя алмады.  Қ азақ  қоғамы ны ң рулы қ-тайпалы қ ерекш елігі  — 

билер  соты ны ң  ш ектеулі  болса  да  жұмыс  істеуі,  сұлтандардың  ы қпалы 

түрінде  бұрынғы  маңы зы н  одан  әрі  сақтап  қалды.  Алайда ж аңа  басқару 

органдары ны ң — ауыл старшындарының, болыс сұлтандарының,  округтік 

приказдар төрағалары ны ң міндетін де кемітуге болмайды,  олардың рөлі 

көш пелі  ақсүй ектердің   п озициялары н  әлсірету  үрдісінде,  ж ергілікті 

тұрғы ндарды ң  саяси  ж үйесі  мен  ш аруаш ы лы қ  қалпы  негіздерін  бұзуда 

барған сайын күш ейе түсті.

Іш кі Орданы уақытш а басқару жөніндегі кеңес,  1854 жылы жойылған 

С ібір  қазақтары н   ш екаралы қ  басқаруды ң,  Сем«й  облы сы ны ң  орны на 

Сібір қазақтары  облысының, кейіннен Акмола облысының құрылуы кең- 

бай тақ  ауданды  капиталистік  қаты настар  аясы на  тарта  отырып,  ж аңа 

әкім ш ілік өзгерістер енгізді.  Сібір қазақтары ны ңоблы сы  өз округтерімен 

қоса алғанда, 7 580 000 шаршы ш ақырым кеңістікті алып ж атты ."  Ш ығыс 

Қ азақстанны ң едәуір бөлігі бұрынғысынш а Ресей әкім ш ілігінің ықпалы- 

нан тыс калды. Батыс Сібір генерал-губернаторыны ң ойы бойынша, Ж е- 

лези н ск бекінісінен,  Кіші  Нарынды коса алғанда, қалалары мен ж әне б а­

ска да кыстақтарымен бірге Ертістің оң жағасындағы жерлер Семей облы- 

сы ны ң құрам ы на кіріп,  бұл  аум ақтар Ресей билігінің ы кпалын сезінуге 

тиіс  болаты н .12  1917 ж ы лға дейін  Бұқты рма Том ск  губерниясы  Змеино- 

горек уезінің кұрамы нда қалды; А ягөз (Сергиополь)  1866 жылдан бастап 

ж аңадан  кұры лған  Ж етісу  облы сы на  берілді.  Бұл  орайда  патша  өкіметі 

ш екара маңы аймағы ны ң әскери-отарш ы лды қ бекеттері аркылы баскару 

ж үйесін өзгертудің ыктимал нұсқалары н өз назары ны ң аясы нда ұстады. 

Қ азақстанды  Ресей ге косуды ң аякталуы  жағдайында мұндай жолды таң- 

дауды Орта А зия елдерімен кактығыстар туған жағдайда тылдағы әскери- 

т ір е к   б е к е т т е р ін ің   б олу  к аж еттігі  талап   етті.  С оны м ен   бірге  оры с 

өскерлерін ің  оңтүстік  аудандарға ж ы лж уы на  карай  А нглия өз  назары н 

аударған  айм актарда  Ресей тандауы н  нығайтуға  арналған  ж аңа  әскери - 

саяси  ортал ы ктар  кұры лды .  Ә скери -саяси   ф акторларға  коса  патш а 

үкім етінің  ш екаралы к бекіністерге  баса  көңіл  бөлуі  бай  өлкені  игеруді 

жеделдету жөніндегі экон ом икалы қ факторларға да байланысты болды.

416

Қ азақ даласы н  басқаруды  ж еңілдету үшін отарш ы лды қ өкім ш іліктін  

ықпалды шенеуніктері Х ІХ ғасы рды ң 60-ж ы лдары ны ңбасы нда Қ а за қ д а - 

ласы мен Орал, Орынбор ж әне Сібір округтері казак әскерлерінің аумағы 

үшін бір жалпы басқарма белгілеуді, Тобыл, Томск ж әне Енисей губерни- 

яларынан азаматты қБаты с Сібір генерал-губернаторлығын құруды ұсын- 

д ы .13 Осы мақсатпен құрамында барон  К.Врангель, И м ш ен и к -К ондрато­

вич, П .Солнцев, А.Орлов, Г.Ловицкий, К.Селевестрович, Н .Довеновский 

бар Ерекше комитет құры лды .14 Ерекше комитет Кдзакстанда бүкіл Қ азак 

даласы үшін жалпы баскаруды  енгізу мүмкіндігін зерттеп,  1865 ж ы лды ң 

акпанында бұл тар а н ы  орындау едәуір шығындарды қажет етеді, әкімш ілік 

ж әне әскери катынастарда елеулі қолайсыздықтар туғызады деген сенімге 

келді.15

Қ азақ өлкесін бірінш ісінің орталығы Торғайда, екінш ісінің орталығы 

Қ аркаралы да  болатын  екі  әкім ш ілік  басқарм аға  бөлу  ж өніндегі  патш а 

ш енеуніктерінің ұсынысы да  әр түрлі  ж обаларды   әзірлеуш ілерден  қол- 

даутаппады.

Н ұсқалар тандауды ң  қиындығы  К дзақстанн ы ң  түрлі  ай м актары ны ң 

солтүстік-шығыс далалык, орталы қаудандарда эконом иканы ң басым түрі 

көшпелі мал шаруашылығы болып,  соның салдарынан өндіргіш күштердің 

өсуін экстенсивті мал  шаруашылығы баяулатқан ж өне әкім ш ілік баскару 

жүйесі  аталған мән-ж айларды  ескере отырып құры луға тиіс екендігі та- 

биғи-географ иялы қ  ерекш еліктері  ж ағдайы ны ң  өзгеш е  болуымен  ғана 

байланысты болып қойған жоқ.  Керісінше Оңтүстік Қ азақстан мен Ж етісу 

аудандарында  Ш у,  Талас,  Іле,  С ырдария  өзен дерін ің   ж айы лм алары нда 

суармалы егінш іліктің қалыптасқан эконом икалы к дәстүрлері ж әне Орта 

А зи ян ы ңтүрік халы қтары ның егінш ілік мәдениетімен өзара байланыста 

болған  отырықш ы  өмірдің кең  таралуы   салдары нан  қуаңш ы лы қты   шет 

аймақтарға тән өмірлік қалып пен бірш ама ерекш е әлеум еттік-экон ом и - 

калы қ калыптарды ұш тастыруды қаж ет етті.  Ал ж орам алданы п оты рған 

реформа Қазақстанды оныңтабиғи-климатты қжағдайлары ның алуан түрлі 

екенін ескере отырып,  өз ш екарасы нда кеңейе түскен и м п ерияны ң ота- 

рына айналдыру үрдісін тездетуге тиіс болатын.

Осындай жағдайларда «бұратана» шет аймақтарға ие болумен,  наш ар 

игерілген өлкені саркы лм ас өнім өткізу ры ногы на, арзан ш икізат көзін е 

біртіндеп айналдырумен катар, Ресей бұрынғы әкім ш ілік-аум ақты қ б а с к ­

ару  жүйесін түп-там ы ры мен  кирату  міндетін  ұсынды,  мұны ң  өзі,  айтар 

болсақ, XIX ғасырдың 20-жылдарындағы сыпайы жасалған реф орм алар- 

дан кейін елеулі өзгерістерге ұшырамаған өлке халқының демограф иялы к 

құрылымына,  өлеуметтік  топтарды ң  құқы кты қ  ж ағдайлары нда  өзгеріс 

туғызуға тиіс болды.

Оның үстіне Қ азақстанды  әкім ш ілік кайта құру ж оспарлары  ж өнінде 

жұмыс істеген патша ш енеуніктерінің ж аңа, енді қалы птасы п  келе ж атқ- 

ан шаруашылық үрдістер мен ескі баскару жүйесі арасындағы қайш ылы к- 

тарды сактап қалуды ұйғаруы негізсіз емес еді. Қ азакстанда ж үзеге асыру 

көзделген жаңалыктар капиталистік ры нокты қ қатынастар үшін  қолайлы 

кең өріс жасауға тиіс болатын.

Крепостниктік кұқықтың жойылуы, осыдан кейін Ресейдің өзінде ж а- 

салған баска да өзгерістер, олардың басқа ұлтты қ ш ет аймақтарды  басып 

алуы  кайткен  күнде де  алыстағы  Қ азақстанды   қамтуға  тиіс  болды.  Бұл

28—

36

4 1 7

реф орм аларды ң  бурж уази ялы қ мазмұны ең алдымен им перияны ң орта- 

л ы қ   губерниялары нда капи тали зм н ің  үнемі  «тереңдей», ұлтты қ шет ай- 

мақтарда «кеңейе» дамытылуында ерекш е айкын көрінді.

А лайда  Қ азақстан  сияқты  орасан  кең елде үкімет ж ергілікті жағдай- 

ларды   елемей  оты ра  алмады,  оларды  елемеу  20—30-жылдарда  үкіметке 

қарсы күшті оппозиция туғызып, оның зардаптары XIX ғасырдың 60-жыл- 

дарындағы ұрпақты ң есінен әлі шыға қоймаған еді. Әлеуметтік-экономи- 

к а лы қ   өмірде  қалы п тасқан   өзгерістерді  ескере  оты рып,  қазақтарды ң 

дәстүрлі, дағдылы зандары н қолдануды ң заң жүзіндегі  негіздерін көздеу 

керек болды.  1865 жылы  II  А лексан др патш алы қ ж еке өкімі  арқылы то- 

л ы к  құпия  кеңесш і  Гирстің басш ылығымен  Түркістан өлкесі  мен  қазақ 

даласы на жіберілген комиссия басқа қырларымен коса номадтарда колда- 

нылып келген әдет ж әне исламдык заң ілімінің зандык нормалары туралы 

да көп  материал ж и н ад ы .16 Реформаны  дайындау кезінде калы ң бұкара- 

ны ң ой-ниеті ескерілмеді.  Ислам канондары на негізделген дәстүрлер мен 

ғұры птар  и м п ерияны ң билеуш і топтары ны ң сая^и ж ән е экон ом икалы к 

мүдделеріне сай келетін дәреж еде ғана ескерілдф ІІ.У әли хан ов жергілікті 

халы кты ң тұрмы с  ж ағдайлары н  ж аксартуға, дөстүрлерін  сақтауға ж әр- 

демдесетін батыл реформалар жүргізуді жақтады. Үлы ғалым аталып отыр- 

ған өзгерістер,  мысалы, сот жүйесінде оры с үкіметі үшін де, казак халкы 

үшін де киы ндаты лған, ауыр бю рократиялы к берекесіздіктің орнына бұ- 

рынғы әк ім ш іл ік кұры лысты  өзгертуге әк еп  соғуы ықтимал, округтерде 

өзін -өзі баскару негіздерінде неғұрлым үтымды баскарма кұрылатын бо- 

лады деген үміт білдірді.17 Алайда  казактар өміріне арналған реформаның 

әзірлен уі бары сы нда аса көрнекті ғұлама ғалы мның ой-пікірлері кабыл- 

данбай тасталды.

Болаш актағы  «Уакытша ережені» п атш алы көкім ет орындары  М .Сей- 

далин, полковник Ш .У әлиханов, ірі мал иесі М .Ш орманов жөне баскалар 

сиякты , тұтас алғанда үкім еттік өзгерістерге адал  пиғылдағы  ж ергілікті 

ф еодалды ктоптарды ң көрнекті өкілдерін белсенді түрде тарту жағдайын- 

да үкіметтік ш енеуніктердің ұсыныстары негізінде д а й ы н д а д ы ^

1867  жы лғы   11  шілдеде  II  А лександр  патша  «Сырдария ж әй е  Ж етісу 

облыстарын баскаруды ң уакытш а ережесі туралы »18 жобаны,  1868 жылғы 

21  қазанда екінш і ж оба — Орал, Торғай, Акмола ж әне Семей облыстарын 

баскару  туралы   «У акытш а  ережені»  бекіту  туралы  ж арлы кка  кол  кой- 

д ы .19 «Уакытша ережелердің» екі жобасы да  1869 жылғы  1  мамырдан бас- 

тап енгізілетін болып ұйғарылды.

С он ы м ен   к а з а к  ж ер лер ін   Ресей  құрам ы н а қосы п  алуды ң аякталуы  

ж ә н е   и м п ер и я н ы ң   о ң тү стік -ш ы ғы с  ш ектерде  орн ы ғуы   Қ азак стан д ы  

басқаруды   ном адтарды ң  әл еу м еттік -эк о н о м и к а лы қ  өмірінде қалы пта- 

ск ан   ж аң а  ө згер істе р ге с ә й к е с   кайта  кұру м індетін  алға тартты .  К ең - 

б а й та қ   ө л к ен і  ә к ім ш іл ік -с а я с и   ж ә н е   сот  ж ағы н ан   б асқ ар у   ж үй есін  

о б ъ ек ти в ті  түрде  р е ф о р м ал ау   ә к ім ш іл ік -с а я с и   ө к ім ет о ры н д ары н ы ң  

ескі  тәр т іп т е р і  мен  к а п и тал и стік   к ө с іп к е р л ік т ің   «кеңейе» д ам уы н ы ң  

өсіп келе ж аткан   мүдделері  арасы ндағы  сәй к ессізд ікті  ж ою ға тиіс бол­

ды.  «У акы тш а ереж елер» бойы нш а баскару ж обалары н  бекіте оты рып, 

П етер б у р г  п атш а са р ай ы  т ө ң ір е гін д е гіл е р   К азак стан д ы   и м п ери ян ы ң  

ө с к е л е ң  ө н е р к ә с іб і  м үдделерін   к ө зд еп   отарлау  мен  игеруді  тезд етуге 

үм іт артты .

418

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: