Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

барып жалданып еңбек етіп табыс тауып жүрді.  Мысалы,  Ертіс 

зактары қоныс аудару басқармасынан үлкен жер үлестерін алыи, оз 

шылығын  «толық көлемінде» дамытуға  жұмыс  қолының жетіспеуі 

мүмкіндігі болмай, шабындықтарының үлкен бөлігін қазактарға, екі 

тиімді талаптармен беріп, қыстап шығу ғана емес, жазда жайлауға да ыкылас- 

лермен бірге сауда «слободкасы» деп аталып кеткен  «жартылай отырықшы 

коныстар» кұра бастайды."

Қалаларға жакын жерге ірге тепкен қазақтар арасынан ауқатты адамдар да 

жиі  кездесті, олардың «тұрмысы түзеліп, жақсы үй салып алды, отбасылык 

өмірінде көп жағынан кала өмірініңталғамына еліктеді».100

К азак кедейлерінің көпш ілік бөлігі тірш ілік кұралдары н  іздеп,  кала- 

лы к  коны старға  барды  ж ән е  кейіннен  ж ергілікті  жұмысш ы  табы ны ң 

қалыптасу  мен өсу көздерінің біріне айналды.  М ы салы ,  1876,  1877,  1878 

жылдарда  К өкш етау округі  бойы нш а ғана болыс баскаруш ы лары  ауы л- 

дан табыс  іздеп  шетке кетуге 236 «босату» билетін б ерген .101

Табыс  іздеп  кеткендерге  1887 ж ы лды ң ішінде б ерілген билеттер саны 

шетке  кәсіп  іздеп  кетуш ілердің аукымын  көрсетеді,  олар:  Ө скемен  уезі 

бойынша — 7028, Семейде — 6728, Зайсанда — 706, Павлодарда — 2036,  Қар- 

каралыда — 3536.102  1895  жылы болыс баскаруш ы лары   берген  паспорттар 

(билеттер):  Өскемен уезі  бойынша  - 7450,  Семейде — 7156, П авлодарда — 

2684, Зайсанда -   1012,  К аркаралы да  -  4438.103  Он ж ы лға ж уы к мерзімде 

берілген  билеттерд ің   саны ндағы   ай ы рм а  3346  болды .  Б із  к ел тір ген  

мәліметтер шетке кәсіп іздеп кетушілердеңгейін дәл көрсетпейді.  Өйткені, 

көбінесе  казақтар  табыс  табуға  паспортсы з  кететін,  мұны ң  өзі  оларды 

тіркеу мен есепке алуды қиындатты.

М ұрағат деректері  бойынш а көш пелілердің жалпы санындағы ж атак- 

тардың үлес салмағын (шамамен) аныктауға болады:  мысалы,  1901  жылғы 

деректер бойынш а  К өкш етау  уезінде ж атактар  — 4,6%,  А тбасар уезін ің  

солтүстік  болыстарында  —  5,3%,  оңтүстік  уездерінде  —  7,9%  б о л ға н .104 

Ө кініш ке карай, кала халкы ны ң санағы  бойы нш а  материалдарда калаға 

«кәсіп  іздеп»  келген  ж атактарды ң  саны  туралы   м әлім еттер  өте  си рек 

кездеседі, мұның өзі оларды қала халкы ны ң есебіне алуды киындатады.

Тұтас алғанда, ж атактар казак ауы лы ны ң коғам ды к-тап ты қ кұры лы - 

мындағы ерекше әлеуметтік ж ік ретінде калыптасты. Ол мал шаруашылы- 

ғының ш аруаш ы лы ксаралан уы н ы ң терен деуін е себепш і  болды; оларды 

отарлык Казакстан дамуының күрделі жағдайларында ауыл коғамын орыс- 

казак  селоларымен  ж ән е калаларм ен  байланы сты раты н делдал  ретінде 

карастыру керек, ал  К азакстанны ң эконом икасы  капиталистік каты нас- 

тардың іш інара енуіне байланысты объективті ф акторларм ен  қатар, көп 

ұлтты империяның ш аруаш ы лык жүйесіне жасанды жолмен телінген еді. 

М етрополияның аграрлы қ-коны станды руш ы лы қсаясаты н ж үзеге асыру 

максатымен даланын байырғы м екендеуш ілерінің ш абы нды к-ж айы лы м - 

ды к алаптары коны с  аудару қоры на алынып  кана қойған ж ок,  соны мен 

катар онша жарамды емес учаскелерге ығыстырып шығарылған ж атактар- 

дың онсыз да киын жағдайын едәуір дәреж еде аскы нды ра түсті, дегенмен 

объективті тұрғыдан  алғанда Қ азакстанды  Ресейдің сауда-эконом икалы к 

рыногына тартуға белгілі дәреж еде себепш і б олд ы .105

4 8 7

Ө кін іш ке карай, ж атақтар туралы мәліметтердің үздік-созды қ болуы 

бұл  әлеум еттік топтың санын жылдар бойынша дәл анықтауға мүмкіндік 

бермейді, мұны ң өзі  1897 жылғы жалпыға бірдей санак материалдарында 

ан ы қ деректердің болмауына ғана емес, сонымен катар оларды өндірістік 

қы зм етке тартуды ң  уақы тш а,  дүры сы рақ айтканда,  маусымдық  сипаты 

себепті халықтың бұл санатын «санақтық нұсқаулар» бір күндік жөне бас­

ка да нысандар аркылы тіркеудің киындығына да байланысты.  Бұл арада 

оры сты ң   аса  көрн екті  ойш ылы  В .И .Л ениннің  «шетке  кәсіп  іздеп  ке- 

туш ілердің белгілі  бір  бөлігі...  калаларды ң накты  халкы  катарында тір- 

келеді...  Бірақ бір бөлігі ғана, өйткені бүл халыктың кезбелік сипаты жағ- 

дайы нда  оны  ж екелеген  тұракты   орталы ктарды ң санағында  есепке  алу 

киы н;  соны м ен  катар,  халы к санағы  әдетте  кыста  ж үргізіледі,  ал  кәсіп 

іздеген  ж үм ы сш ы ларды ң  ең  көп  бөлігі  үйінен  көктемде  кетеді»  деген 

сөздерін келтіре кеткен оры нды .106

Егер жатактардың (аталған жағдайлармен катар)  тау-кен, кен өндіруші 

ж ә н е  көм ір  (Ш ы ғыс,  О рталы к,  С олтүстік  Қ азакстанны ң)  өнеркөсібіне 

ж аппай кетуі н ак көктемгі  айларға келетінін ескеретін болсак,  кең-бай- 

так  дала аймағындағы сол  кезеңдегі өмір шындығын көзге елестету үшін 

бұл  кағиданы ң маңызы айкын болады.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: