рая  половина  XIX  века).  А.,  1981,  3 6 -8 5 -6

Төр т і н ш і   m a p  a y

ҚАЗАҚСТАННЫҢ XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ

 

ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫ Қ Ж АҒДАЙЫ

1.  ҒАСЫ РДЫ Ң БАСЫ НДАҒЫ  ӨЛКЕ ХАЛҚЫ

XX 

ғасырдың басында Ресей империясының ішкі губернияларынан күрт 

өскен  көш і-қон   ағыны  нәтиж есінде  де,  әсіресе  қоны стануш ы лардағы  

едәуір табиғи  өсім  есебінен де  Қ азақстан   халқы ны ң одан  өрі  тез  өскені 

байқалды.  1897—1917 ж ылдарда ғана, яғни Ресей империясы ны ң Бірінш і 

ж алпы ға бірдей санағы нан кейінгі алғаш қы  екі онж ы лды қта, Қ азақстам  

халкы ны ң  саны  (оны ң  қазіргі  аумағына  ж ақы н  аум ақта),  біздін  есеп- 

теулеріміз бойынша 4147,7 мың адамнан 5045,2 мың адамға, яғни 25,7 пайыз- 

ға көбейді.

Б ірақ  осы  онж ы лды қта  Ресей  империясы ндағы   қазақтар  саны   күрт 

қүбылып отырды: егер  1897—1915 жылдарда олардың саны 3881,8 мың адам­

нан 4753,6 мынадамға дейін, яғни 22,4 пайызға өссе,  1917 жылы олар небәрі

4061.3  мың адам болды, яғни  1915 жылмен салы сты рғанда оларды ң саны

22.3  пайыз кеміген, ал  1897 ж ылмен  салы сты рғанда, яғни  20 жыл  ішінде 

небәрі  180,5 мың адамға, яғни 4,5 пайызға өскен. Осының салдарынан  Ре­

сей халқы ны ң құрамы ндағы  қазақтарды ң  үлес салмағы  1897 жы лғы   3,02 

пайыздан  1915 жылғы 2,69 пайызға дейін жөне  1917 жылы 2,3 пайызға дейін 

кеміп кеткен ж ән е байырғы халықтың басым бөлігі ш оғы рланған Қ азақ - 

станда бұл ауы тқу айқы н  көрінді:  1897 жылы өлкеде  (қазіргісін е ж ақы н 

аумақта)  қазақтар  3384  мың,  1915  жылы  — 4205,2  мың,  ал  1917  жылы  — 

3615,1 м ы ңадам  болды.

С оны мен,  осы  жы лдар  ішінде  қазақтар  саны   небәрі  231  мы ң адамға, 

яғни 6,8 пайызға өскен. Бұл орайда негізгі өсім  1915 жылға дейін болды, ол 

кезде қазақтар қатары 821  мындай адамға, яғни 24,3 пайызға көбейген  еді. 

Қорытындысында өлке халқының құрамындағы қазақтардың үлес салмағы 

1897 жылғы 81,7 пайыздан  1917 жылғы 59,8 пайызға дейін кеміп кетті.  Казак- 

тар арасындағы дем ограф иялы қ жағдайды ң наш арлауы , бірінш і кезекте 

оны ң табиғи өсуінің төмен болуы мен, яғни бала тууы ны ң адам өлім інің  

басы мды қ деңгейінен томен болуымен түсіндіріледі.  Ө лкенің  негізгі де- 

м ограф иялы қ д еректерінің табиғи  өсу деңгейіне  салы сты рмалы   талдау 

ж асау бұл  м әселе  бойы нш а айқы н  мы салдар  береді.  Н егізгі  алты  облы с 

бойынша  1897—1906 жылдарда жалпы алғанда  1  м ы ңадам ға халы қты ңта- 

биғи өсімі  11,3 пайы здан,  ал  1907-1916 ж ы лдарда  —  15,3  пайы з;  А қм ола 

облысы бойынша алғанда, қоса алынған оры стар мен украиндарды ң үлес

5 6 7

салмағы  1897 жылғы 33,0 пайыздан  1917 жылғы 55,7 пайызға дейін өскен, 

осы скі онж ы лды қ ішінде халы қты ңтабиғи өсімі  38,9% болған.  Кдзақтар 

басым болған облыстарда табиғи өсім едәуіртөмен: Жетісуда — 25,7%, Сыр- 

дарияда  — 25,6%,  Оралда — 20%,  Семейде  —  15,6%.  Ал  Торғай  облысында 

орыстар мен украиндардың үлес салмағы коса алғанда  1897 жылғы 7,7 пайыз­

дан  1917 жылғы 37,6 пайызға дейін өскен, халықтыңтабиғи өсімі бұдан едәуір 

жоғары  — 35,1  пайыз  болды.  Бұл  сарын  өлкенің отырықшы ж әне  көшпелі 

халкының табиғи өсімі деңгейін салғастырған кезде бұдан әлдеқайда айқын 

көрінеді. Оның барлық облыстарында көшпелі халық казақтар болатын, бұған 

Ж етісу  облысы  ғана  қосылмады,  Пішпек  ж әне  Пржевальский  уездерінде 

көшпелі халык негізінен кырғыздар болатын.

Мысалы, Акмола облысында  1900 жылы отырыкшы халыктыңтабиғи өсімі 

оны ңж алпы  санына шакканда  1,99%, ал көшпелі халыкта — барлығы 0,76%; 

тиісінше  1901 жылы —2,78% және 0,54%,  1914жылы — 3,25% және 0,92% бол­

ды, яғни казактарда табиғи өсім орыстар мен украиндарға карағанда  1909 жылы 

2,6 есе,  1910 жылы 5,1  есе,  1914 жылы — 3,5 есе томен болған. Бұл сарын Тор- 

гай, Орал, Ж етісу ж әне өлкенің баска облыстарында бірсыпыра ауыткулар- 

мен байкалды. К а за к халқы табиғи өсімініңтомен деңгейіне көшпелі тұрмыс 

салтының  ауыр  жағдайлары,  эпидемиялык аурулардың кең таралуы  ж әне 

медициналык кызмет көрсетудің болмауы себепті оның катарындағы, әсіресе 

балалар арасында өлім-жітімнің жоғары  болуы  себеп болды.  Қазактардың

1916 жылғы көтерілісінің зардаптары да ерекше келеңсіз рөл аткарды. Оны 

патшаның жазалау отрядтары басып, жаныштап сол кезде осы үлт-азаттык 

козғалыска катысушылар ғана емес, сонымен катар бейбіттұрғындар (карт- 

тар,  әйелдер  мен  балалар) да  мындап  қаза тапкан  еді.  Казактардың  едәуір 

бөлігі империя шегінен Қытайға, Түркияга жөне баска елдерге үдере көшіп 

кетті.  1916 жылы Жетісу облысынан гана шетелге  150 мыңга жуык казак көшіп 

кетті. Зерттеуші ғалымдар Сырдария және Жетісу облыстарынан эмиграцияга 

кеткен казак халкы одан кем болмас деп санайды.

Өлкенің баска аймактары бойынша байырғы халыктың да, келімсек ха- 

лыктың да аумактык орналасу ерекшелігі жалпы  калыптаскан тарихи-демог- 

рафиялыкжағдайлармен, көші-кон үрдістерімен жәнетабиғи өсім деңгейімен 

аныкталды. Атап айтканда, оның өте әркелкілігі болды. Сөйтіп, XIX ғасыр- 

дың аяғында ж әне XX ғасырдың басында 70% болатын казактардың негізгі 

көпшілігі өлкенің екі аймағында, оның оңтүстігі мен батысында шоғырланды. 

Оңтүстік облыстарда — Сырдария және Жетісу облыстарында  1897 жылы  1,2 

миллион  казак (тиісінше,  709 мың ж әне  515  мың қазак) тұрды.  Мұның өзі 

өлкедегі бүкіл байырғы халықтың 36,0%-ы (тиісінше 20,8 ж әне  15,2%) болды.

1917 жылы да бұл аймақтағы казактардың үлес салмағы нак сол деңгейінде 

калды деуге болады — 34,3% (тиісінше 24,4 ж әне  13,9%).  1,1  миллионнан  1,2 

миллионға дейін казактар түрған батыс аймакта (яғни Торғай жөне Орал об­

лыстарында, Ішкі Ордада және Маңғыстау өлкесінде) олар 1897 жылы - 34,8%, 

ал  1917 жылы — 35,4% болды. Байырғы халыктың жалпы санының  17-18%-ы 

Ш ығыс ж әне Орталык Қазақстанның үлесіне тиді, бұл аймактардың аумағы 

негізінен Семей облысының құрамына кіретін еді, онда  1897-1917 жылдары 

500 мыңнан астам казак тұрды. Солтүстік Қазакстанда, яғни Акмола облы­

сында өлкедегі казақтардың жалпы санының небәрі  13 пайызы тұрды, де ген- 

мен олардың саны осы 20 жыл (1897-1917) ішінде  100 мындай адамға, 389-дан 

482 мыңадамға дейін көбейді.

568

Өлкенің негізгі аймақтарының көп ұлтты халқының күрамындпгы кд иіК- 

тардың үлес салмағы осылайша аумақтарға біркелкі орналаспауыиа 

сойксс

 

аныкталды. Бұл орайдаөзініңежелгі аумағында Ресейге косылудан басталым, 

жиырмасыншы ғасырдың басында ерекше күшейген казақтар үлес салмпгы 

кемуінің жалпы сарыны (1897 жылғы 81,7%-дан,  1917 жылғы 59,8%-ға дейін) 

өлкенің барлык аймақтарында, соның ішінде, казақтар салыстырып алғандп 

мейліншетығыз қоныстанған аймақтарда да айқын көрінді. Мысалы, Сырда- 

рия облысында байырғы халықтың үлес салмағы  1897—1917 жылдар аралы- 

ғында 29,1%, 88,8%-дан 59,7%-ға дейін, Жетісу облысында -  35,2%, 77,6%-дан 

42,4%-ға дейін, Семей облысында  — 21%, 88,3%-дан 57,3%-ға дейін, Торғай 

облысында — 22,4%, 90,6%-дан 58,2 %-ға дейін, Орал облысында — 18,8%, 71,3%- 

дан 52,5%-ға дейін қысқарған.

Осы  20  жыл  ішінде  ж инакы   тұратын  Іш кі  Орда  (12,2% -ға,  96,5%-дан 

84,3%-ға дейін) ж әне Маңғыстау уезінде де (7,3%, 93,0%-дан 82,7%-ға дейін) 

қазактарды ң  үлес  салмағы  едәуір  азайды.  Осы  екі  әк ім ш іл ік  бөліністе 

ғана  қазақтар басым  көпш ілік  болды, ал  А км ола  ж ән е  Ж етісу облы ста- 

рында олар жартысынан әлдеқайда аз болып шықты (тиісінше 40,5% ж әне 

42,4%).  Үш  облыста:  С ы рдария,  Торғай  ж ән е  Орал  облы стары нда  олар 

ж артысынан  сәл көп болды  (тиісінш е 59,7%,  58,2% ж ә н е 52,5%).  Қ азак - 

тардың үлес салмағы үштен екіге біршама жоғары болуы Семей облы сы н­

да ғана байкалды — 67,3%. Акмола облысының Петропавл ж өне Көкш етау 

уездерінде ж әне Орал облы сы ны ң Орал уезінде қазақтарды ң үлес салма- 

ғының қы сқаруы  ерекш е айқын көрінді.  Олар мұнда  1917 жылы бүкіл ха- 

лықтың небәрі ширегін ғана құрады (25,0%, 24,1% ж әне 25,3%), ал  Қоста- 

най  уезінде  қазақтар  оны ң  барлы қ  халқы ны ң  үштен  бірінен  сәл  асты 

(35,3%).

Казақстанның байырғы халқы үлес салмағының азаюына ғасырдың ба­

сында орыстардың, украиндардың және баска да ұлт өкілдерінің империяның 

ішкі аймақтарынан қоныс аудару ағымының ерекше көп өскен көші-кон үрдісі 

де катты эсер етті.

Бұлорайдааймактыңалты облысында халыкгыңкүртөсімі  1897—1917 жыл- 

дарда  1  301,4 мың адам болды, яғни оның табиғи өсіміне  (1 446,1  мың адам) 

теңелді деуге болады. Осы жылдар ішінде Қазақстанға империяның шет ай- 

мактарына коныс аударушылардың 24,9%-ы, яғни шамамен төрттен бірі көшіп 

келді. Аймақка столыпиндік аграрлық реформа нәтижесінде  1906—1912 жыл- 

дарда келген 360,7 мың келімсектер бойынша деректерге талдау жасау, олар- 

дың 80,6%-ы Украинадан шыккандар, ал калған  19,4%-ы Ресейдің оңтүстігінен 

келгендер екенін көрсетеді. Украинадан келгендер арасында Полтава, Харь­

ков, Киев ж әне Чернигов губернияларының, ал Ресейдің оңтүстігінен кел­

гендер арасында Воронеж ж эне Саратов губернияларыныңтұрғындары ба­

сым болды.

Бұл орайда осы коныс аударушылардың негізгі көпшілігі  Ақмола жөне 

Торгай облыстарына, бастапкы кезде ғана олардың бір бөлігі өлкенің баска 

облыстарына коныстанды.  Мысалы,  1897—1916 жылдарда коны с аударған 

1  301,4 мың адамнан Акмола облысына 731,5 мың адам, яғни 56,2%-ы жөне 

Торгай облысына  199,0 м ы ңадам, ягни  15,3%-ы келді. Сондыктан  Акмола 

облысында  күрт  өсу  каркы ны   табиғи  өсу  деңгейінен  2,2  есе  асып  түсті 

(1897—1916 жылдарда 325,2 мыңның орнына 731,5 мың). Қоныс аудару іиылар- 

ды ңж алпы  көлемінен Семей облысына  130,1  мы ңадам (10,0%), Жетісуға —

5 6 9

118.5  мың  (9,1%),  Оралға  —  82,0  мың  (6,3%)  ж әне  Сырдарияға  -   40,0  мың 

(3,1 %) адамнан келеді.

О с ы н ы ң ,  с о н д а й -а қ   к е л ім с ек   халы қты ң   ж оғары   табиғи  өсім ін ің  

нәтижесінде орыстар саны  1897жылғы451,2мыңнан  1917жылы  1091,9 мыңға 

дейін, яғни 2,4 есе өсті, ал олардың үлес салмағы  11,4% орнына 18,4%-ға жетті. 

Осы  уақытгың ішінде украиндар саны  79,3  мың адамнан  653,3  мың адамға, 

яғни 8,3 есе, ал олардың үлесі 2,0%-дан  11,0%-ға дейін көбейді.

Сонымен қоса алғанда орыстар мен украиндар 1917 жылы Казакстанда 1745 

мың адамнан  асты  ж әне өлкенің бүкіл халқының үштен  бірінен  сәл  кем  — 

29,4%-ы болды.  Орыстар мен украиндар үлес салмағы санының бүл тез өсу 

сарыны XX ғасырдың одан кейінгі жылдарында одан да жоғары каркынмен 

дамуын жалғастырды.

Көші-кон өсімінің негізгі бағыттарына сәйкес орыстар мен украиндардың 

аумақтарда орналасуы да біркелкі болмауымен ерекшеленді. Олардың үштен 

бірінен  астамы  — 33,6%-ы  Қазақстанның солтүстігінде,  Ақмола облысына 

шоғырланды:  1917 жылы 344,5 мың украин және 241,8 мың орыс болды. Олар 

тиісінше облыстағы бүкіл халыктың 29,6%-ы және 20,8%-ы, косып алғанда 

жартысынан астамы — 50,4%-ы болды. Орыстар мен украиндар ең көп коныс- 

танған жер Қазақстанның батысы болды, олар  1917 жылы тиісінше 495,8 мың 

және 210,2 мың адам, ал косып алғанда -  706 мың адам, яғни осы аймактұрғын- 

дарының 41,0%-ынан астамы болды. Оның үстіне Орал облысында орыстар — 

359,2  мың,  ал  украиндар  -   25,8  мың  болып,  олар  бүкіл  облыс  халқының 

тиісінше 41,4%-ы ж әне 3,0%-ы, ал қосып алғанда — 44,4%-ы болды.  Торғай 

облысында орыстар — 136,5 мың, ал украиндар — 184,6 мың адам еді, олардың 

үлес салмағы тиісінше  16,0%-ға және 21,6 %-ға, ал қосып алғанда облыс халк- 

ының 37,6%-ына жетті. Орталықжәне Шығыс аймақтарда (яғни, Семей облы­

сында) орыстар мен украиндар саны едәуір көбейді: ч68,3 мыңнан  196,5 мың 

адамға дейін, яғни 2,9 есе көбейіп, олар бүкіл облыс халкының бестен бірінен 

астамын кұрады: қосып алғанда олардың үлес салмағы  1897 жылғы  10% орны­

на  1917 жылы 21,1 %-ғажетті.

Ш ығыс аймакта  коныстанушы халық негізінен Ж етісу казактары және 

шаруалардың болмашы саны есебінен 92,8 мыңнан 256,4 мың адамға, яғни 2,7 

есе өсті. Ал олардың үлес салмағы небөрі  12,1% болды, бұл негізінен Жетісу 

облысының орыстары мен украиндары есебінен:  191  мың адам және облыс 

халкының 20,8%-ы еді. Қоныс аударушылар ең аз қоныстанған облыс болып 

Сырдария облысы қала берді, онда  1917 жылы 75,4 мың орыстар мен украин- 

■*'  дар болып, олар облыс халқының небәрі 5,9%-ын кұрады.  Қоныстанушылар 

арасында орыстар екі есе дерлік басым түсті, бұған Ақмола және Торғай об- 

лыстары косылмайды, оларда  1917 жылы тиісінше украиндар 344,5 м ы ңж әне

184.6 мың адам болды, ал осы облыстар халкының кұрамындағы олардың үлес 

салмағы тиісінше 29,6 және 21,6%-ғажетті.

Сонымен, XX ғасырдың басында казактар, орыстар мен украиндар бүкіл 

өлке халқының 87%-ынан 95%-ына дейін құрады, онда бұлардан баска татар- 

лар, өзбектер, дүнгендер, мордвалар ж әне баскалар датұрды.  1897 жылғы ха- 

лы ксанағы  бойынша Кдзакстанда шамамен 55 мың татар, 55 мыңұйғыр, 30 

мың өзбек,  15 мың дүнген,  10,5 мың мордва ж әне т.б. тұрған. XX ғасырдың 

басында олардың саны біршама көбейді, мысалы,  1917 жылы өлкеде енді 93 

мыңға  ж уы к  татар,  25  мың  мордва  ж әне  т.б.  болған.  Татарлардың  едәуір 

көпшілігі Акмола (20 мың), Семей (38,3 мың), Орал (14,5 мың) ж әне Жетісу

570

(13,0 мың) облыстарындатұрды, өзбектер негізінен оңтүстікте, ал 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: