Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

ну енді ғана басталды. Ал жолдың күшейтілуіне карай темір жол шеберхана- 

лары мен деполарында жұмысшылардың шоғырлануы да өсті.

Өлкеде патриархаттык-феодалдық қатынастардың үстемдігі жөне жергі- 

лікті өнеркөсіп нашар дамыған жағдайлардатемір жолдар мен деполаржүмыс- 

шылардың шоғырлануы біршама жоғары капиталистік өндіріс элементі бол- 

ды. Мұның Қазақстандағы жұмысшы және социал-демократиялық қозғалыс- 

тың  дамуы  үшін  ерекше  зор  маңызы  бар  еді,  жергілікті  теміржолшылар, 

негізінен шеберханалар мен деполардың жұмысшылары оныңалдыңғы катар- 

лы отрядына айналды. Солтүстік Казақстанда Омбы теміржолшыларымен бірге 

1905 жылдың маусымында 460 адам жұмыс істеген Петропавл станциясының 

шеберханалары мен деполарының жұмысшылары осындай рөл атқарды.95 Бүл 

жұмысшылар шоғырлануының біршама ірі ошағы болды. Ал сонау 1900 жылы 

Омбы жандарм басқармасының бастығы полковник Марков «Омбы мен Пет- 

ропавлда айтарлыктай зауыттар жок. Сондыктан да, (мүнда) фабрика жұмыс- 

ш ыларыныңтоптасуы да болмайды» деп жазған еді.96 Кейініректе,  Сібіртемір 

жолының ыкпалы нәтижесінде Акмола облысында өнеркәсіп орындары өсе 

бастаған кезде,  теміржолшылар жергілікті жұмысшылардың мейлінше куат- 

ты тобынқұрады.

1907 жылы Петропавлда  1693 жұмысшысы бар  125 өнеркәсіп орны жүмыс 

істеді.97  Бұлар  көбінесе  өндіріс  техникасы  карапайым,  ауыл  шаруашылык 

шикізатын өндеу жөніндегі ұсак кәсіпорындар болатын. Петропавлда осын­

дай шағын әрбір кәсіпорынға орта есеппен  13-14 жүмысшыдан келді. Сондык­

тан Петропавл станциясының темір жол шеберханалары мен деполарының 

жүмысшылары осы ұсак, бытыраңқы, көпшілігі маусымдық кәсіпорындардың 

жұмысшыларынан саны ж әне шоғырлануы жағынан да өзінің ұйымдаскан- 

дығы мен саяси саналылығы жағынан да асып түсіп, Солтүстік Қазакстанның 

барлык жұмысшыларынан  неғүрлым озы ктұрды.  Орынбор, Орал, Актөбе, 

Казалы, Перовск, Ш алкар, Түркістан станциялары мен баскаларыныңтемір 

жол шеберханаларының жұмысшылары да нак осындай рөл аткарды.

Бүған өнеркәсіп жұмысшыларының да, темір жол жүмысшыларының да 

негізгі бұқарасы темір жол бойында орналаскан калаларда шоғырланғанын 

қосу керек.  М әселен, Түркістанның барлык өнеркәсіп орындарының  1913 

жылы 51,6%-ынан астамы темір жол станцияларынан 5 шақырым қашыктык- 

та,  16,8%-ы 5—10 шакырым, ал калған 3 1,6%-ы  10 шакырымнан астам кашық- 

тыкта орналасты.98

Ф абрика-зауыт жұмысшылары арасында әдетте, жергілікті түрғындар ба- 

сым көпшілікті кұрады. М әселен,  1913 жылы Түркістанның 20925 өнеркәсіп 

жұмысшысынан орыстар — 22%, өзбектер — 60,7%, қазактар — 4,5%, төжіктер 

— 5,5%,  ұйғырлар  —  5,5%,  басқалар  — 5,1%  болды."  Бұл  орайда  жергілікті 

ұлтгардан шықкан жүмысшылардыңнегізгі бүкарасы негізгі өндірісте істеді. 

Онда өзбектер — 69,0%,  казактар  — 5,4%, төжіктер — 0,4%,  ұйғырлар ж әне 

баскалар  —  1,3%,  ал  барлығы  76,1%-ға жетті.  Қара жұмысшылар арасында 

өзбектер — 50,5%, тәж іктер — 24,4%,  ұйғырлар мен дүнгендер  — 21%, казак- 

тар  —  1,7%  болатын.  С оны мен  өлкедегі  барлы к  қара  жұмысш ыларды ң 

78,7%-ы да байырғы үлттардың өкілдерінен құралды. Олар қосалкы жүмыс- 

тарды  аткарған  (материалдар  мен  өнімдерді  тасу,  әкелу  жөне  апару,  т.б.) 

жұмысшылардың үшінші тобы арасында да басым болды,  онда өзбектер — 

49,5%,  казақтар  —  12,7%,  ұйғырлар мен дүнгендер — 2,5%,  ал  барлығы  — 

65%-ын кұрады. Двигательдермен жұмыс істейтін жұмысшылар және жөндеу

590

мен баска да қосалқы жұмыстар, яғни біліктілікті ж әне белгілі бір техники- 

лык дағдыны керек ететін жұмыстардың осы екі санаты бойынша жүмысшы- 

лар арасында жергілікті ұлттардан шыққан өкілдер аз болды: тиісінше озбек- 

тер  —  13%  жөне 21%,  қазақтар  — 0,4%  ж әне  3,0%-ға ғана жетті.  Елдің  ішкі 

губернияларынан  келген  орыстар  (жергілікті  жұмысшылардың  мамандык 

дөрежесі жоғары білікті бөлігі) двигательдермен жүмыс істейтін жұмысшы- 

лар  (79,9%) және жөндеу мен басқа да қосалқы жұмыстар бойынша жүмыс- 

шылар  (70,3%)  арасында  басым  көпшілік  болды.  Негізгі  өндірісте  жұмыс 

істеушілер арасында орыстардың үлес салмағы 20,2% қана, қосалқы жұмыс 

атқарушылар арасында — 19,5, қара жұмысшылар арасында  — 13,2% болды.100

Неғұрлым жоғары мамандык деңгейі мен техникалықдағдыларталап етілген 

темір жол көлігінде жұмысшылардың басым көпшілігі орыстар болды.  1908 

жылы Орынбор-Ташкент темір жолында магистарльдың штаттағы жұмыс- 

шылары мен кызметшілері арасында орыстар — 92,8%, орыс еместер — небәрі 

7,1%; соның ішінде поляктар — 3,11%, казактар — 2,20%,  немістер — 0,72%, 

парсылар  — 0,40%,  татарлар  — 0,22%,  еврейлер  — 0,15,  литвандар  — 0,15%, 

өзбектер — 0,08%, баскалары — 0,09% болды.1011907-1908 жылдарда Сібір және 

Рязань-Орал темір жолдарының штатгағы жұмысшылары мен кызметшілері 

арасында да нак осындай аракатынас байкалады деуге болады.102 Ш таттағы 

теміржолшылар арасындағы бұл жағдай одан кейінгі жылдарда да сақтал- 

ды. Ол екі жағдаймен түсіндіріледі.  Біріншіден, темір жол кы зметінің көп- 

теген  түрлері  тиісті  кәсіби   мамандыкты,  техн и калы қ  даярлы қты   ж ә н е 

калыптаскан еңбек дағдыларын талап етті, Орта А зия мен Казақстандағы  

темір жолдарды салу мен пайдаланудың алғаш кы ж ы лдарында олар ж ер- 

гілікті тұрғындарда болған жоқ.  Екінш іден, патша үкіметі, бұрын көрсе- 

тілгеніндей, колонияда өз тірегі болуын калап, Ресейдің темір ж олдары на 

«бұратаналар» мен «басқа діндегілерді» жұмыска қабылдауды ресми нұсқа- 

улармен әдейі шектеп отырды.

Теміржолшылардың басқа санатгарында — күндіктер мен уакытша жұмыс- 

шыларда  өзге жағдай  байқалады,  олардың арасында  жергілікті  ұлттардың 

өкілдерінің саны басым болды.  1917 жылдың шілдесінде Орынбор-Ташкент 

жолының Тоғыз — Сапақ станциясы учаскесіндегі станциялар мен разъездер 

тобында  барлығы 476 теміржолшы  болды,  олардың  ішінде  86  адам,  яғни, 

18%-ы кызметшілер, 381 адам, яғни 82%-ы жұмысшылар еді. 381  жұмысшы- 

ның 

180-і (47%), ал кызметшілер арасында 6 адам (7%) казак болатын. Қазак- 

тардың негізгі көпшілігі күндік жұмысшы болып істеді. 248 күндік жұмысшы- 

ның 

173 адам казактар, яғни, 70%-ға жуық болды. Бұлар негізінен томен акы 

төленетін жөндеу жұмысшылары, жүк көтерушілер, тасушылар ж әне әр түрлі 

кара жұмысшылар еді.103

Орынбор-Ташкенттемір жолының Қазакстан  шегіндегі ұзындығы  1600 

шакырымнан  астамындағы  катаң  климат  жағдайы,  судың  жеткіліксіздігі, 

тұрмыс жағдайларының ауырлығы мұнда орыстардан ж әне басқа ұлт өкіл- 

дерінен мамандығы жоқжұмысшыларды тартпады, сондықтан күндік жұмыс- 

шылардың жеткіліксізді гі негізінен қазақ және баска да жергілікті еңбекшілер 

есебінен толыктырылды.  1908 жылы генерал-майор Милеант «Орынбор-Таш­

кент темір жолында негізінен жол кызметі (жол табанын жөндеу) үшін күндік 

жұмысшылар қыркүйектен мамырға дейінгі уакытта жергілікті казактардан 

жасакталады, ал жылдың қалған уақытында орыстар, парсылар, сарттар жөне 

баскалар жұмыс істейді» деп жазды .104

591

Өл кенің баска темір жолдарында да күндік жұмысшылар арасында казак- 

тар  аз  болған  жок.  Бұл  бірінші  кезекте  Сібір темір  жолына  катысты.  1905 

жылы «Степной голос» газеті Сібір жолында жол жөндеу жұмыстарына орна- 

ласа алмаған казактар артелінің ауыр жағдайын суреттеген. Семей облысы- 

ның қазақ жұмысшыларының артелі табыс табу үшін осы магистральдың Пет- 

ропавл-Омбы учаскесінде жиі жөне ұзакуакытжұмыс істеп жүрді. Олар Ертіс 

бойында су жолы ашылысымен осында үлкен топтар болып келіп, су жолы 

жабылғанға дейін  жұмыс  істеді  ж әне соңғы  пароходтармен  үйлеріне кайт- 

ты .105 М әселен,  1913 жылдың казанында, мұрағат кұжаттарында атап өтілге- 

ніндей,  Омбы  станциясынан  «тек кана  қазақтардан тұратын, саны  80 адам 

болатын жөндеуші күндік жұмысшылар кәсіпорынмен есеп айырысып, паро- 

ходтар жүріп тұрғанда Семей облысындағы үйлеріне кетті».106

Ө лкенің теміржолшылар кұрамындағы казактардың саны туралы дәл де- 

ректер  жоқ.  Дегенмен,  Орынбор-Ташкент  жөне  Сібір  магистралдарының 

теміржолшылары санын орта есеппен үстіртін есептеуге сүйене отырып және 

күндік жұмысшылар кұрамындағы қазактардың үлес салмағын 70% шегінде 

деп кабылдай отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:  1917 жылы өлкенің 

30 мы ңтеміржолш ы лары ны ң шамамен 5-6 мыңы казақтардан тұрды. Олар- 

дың үлес салмағы шамамен 20%-ға жетті.107

Қазакстан жұмысшыларының ең ұйымдасқан ж әне саяси белсенді бөлігі 

«деполыктар», яғнитемір жол деполары мен шеберханалардың жұмысшыла- 

ры болды. Теміржолшылардың көп бөлігі меңіреу даладағы станциялар мен 

разьездерде  бытырап  жатқанымен,  олар  поездардың толассыз  жүруі  ж әне 

телеграф пен телефон станцияларыныңтәулік бойы жұмыс істеуі арқасында 

дегенмен де өзара ғана емес, Ресейдің ішкі аудандарыныңтеміржолшыларымен 

де тығыз байланыс жасап отырды.

Ж ергілікті жұмысшылардың бір бөлігін тау-кен және кен-зауыт өнеркә- 

сібінің жұмысшылары құрады, оларда жұмысшылар неғұрлым мол шоғырла- 

нып, өндеуші өнеркөсіпке қарағанда тұракты кадрлар көп болды.  1887 жыл- 

дың  өзінде-ак  Зайсан  уезінің  бастығы  бір  ереуіл  жөнінде  оған  «казак  кен 

жұмысшылары» катысты, ал оны «орыс мастеровойлары» баскарды деп жаз- 

ды. Бұл орайда ол «Өскемен және Зайсан уездерінің қазак кеншілері кен казу 

жұмыстарымен он жылдан астам айналысады. Төжірибелі адамдар, көбісі орыс- 

ша сөйлейді» деп атап көрсеткен.108

Өлкеде жұмысшылардың жағдайы мұнда кәсіпкерлердің кызметіне фаб- 

рикалы к инспекция ж әне бақылау болмаған жағдайда Ресейдің өнеркәсібі 

дамыған аудандарына Караганда едәуір ауыр еді. Жұмыс күнінің ұзактығын 

көсіпорындардың кожайындары өз бетімен белгіледі, ол Ж ем мұнай кәсіпші- 

ліктерінде  12сағатка дейін, алтын кеніштерінде — 10—12, тұз кәсіпшіліктерінде 

14—16 сағатка дейін жетті. І09Теміржолшылардың басым көпшілігі үшін ресми 

түрде  12 сағаттык жұмыс күні белгіленді. Ал одан да көп жұмыс істеугетура 

келді. Тұтас алғанда, Ресей жұмысшыларының жалакысы томен болған жағ- 

дайда, өлкенің өнеркәсіп орындарында елдің орталық аудандарына Караганда 

одан да 3—4 есе аз акы төленді. Ғасырдың басында жұмысшы козғалысының 

өсуіне байланысты жұмысшылардың жалакысы біршама арттырылды. Бірак 

өсіп бара жаткан кымбатшылық жагдайларында, әсіресе бірінші дүниежүзіл ік 

соғыс  жылдарында жұмысшылардың накты  жалақысы  өлі де томен  болып 

кала берді. Бұл жылдарда өнеркәсіп ж әне азык-түлік тауарларының бағасы 

үш-төрт есе өсті, ал бір күндік орташа жалақы төмендеп кетті.110

592

Ж ұм ы сш ы ларды ң  м арды м сы з  ж алақы сы   ж алақ ы н ы ң   бір  б өлігін е 

өнімдер мен тауарлар ж ән е т.б. беру кезінде ж өн -ж осы қсы з айы ппүлдар 

мен  алдау  ж ән е  кем  есептеу  арқы лы   одан  сайы н  қы сқарты лды .  Т обы л- 

Ақмола кен округінің округтік инж енері «күн сайы н қайталаны п оты ра- 

тын, жұмысш ыны  титықтаты п,  қалж ы рататы н қы рсы қтарды ң көп ш ілік 

бөлігі тиісті азық-түлікті кем беру,  жұмысшы кітапш асына тауарды қосып 

ж азу, ж өн-ж осы қсы з айыппұлдар салу болып табылады» деп мойындауға 

мәжбүр болған.111

Кен кәсіпорындарындағы қарапайым өндіріс кұралдары (сына, қайла және 

күрек),  еңбек қауіпсіздігінің қарапайым  шараларының болмауы,  мертігу 

немесе мерт болу жағдайлары ж әне т.б., жиі болып тұратын жаппай жарақат- 

тану — жұмысшылар еңбек еткен жағдайларға тән сипаттар міне осындай.112

Жұмысшылардың көпшілігінде тұрғын үй болмады, 40%-ына жуығы ғана 

тозығы жеткен лашықтарда, жертөлелер мен барақтарда тұрып жатты. Сон- 

дыктан медициналыққызметкөрсету мен санитариялық-гигиеналықжағдай- 

лар болмай, жұмысшылар мен олардың отбасылары арасында  індеттер мен 

жұкпалы аурулар жиі шығып отырды.113

Қазақжұмысш ылары ерекше ауыр жағдайда болды, олар жөнінде аш ык- 

тан-аш ы к  кем сітуш ілік  қолданылды.  Қ ұны   бірдей  ж ұм ы с  үшін  қ а за қ  

жұмысшылары орыс жұмысш ыларына қарағанда ақыны  едәуір кем алды. 

М .Красовский: «Н ақсол жұмысты істейтін орыстар қазақтарға қарағанда 

екі есе ж ән е үш есе көп алатын»  , —  деп ж а зд ы .114 Ж ұм ы сқа кірген кезде 

қазақ жұм ы сш ы лары на тұрғын үй  алу құқы ғы нан  бас тарты лды , сөйтіп 

олар  өздерінің  ки із  үйлерінде тұруға  міндеттенді,  ал  ж ұм ы сш ы ларды ң 

көпш ілігінде әдетте киіз үйлер де ж о қ  болатын.  С ауатсы з қ а за қ  ж ұм ы с- 

шылары өздерін арсыздықпен алдап, кем есептейтін кәсіпоры н қож айы н- 

дары мен тауар дүкендері қож айы ндары ны ң озбырлығы алдында қорған- 

сыз болып шықты.

Осының бәрі:  жалақының томен,  айыппұл  санының көп  болуы,  алдау, 

арбау және өкімет орындары мен қожайындар озбырлығының басқа да түрлері, 

түрғын үй-тұрмыстық жағдайлардың, еңбек жағдайларының ауырлығы ж әне 

т.б. — жұмысшыларды өздерінің экономикалы қ ж әне саяси жағдайын ж ақ- 

сарту жолындағы наразылыққа итермеледі.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: