АРАЛ ӨҢІРІКАЗАҚТАРЫНЫҢ  XIX ҒАСЫРДАҒЫ ХИУА ХАҢЦЫҒЫ

Орыстардың  Сырдария  сағасына  келуіне  байланысты  осында  тұратын 

қазактар патша үкіметінің билігін мойындады. Әрине бұл хиуа хандарының 

сыртқы  саясатына  қайшы  келді.  Олар казақтар арасында орыстарға  қарсы 

насихатты күшейтті, ал олардың орыс бекіністеріне жақындап барып қоныс- 

тану мүмкіндігін жою үшін  1847 жылы Куандарияға бөгетсалып тастады. Хи- 

уаның Кожанияз бекінісінен бастап, Арал теңізіне дейінгі өзен арнасы құрғап 

калды.  Алайда бұған қарамастан, қазақтар орыстардың Райым бекінісі мен 

Казалы  фортына  жақын  жерде  одан  әрі  көшіп  жүрді.100  Хиуалыктар  орыс 

бекіністеріне жакын жерде көшіп жүрген қазақтарға шабуыл жасауын жалғ- 

астыра берді.  «Райым дуалдарының нактүбінде хиуалықтар кырғын салып 

тонаушылық жүргізді, бірақ қазақтардың көмегімен біздің отрядтар, акырын- 

да, олардың шапкыншылықжасауын тоқтатгы, олар бізге наразы казақтарды 

сөз жүзінде қарсылық білдіріп, қастандык жасауға көндірумен шектелді».101

Хиуа хандары Сырдария мен Үстірт қазақтарына үздіксіз шабуыл жасай 

бастады.  «1847 жылғы 20 тамызда, — деп жазады А.Макшеев, — яғни Сырда 

орыс бекінісінің негізі қаланғаннан кейін бір ай өткен соң өзеннің сол жаға- 

сында орналасқан,  Райымнан 70 шақырым жоғары жақтағы хиуалықЖаңақа- 

ла бекінісі маңында хиуа бегі Қожанияз және қазақ сүлтандары, өзін хан деп 

атаған Ж анқозы Ш ерғазиев пен Ермұхамед (Елекей) Қасымов бастаған 2000 

адам күші бархиуалықтартобыры пайда болды. Тобырдың бір бөлігі Сырда- 

рияның оң жағына өтіп мыңнан астам казақ отбасын тонады,  жиырма отба- 

сының қарттары  мен  балаларын  өздерімен бірге алып  кетті,  30 сәбиді суға 

батырып өлтірді,  өзінің шекті руына ықпалымен жөне хиуалықтарға ымыра- 

сыз өшпенділігімен мәлім Ж анкож аны ң қарауылдағы төрт батырын өлтірді, 

сөйтіп осы жүгенсіздіктерден кейін өзенніңсол жағындағы бекінісіне кайтып 

кетті».’02  1847 жылғы 23 тамызда Райым бекінісінің бастығы Ерофеев Хиуа- 

ның Ж аңақала бекінісіне Ж анқожа басшылык еткен 200 казак және 700 казак 

жіберді. Отряд жауды Қуандарияның арғы жағына қуып тастады, одан 3 мың 

түйе, 500 жылкы, 200 бас ірі қара ж әне 50 мың кой тартып алды.103

Сырдарияда орыс бекіністерінің пайда болуына наразы хиуалыктар Рай- 

ымды ж әне №1 фортты (Қазалыны) басып алуға бірнеше рет (1847 және 1848 

жылдарда) сәтсіз әрекет жасады, сайып келгенде олар өз шекарасына шегінуге 

және орыс әскерлерімен казақ жасақтарының Хиуаға шабуылынан қауіптеніп, 

онда әскери бекіністер салуға мәжбүр болды. Орыс әскерлерінің қолдауымен 

Ж анқожа Нұрмұхамедов бастаған Сырдария казакдары хиуа баскыншыларын 

қуып шығып, Сырдарияның төменгі ағыстарында орыс әскери күштері ор- 

ныкты.

Бұл жөнінде Орталык Азия мен Қазакстанға жаулап алушылык жорықта- 

рына қатысқан кейбір офицерлер өкінішпен айткан. Атап айтканда Краус бы- 

лай деп жазған:«Орта Азияны жаулап алу кезінде өзі жасаған  елеулі  каты- 

гездіктер үшін Ресейдің өзі кінөлі екеніне де күмөндануға болмайды. Ж әу- 

міттерді Кауфманның соккыға ұшыратып,  Ломакиннің, сондай-ақ кейіннен 

Скобелевтіңтекеліктергежасаған кырғыны сиякты фактілерді... моральдык 

тұрғыдан  ешбір жағдайда ақтауға болмайды.  Скобелев:  «Сендер неғұрлым 

есеңгірете соқсандар, осыдан кейін олар ұзағырақуақыттыныш тықта бола- 

ды», — деп мәлімдеді.104

Ж оғарыда келтірілген мысал Түрікменстан мен Үстіртте де өзгере қой- 

ған жоқ. Отаршыл өкімет орындары Қазақстанда да осындай зорлык-зом- 

былық әдісін қолданды. Бұған төменде келтірілетін накты деректер дәлел

382

болады,  олар патша өкіметінің отарш ылдық саяеаты иы ң отс 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: