АВСТРИЯ-ВЕНГРИЯ МЕН ГЕРМАНИЯ СОҒЫС

тұтқындарының Үш тік одақтағы рөлі  мен орны бізге көрініп оты рғанын- 

дай,  бұл факторды   есепке алмайы нш а, отарлы қ шет айм ақтарды ң саяси 

өмірінің өзіндік ерекш елігін, бірінші дүниеж үзілік соғыс басталған кез- 

ден бастап, сол кезде де халқының мейлінше ала-қүла қүрамымен ерекш е- 

ленген аймаққа еріксіз келген олардың қосқан үлесін үғыну киын.

М айдандардағы қантөгіс ш ай қастарсоғы с түтқы ндары ны ң бірден -ақ 

зор тасқы ны н туғызды, олар уезд орталы ктары на  ж өне ең алдымен дала 

өлкесініңОмбы, Ақмола, Павлодар, Семей уездеріне көп жіберілді.  1914 жыл- 

дың ж елтоқсаны ндағы   деректер  бойы нш а  сол  кезде-ак, тек  Омбы  қала- 

сында әр түрлі үлттан  ш ыққан  2000 соғыс тұтқыны болған. Олардың ара- 

сында Галицияда туғандар, сондай-ақ К авказ майданында орыстарға тұт- 

қынға түскен түріктер көп болды .130 Ақмола облы стык баскармасы жалпы 

жиналысының  1915 жылғы 28 қаңтардағы ж урналы нда аталған облы стың 

155  қы стағына  орналасты ры лған  тұтқы ндар  саны  22  200  адам  деп  көр- 

сетілген.131  1915 жылғы 28 акпанда ж үргізілген соғыс түткы ндары ны ң бір 

күндік санағының қорытындысы олардың санын былайша анықтайды. Зай- 

сан, Павлодар, Семей, Өскемен  қалалары нда — 7490 адам, А кмола облы - 

сы ның қы стақтары нда  — 8612 адам .132 Бүған  әскер и -ө к ім ш іл ік  жағы нан 

Қ азақстанны ң оңтүстік аудандары мен Ж етісу бағынған Түркістан өске- 

ри округінің кыстақтарында орналасқан соғыс тұткындарын косу к ер ек .133 

Әскери қоныстар бастығыныңТүркістан генерал-губернаторына  1915 жыл- 

ғы  2  сәуірд егі  хаб арлам асы н да  аталған  әс к е р и   о к р у г т ің   37  к он ы сы н а 

139 374«төменгі шендегілер»,134  1882 офицер орналастырылғаны айтылған, 

ал  1917 жылдың наурызына қарай олардан 41  285 өскерилер, соны ң ішінде 

1764 офицер ж әне 39 521  солдат калган.135

Соғыс  тұтқы ндары ны ң алғаш қы   тобы  Батыс  С ібірге,  К азақстан н ы ң  

солтүстік-ш ы ғы с аудандары на  1914 ж ы лды ң там ы зы нда  келді,  оларды ң 

арасында  А встрия-В енгрия  азаматтары   көп  болды.  С оғы сты ң бастапкы  

кезеңінде (1915 ж ы лды ң көктем іне дейін) соғыс түтқы ндары н  кабы лдау 

ж әне орналастыру үшін арнаулы лагерьлер кұры лмаған еді.  Адамдар са- 

райларға орналастырылды, бір жерден екінші жерге айдап апарылып отыр- 

ды. Тұткындар арасында едәуір өлім-ж ітім көп болды.  Асығыс қүрылған 

лагерьлердің кейбіреулері өзінің адам айтқы сы з томен деңгейімен айдау- 

мен келгендердіңж иіркеніш  сезімінтуды рды .  М өселен,  Челябі  мен  Қ ос- 

танай арасындағы орналасқан Троицкий лагері  «өлім лагері» деген атқа ие 

болды.

Соғыс  тұтқы ндарын  қабылдау  үшін  К азақстан да  біртіндеп  арнаулы  

орындар бөліне бастады, асығыс лагерьлер қүрылды.  Бірақ Дала өлкесінің 

генерал-губернаторы  К.  А. Сухомлиновтын, Орыс арм иясы ны ң Бас шта- 

бына хабарлағанындай,  1914 жы лды ң там ызы нда Д ала  ген ерал-губерна- 

торлы ғы ны ң ең ірі  мекені Омбыда тұтқы ндарды   орналасты ру үшін бар- 

лығы  1716 адамды сыйғыза алатын 27 үй дайы ндалған.136

1914 жылғы 31  ж елтоқсанда Омбы ж ергілікті бригадасы ны ң бастығы 

Ақмола облы стық губернаторы на Бас штаб  Бас басқарм асы ны ң алда ар- 

найы өкім берілгенге дейін соғыс тұтқындарын  И ркутск өскери округіне 

жөнелтуге уақытш а тыйым салу туралы  шешімін хабарлады, бұры ны рақ- 

та Омбы мен Петропавл  қалалары на апарылғандарды ең болмағанда «то- 

ғышарлардың пәтерлеріне орналастыруға, сөйтіп олар босатқан үй -ж ай- 

ларды австрия-венгриялы қтұтқы ндарға беруге рұқсат етілді.

651

С оғы с түтқы ндары ны ң ұлтты к құрамы  әр түрлі  болды.  А қмола ж әне 

Семей облы старыны ң аумағына орналастырылғандардың көпш ілік бөлігі 

славян текті адамдардан тұрды.  1915 жылғы 20 карашадағы деректер бой- 

ы нш а,  П етропавлдағы   3986 соғы с түтқы ны ны ң ішінде 663-і славян текті 

адамдар б о лған .137 Рас, славяндарды ң этникалы қ жағынан бөлінуі дерек- 

темелерде көрсетілмеген. Соғыс тұтқындары арасында румындар, түріктер, 

итальяндар, немістер, мадьярлар жиі айтылады. Офицерлер арасында гер- 

ман-венгр текті адамдар едөуір көп болды. Ақмола жергілікті командасы- 

ның облыс губернаторына  1915 жылғы 23 желтоқсандағы рапортында оф и­

церлер саны  115 адам, олардың ішінде немістер — 64, венгрлер 51  адам деп 

көрсетіл ген .138

Соғыс тұткы ндары ны ң жағдайы ж әне оларға жергілікті  әскери-отар- 

ш ы лды қ апп арат  пен  еңбекш і  халы қты ң  көзқарасы   бірдей  болған  жоқ. 

П атш а әкім ш ілігі соғыс тұтқы ндары ны ң кала  мен село тұрғы ндары ның 

арасында байланыс орнатуына кедергі жасады.  1914 жылғы 20 қыркүйекте 

Омбы өскери округінің штаб бастығы Өскемен, Барнаул, Семей ж әне Пав­

лодар  гарн и зон д ары н ы ң   басты қтары на  берген  нұсқаулары нда  соғыс 

тұтқы ндары ны ң ж ергілікті тұрғы ндармен  қары м -каты насы н  болғызбау 

мақсатымен аса катаң шаралар қолдануға, олардың қоғамдық жиналыста- 

рға,  түскі  ж ән е  кеш кі  там ақ  ішу  үшін  болса да  клубтарға  баруына  жол 

бермеуге міндеттеді, мұндай жағдайларда жергілікті тоғышарлар «өздерінің 

бастан кеш іріп отырған сотые пен саяси оқиғалар жөніндегі әр алуан та- 

кы ры птағы ,  біздің  ж аулары м ы зды   хабардар  ету дұрыс  емес  ж ән е  олар 

мемлекеттің мүдделерін көздемейтін ой-пікірлері мен әсерлерін көбінесе 

бүкпесіз айтып пікір бөліседі» деп қауіптенді.139

К ала  ком енданттары ны ң  тікелей  міндеттеріне,  басқа  да  атқаратын 

қы зметтерімен  коса «тұткындарды, катаң тәр тіп  пен әдепті  ұстап,  казар- 

малардан ерекше жағдайларда шағын командалар болып, австриялы кж әне 

герм аниялы к  ун тер-оф и ц ерлердің   басш ылы ғымен,  ж ергілікті  күзеттің 

мылтыкты солдаты ның ілестіруімен шығуға рұксат ету ж үктелді.І40Ж ан- 

дармдарды ң  ерекш е  ойласты раты н  нәрсесі  «көрінеу  жалған  сыбыстар» 

таратуы мүмкін түтқындағы офицерлер мен төменгі шенділерді кадағалап 

жүру ж әне орыс халкы арасындағы жұртш ылықтың көз алдында әскердің 

беделін түсіруі мүмкін әңгімелерді бакылап отыру болды.  А встрия-Венг- 

рия мен Германияның тұткындағы офицерлерінен жергілікті өкімет орын- 

дары олар үшін белгіленген ереж елер мен «өз пікірлерінде мейлінше сак 

болу» талабын сақтауды талап етті,141 оларды «өз Отаны мен мундир абы- 

ройын сақтауға...» ш акы рды .142

Қ атаң нұскауға қарамастан, соғыс тұтқындарында кейбір жүріс-тұрыс 

еркіндігі  болы п,  мәдени  ой ы н -сауы к  ш аралары на  қатысуға  мүмкіндік 

тауып  жүрді.  Осыған  байланысты   Д ала  өлкесінің   генерал-губернаторы  

«соғыс  тұткы ндары   пайдаланы п  ж үрген  еркіндік  мүлде  шектелсін»  деп 

катаң нұсқау б ер д і.143 Бұған  «Омский телеграф»  газетінде ж арияланған, 

П авлодардан  ж азы лған  хабар  себеп  болды .144  1915  жылғы  30  каңтарда 

Қоғамды қжиналыс үйіндегі маскарад кезінде адам іздеген Диоген (ертедегі 

грек философы. — 

Ред.)

 сиякты, түнде шам ұстап өзіне одактас іздеп жүрген 

«Вильгельм» (герман кайзері.  — 

Ред

.) деген жазуы бар бетперде киген адам 

пайда болған .145 К еш ке балдағы оркестрдің музыканттары ретінде ш акы- 

рылған австриялы қтұткы ндар бетпердені шығарып жіберуді немесе одан

652

«Вильгельм» деген жазуды алып тастауды талап етті, 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: